Opera politica [4] [PDF] - VDOC.TIPS (2024)

AUCTORES BRITANNICI MEDII AEVI · XIV

WILLIAM

OPERA

OCKHAM

POLITICA

EDITED BY H.S. OFFLER

Published for THE BRITISH ACADEMY by OXFORD UNIVERSITY PRESS

JC 121

Oxford University Press, Walton Street, Oxford OX2 6DP v.4

Oxford New York Athens Auckland Bangkok Bombay Calcutta Cape Town Dar es salaam Delhi Florence Hong Kong Istanbul Karachi Kuala Lumpur Madras Madrid Melbourne Mexico City Nairobi Paris Singapore Taipei Tokyo Toronto and associated companies in Berlin Ibadan

The British Academy, 1997

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, without the prior permission in writing of the British Academy

British Library Cataloguing in Publication Data Data available ISBN 0-19-726127-2

Produced by Sutton Publishing, Stroud Printed in Great Britain

on acid-free paper by Bookcraft, Midsomer Norton, Somerset

3826826

507-97

FOREWORD

Hilary Offler died on 24 January 1991. A Memoir of his life and work, written by Professor P.D.A. Harvey, appeared in the Proceedings ofthe British Academy, vol . 80 ( 1993) , pages 433-52 . At the time of his death, Professor Offler had prepared for publication a typescript of the fourth volume of his editions of the political works of William Ockham . Manchester University Press published the first three of these volumes; it has been unable to publish the fourth . Mrs Offler has, however, most kindly agreed for this to be published by the British Academy in the series Auctores Britannici Medii Aevi . This is especially fitting, for Professor Offler, a Fellow of the Academy, was for many years also a member of its Medieval Texts Editorial Committee . The task of reviewing the typescript and of correcting the proofs has been generously shared by members of this Committee . Professor Alexander Broadie , Dr Charles Burnett, Dr Jeremy Catto , the Revd Professor Henry Chadwick, Dr Gillian Evans , Dr David Howlett , Sir Anthony Kenny, Dr Richard Sharpe , and Professor Michael Winterbottom have all read sections and made contributions ; I have been responsible for coordinating their work. We have recognized the sometimes exasperating state of the texts left by Ockham and by his copyists , as well as the problem of the authorship of some of the texts , but we have above all recognized the extent of Professor Offler's own knowledge of Ockham's writings . We have not read the manuscripts and we have only made changes where we think that we should, while acknowledging that Offler would have made more improvements , had he lived to be able to do so . An Index to all four volumes is now needed ; we pursue the possibility. Mention may be made here of the publication , which is currently in progress, of drafts of an electronic edition and translation of Ockham's Dialogus. This is intended also to form part of the Auctores series and the editor is Dr John Kilcullen of Macquarie University in Australia. It can be read on the Internet (http://britac.ac.uk/okdial.html ) . In 1992 Dr Kilcullen and Professor A.S. McGrade published in translation William of Ockham : A Short Discourse on Tyrannical Government (Cambridge Texts in the History of Political Thought. Cambridge University Press ) . They consulted the typescript of Professor Offler's edition of this work which is the

OCKHAM : OPERA POLITICA

Breviloquium which appears below. More recently, in 1995 , they have published in translation in the same series William of Ockham. A Letter to the Friars Minor and Other Writings. Readers of this volume should note that Offler used square brackets [ ] to indicate additions to the text and angle brackets to indicate deletions . David Luscombe Chairman , Medieval Texts Editorial Committee

6 January 1997

CONTENTS

Preface

xiii

Editions and Abbreviations

I. COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

Introduction

Text

II. BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO Introduction

Text

III. DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE Introduction

263

Text

279

IV. ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI Introduction

359

Text

367

V. DE ELECTIONE CAROLI QUARTI Introduction

447

Text

464

vii

PREFACE

This volume completes the edition of Ockham's shorter political writings ; only Dialogus remains outstanding . Of the five works presented here , Breviloquium and De imperatorum et pontificum potestate are undoubtedly Ockham's , while it has appeared that, on balance , his authorship of Compendium errorum can and ought to be maintained . For the other two treatises, both long attributed to him, his responsibility must be regarded as very far from assured . Compendium errorum was last edited in the seventeenth century. The new edition allows this work's place in the sequence of Ockham's political writings to be adjusted and emphasises the need to take account of it when considering how the structure of Dialogus evolved into the form now known . In preparing this volume a major disappointment has been the failure to find additional manuscript evidence for the text of Breviloquium de principatu tyrannico ; consequently the basis here remains the single and incomplete manuscript at Ulm which Richard Scholz discovered and identified in 1928. When the project of a complete Opera politica first took shape in the 1930s it was hoped that Scholz would be persuaded to contribute his planned edition of Breviloquium to the comprehensive work. The outbreak of war in 1939 frustrated this design , and in 1944 Scholz published independently in a German series what survives of the text of his discovery. Gleaning after as good an editor as Scholz is unlikely to be highly rewarding . But the convenience of users of Opera politica would have been ill served had Breviloquium been omitted from this volume . A fresh collation of the Ulm manuscript has suggested amendments to some of Scholz's readings ; more of the treatise's borrowings have been identified, and the problem of its date has been reviewed . The third authentic work, De imperatorum et pontificum potestate, is here published for the first time in a version which presents it more or less complete . The attempt to make sense out of the muddled textual tradition of its long final section has involved strenuous efforts . They will , it is hoped, have made possible a better appreciation than in the past of the proportions which Ockham originally intended for this work . Even towards the end of his life he was still obsessed by the theological ‘ errors ' of John XXII and Benedict XII, though his attacks, now de-personalised , are concentrated on the baleful institution ecclesia Avinionica . As a direct and outspoken

PREFACE

expression of Ockham's own views about power and polity in the Church its value is comparable with that of Breviloquium . Of the two dubia included in this volume , I have argued elsewhere that Allegationes de potestate imperiali owe little to Ockham in their original form . But they survive also in a recension which can be called 'Ockhamist ' , whether or not Ockham himself was concerned in making it, and which contains material which he certainly wrote . Though the treatise De electione Caroli quarti has held its place in the canon of Ockham's works for a century, in my view the case for considering it his is even more vulnerable than has sometimes been supposed . But just enough doubt about its authorship remains to have justified its inclusion. The decision to close at this point the list of dubia to be included in Ockham's Opera politica has not been easy. The Allegationes religiosorum virorum ( 1329) represent a special case and at the same time disclose a general problem . This work explicitly names Ockham among its authors , together with Henry of Thalheim , Francis of Ascoli and Bonagratia of Bergamo. But it has proved quite impossible to enucleate Ockham's specific contribution to this collaborative production ; it is already in print and has not been repeated here. When no contemporary attribution survives identification becomes even more hazardous . The small group of dissident Franciscans adhering to Michael of Cesena at Munich lived for a dozen years in close personal and intellectual contact ; for their extensive literary activity they drew upon and multiplied a common stock of ideas and arguments and materials. It is comparatively safe to attribute this or that anonymous treatise to the Michaelists in general on the grounds of its contents and codicological context . But it is imprudent to go further in the absence of positive evidence for the authorship of an individual . During the last hundred years scholars have been tempted to father on to Ockham anonymous Michaelist treatises for reasons little more substantial than their generally Ockhamist' flavour, regardless of the amply demonstrated fact that many of his ideas on controversial subjects were held in common with or derived from his Michaelist companions or from earlier Franciscan traditions . Only very persuasive indications would justify accepting an anonymous work, whatever its intrinsic interest, among the dubia in this edition of Ockham's political writings; the mere possibility that he had some hand in it is not sufficient. It may be useful to enumerate the polemical compositions which at one time or another have been imputed more or less confidently to Ockham by scholars of repute, but which will find no place in Opera politica . The list comprises: 'Quia sepe iuris ignari ' ( 1328-9 ) ; Quoniam scriptura testante

PREFACE

diuina ( 1331 ) ; Ut in composicione ( 1331 ) ; ' Quoniam omnis humana sentencia' (1331 ?); ' Questio utrum anime sanctorum a corporibus exute videant facialiter sive presencialiter diuinam essenciam' ( 1332-3 ) ; 'Hostis veritatis nititur reprobare' ( 1333 ) ; Lewis the Bavarian's reported speech on 17 May 1338 at the Frankfort meeting of the German Estates; the imperial mandate Fidem catholicam ( 1338 ) ; Subscripta videntur esse tenenda et observanda (1338 ) ; Informatio de nullitate processuum pape Johannis XXII contra Ludovicum Bavarum ( 1340 ) ; Defensorium fratrum pauperum (c.1350-78 ) . In every instance , after serious consideration , I have felt obliged to reject the piece's claim to merit inclusion among the dubia in this edition . If any doubts at all persist, they can only be in relation to the treatise ' Quoniam omnis humana sentencia' and the ' Questio utrum anime sanctorum ' .

EDITIONS and ABBREVIATIONS

[ * denotes a work edited in this volume ]

Aegidius, De eccles.pot.

Aegidius Romanus, De ecclesiastica potestate, ed. R. Scholz, Weimar, 1929

AFH

Archivum Franciscanum historicum

AHDLMA

Archives d'histoire doctrinale et littéraire du

AHP

moyen âge Archivum Historiae Pontificiae

ALKM

Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters

Alleg.

* Allegationes de potestate imperiali, ascribed to Ockham

Alleg.rel.vir.

Allegationes religiosorum virorum , in BM , Misc.iii,315-23 ; BF V, 388-96

Ockham, An princeps , OP i² Hamesse , Jacqueline Les

Auct.Arist.

Auctoritates

Aristotelis. Un florilège médiéval . Philosophes Médiévaux , t.xvii , Louvain & Paris, 1974 Baudry, Brevilog.

Léon Baudry, Guillelmi de Occam Breviloquium de Potestate Papae, Paris , 1937

Guillaume d'Occam BF V

Léon Baudry, Guillaume d'Occam, Paris, 1950 Bullarium Franciscanum vol.v, ed. C. Eubel, Rome, 1898

British Library, London

BM, Misc.

Stephani Baluzii . . . Miscellanea novo ordine digesta . . . studio J.D. Mansi , vols . ii - iii , Lucca. 1761-2

Bibliothèque nationale, Paris

Böhmer, Fontes

J.F. Böhmer, Fontes rerum germanicarum , vol . i, Stuttgart, 1843 ; vol.iv, 1868

Bonagratia, Ad predictam

Bonagratia of Bergamo , tr. Ad predictam questionem in ' Nicholas M. ' , P, f.343r-v; N, f.2ra-vb; printed in Böhmer, Fontes iv, 603-8

App.I

Appeal dated 14 January 1323 against Ad conditorem , BM , Misc.iii , 213-21 ; BF V, 237-46 in notis

xiii

ONS

EDITIONS AND ABBREVIATI

xiv App.II

Appeal against John XXII dated 10 April 1332, cod . Vat.lat.49, ff.207r-213r

App.III

Appeal against John XXII ( 1334 ) , cod . Vat . lat.49, ff. 164r- 168r

De paupertate

Tractatus de paupertate Christi et apostolorum, ed . L. Oliger, AFH xxii ( 1929)

Forma

Draft of a form of appeal on behalf of Baldwin archbishop of Trier (June - August cod . Vat.lat.49 , ff. 180r- 189r

1333 ) ,

Questio talis

Questio talis proponitur ( 1333 ) , ed . H-J .

Responsio

Becker, QFIAB xlvi ( 1966) Responsio ad oppositionem fratris Gisalberti

de Pergamo, ed . H-J . Becker, QFIAB xlvi. (1966) Bonaventura , Apol.

Apologia pauperum , in S. Bonaventurae Opera

Brampton, De imp.et

C.K. Brampton, The De imperatorum et pontipotestate ofWilliam of Ockham , Oxford, 1927

omnia viii , Quaracchi , 1898

pont.pot. Brev.

Ockham,

Breviloquium

principatu

tyrannico

Ockham, Tractatus contra Benedictum, OP iii

Corpus Christianorum, series latina, Turnholt , 1954 sqq .

CE Chart. Univ.Paris

* Ockham, Compendium errorum Ioannis XXII Chartularium Universitatis Parisiensis , ed . H. Denifle & E. Chatelain , vol.i , Paris , 1889 ; vol.ii , 1891

Ockham , Tractatus contra Ioannem , OP iii

Conrad, De transl.

Conrad of Megenberg, De translatione Romani

Tr.c.Occam

imperii, ed . R. Scholz, US i ( analysis) ; ii (text) . Tractatus contra Wilhelmum Occam, ed .

Yconom.

Yconomica, ed. Sabine Krüger, bk.i , Stuttgart,

Scholz, US i (analysis ); ii (text)

1973 ;

Const. Constantini

bk.ii ,

1977 ;

bk.iii ,

1984

(MGH

Staatsschriften des späteren Mittelalters III.5 ) Constitutum Constantini , ed . H. Fuhrmann , Hanover, 1968 (MGH Fontes Iuris Germanici Antiqui)

Consult.

Ockham, Consultatio de causa matrimoniali, OP i²

EDITIONS AND ABBREVIATIONS

CSEL

Corpus

Scriptorum

XV Ecclesiasticorum

Latinorum, Vienna, 1866 sqq .

Deutsches Archiv Mittelalters

De corp. Christi

Ockham , Tr. De Corpore Christi, ed . C.A. Grassi , FIOT x , 1986

De elect. Car.

* Tr. De electione Caroli quarti imputed to Ockham

für

Erforschung

des

Decretal.ps. -Isid.

Decretales Pseudo - Isidorianae et Capitula

Denzinger, Enchir.

Angilramni, ed . P. Hinschius, Leipzig, 1863 H. Denzinger, rev. A. Schönmetzer, EnchirDefinitionum Symbolorum idion et Declarationum de rebus fidei et morum, ed . 34 , 1967

Dial.

Ockham, Dialogus, in Goldast , Monarchia ii; continuation of IlusIIIae Dial.iii.23 in Scholz ,

Dykmans, Sermons

P. Marc Dykmans , S.J. , Les sermons de Jean

US ii.392-5

XXII sur la vision béatifique , Rome , 1973 (Miscellanea Historiae Pontificiae 34)

Epist.

Ockham , Epistola ad Fratres Minores, OP iii

Epp.Rom. Pont.gen.

Epistolae Romanorum Pontificum genuinae, ed. A. Thiel , Braunsberg, 1868

FIOP

Guillelmi de Ockham Opera Philosophica cura Instituti Franciscani Universitatis S. Bon-

FIOT

aventurae, St Bonaventure , N.Y. , 1974 sqq. Guillelmi de Ockham Opera Theologica cura Instituti Franciscani Universitatis S.

Franc.de Esc .

Franciscus de Esculo , Improbacio . . . contra

Bonaventurae, St Bonaventure , N.Y. , 1967 sqq .

libellum domini Johannis qui incipit ' Quia vir reprobus ' . Cited from Florence , Biblioteca Laurenziana, S.Crucis, Plut. XXXI sin. cod.3 , ff.23r-83v GCS

Die griechischen christlichen Schriftsteller der

HLF

ersten drei Jahrhunderte , Leipzig, 1897 sqq . Histoire littéraire de la France

Inferius describuntur

Tr. inc. Inferius describuntur articuli, ed .

In primis

Tr. inc. In primis anno domini 1329 in

Stengel , NA i , no.583

EDITIONS AND ABBREVIATIONS

xvi

'Nicholas M. ' Printed in part by K. Müller, ZKG vi ( 1884 ) , 87-9 ; cited here from P, ff.253v-259r

IPP

* Ockham , De imperatorum et pontificum potestate

Regesta Pontificum Romanorum . . . ad annum 1198, ed . P. Jaffé , 2nd edn . by S. Loewenfeld and others, 2 vols . , Leipzig , 1885 , 1888

Lib.pont.

Le Liber pontificalis , ed . L. duch*esne (Bibliothèque des Écoles Françaises d'Athènes et de Rome, 2 vols . , 1886, 1892)

LTR

Sancti Bernardi ( Claraevallensis) Opera , ed . J. Leclercq , C.H. Talbot & H.M. Rochais , Rome , 1957 sqq.

Lupold , De iur.

Lupold of Bebenburg, Tractatus de iuribus regni et imperii Romani, ed. S. Schardius, Basle, 1566

Maier, AM

Anneliese Maier, Ausgehendes Mittelalter, vol.ii, Rome, 1967 ; vol.iii , 1977

Marsilius Patav. , Def.pac.

Marsilius of Padua, Defensor pacis , ed. Richard Scholz , Hanover, 1932-3 (MGH)

MGH

Monumenta Germaniae Historica

Michael, App.I

Michael of Cesena, Appellatio avenionensis ( 13

Fontes Iuris Germanici Antiqui )

April 1328 ) , BM, Misc.iii , 238-40

App.II

Appellatio in forma maiori (Pisa, 18 September 1328 ) , BM, Misc.iii , 246-303

App.III

Appellatio in forma minori (Pisa, 18 September 1328), BF V,410-25 in notis

App.IV

Appellatio contra libellum ‘ Quia vir reprobus ' (Munich, 26 March 1330) , P, ff.179r-253v

App.V

Appellatio (Munich, 23 August 1338 ) , ed . A. Carlini, Fra Michelino e la sua eresia, Bologna, 1912 , but cited here from P, ff.321r-330v ; N, ff.187r- 193r Miethke ,

Ockhams

Weg

Miethke , Ockhams Weg

Jürgen

Sozialphilosophie, Berlin, 1969 cod . Vat.lat.48

'Nicholas M. '

The so- called ' Chronicle of Nicholas the Minorite ' , printed in part BM, surviving at length in codd . P and N

zur

Misc.iii ;

EDITIONS AND ABBREVIATIONS

xvii

OND

Ockham, Opus Nonaginta Dierum, cc.1-6 OP i2; cc. 7-123 OP ii

Guillelmi de

Ockham Opera Politica, i

ed.altera ( i²) , Manchester, 1974 ; ii , 1963 ; iii , 1956

00 P Petrus Lombard . , Sentent.

Ockham, Octo Quaestiones, OP i² BN cod.lat.5154 Petri Lombardi Libri IV Sententiarum studio et cura PP. Collegii S. Bonaventurae in lucem editi, Quaracchi , 1916

PG PL

Pott.

Migne, Patrologia, series graeca Migne, Patrologia , series latina Romanorum pontificum Regesta

a.d.

1198-E1304, ed. A. Potthast, 2 vols . , Berlin , 1874-5 QFIAB

Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken

'Quia sepe'

Tr. inc . Quia sepe iuris ignari ' , Biblioteca Apostolica Vaticana , cod . Ottob.lat.2520 , ff.115r-117r

'Quoniam omnis '

Tr. inc.

Quoniam omnis humana sentencia ' in

'Nicholas M. ' , P, ff.273r- 281r Quoniam scriptura

Tr. inc. Quoniam scriptura testante divina , clm 17833 , ff.178vb- 181vb ; printed by W. Preger, Abh.d.hist. Kl.d.Kgl.Bayerischen Ak.d.Wiss . xv.2 ( 18-80) and by Carlo Dolcini , Marsilio e Ockham, Bologna, 1981

Raynaldus, Ann . Eccles.

O. Raynaldus , Annales Ecclesiastici post

Baronium vi, Lucca, 1750 Revue Bénédictine

RHE

Revue d'Histoire Ecclésiastique

RTAM

Recherches de Théologie Ancienne et Médiévale P. Clément Schmitt , O.F.M. , Un Pape réform-

Schmitt, Benoît XII

ateur et un défenseur de l'unité de l'Église: Benoît XII et l'Ordre des Frères Mineurs

Scholz , US

(1334-1342), Quaracchi , 1959 Richard Scholz, Unbekannte kirchenpolitischen Streitschriften aus der Zeit Ludwigs des Bayern (1327-1354), vol.i , Rome, 1911 ; vol.ii , 1914 (Bibliothek d.kgl.preuss.hist . Instituts in Rom, 9-10)

xviii

EDITIONS AND ABBREVIATIONS

Wilhelm von Ockham

Wilhelm von Ockham als politischer Denker und sein Breviloquium de principatu tyrannico , Stuttgart, 1944, repr. 1952 (MGH Schriften des deutsche Reichsinstituts für ältere Geschichtskunde , 8 )

Stengel, Avignon und Rhens

E.E. Stengel , Avignon und Rhens, Weimar, 1930

Nova Alamanniae ed . E.E. Stengel, vol.i, Berlin ,

Subscripta

Tr. inc. Subscripta videntur esse tenenda ,

1921 ; vol.ii.1 , 1930 ; vol.ii.2 , Hanover, 1976

printed in Stengel , NA i , no.584 Subsequenter

Susemihl

Tr. inc. Subsequenter ponuntur articuli in M.', ff.335r-340v; 'Nicholas P, N, ff.196ra- 198vb. Printed in Böhmer, Fontes iv Aristotelis Politicorum libri octo cum vetusta translatione

Guilelmi

Moerbeka .

Ed .

Franciscus Susemihl , Leipzig , 1872 Tholomaeus Lucens . ,

Tholomaeus Lucensis, Determinatio compendi-

Determ. compend.

compendiosa de iurisdictione imperii, ed . M. Krammer, Hanover, 1909 (MGH Fontes Iuris Germanici Antiqui )

Thomas, De reg.princip .

Tr.

Thomas Aquinas , De regimine principum , ed . J. Mathis , 2nd edn . , Turin & Rome, 1948 Treatise or tractate

Ut in comp.

Tr. inc. Ut in composicione, ed . H. Foerster, Miscellanea francescana xxxvii ( 1937 )

Vulg.

Biblia sacra vulgatae editionis Sixti V pont. max. iussu recognita et Clementis VIII auctoritate edita , edn . Regensburg, 1929 Decretales Gregorii Papae IX

Zeumer, Quellensammlung Karl Zeumer ( ed . ) , Quellensammlung zur Geschichte der deutschen Reichsverfassung in

Mittelalter und Neuzeit, 2nd edn . , Tübingen , 1913 ZKG

Zeitschrift für Kirchengeschichte

Column numbers following references to Corpus Iuris Canonici refer to the edn . of E. Friedberg, Leipzig , 1879-81 . Glosses to the canon law have been verified from Corpus juris canonici . . . Gregorii Papae XIII jussu editum , 3 vols., Lyons , 1671.

I COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

INTRODUCTION

The Compendium errorum Ioannis papae XXII survives only in conjunction with the first treatise of part three of Ockham's Dialogus . It is ascribed to Ockham in both title and colophon displayed by its main manuscript witnesses , and the authenticity of this ascription has generally been accepted without discussion . As early as 1332 Ockham had contemplated producing a critique of all the ' errors ' contained in John XXII's four constitutions concerning Evangelical Poverty. Three years later he had promised to devote a future work specially to demonstrating the contradictions between John's declarations and the constitutions of his predecessors . His Contra Ioannem, in which that promise was made , had the specific purpose of showing that John's death-bed confession of faith had not redeemed his orthodoxy during his lifetime or afterwards.3 Thus , despite much reference to John's ' errors ' in Contra Ioannem, Ockham did not pretend to offer a complete survey of them in that work . Yet in the prologue to part I of Dialogus, written not later than 1334 , he had already implied an intention to compose something of this sort : the second part of the planned tripartite work was to be de dogmatibus Ioannis XXII.4 This second part of Dialogus, in the form envisaged in the prologue to part I , has not come to light ; perhaps it never existed except as a scheme held tenaciously in Ockham's mind .

But it would not be unreasonable to view

Compendium errorum as a collection of material preparatory to the writing of the intended second part of Dialogus . Of its seven chapters , five are appropriated to sustaining in all 78 allegations of ' error ' and ' heresy ' against John XXII by extracts taken from the text of his constitutions and from reportationes of his sermons. There is no inherent improbability in Ockham having been responsible for such a compilation. Nevertheless , it would be imprudent to accept the ascription of CE to Ockham without further consideration . The work has some disquieting

1 But George Knysh, ‘ Biographical rectifications concerning Ockham's Avignon period' , Franciscan Studies xlvi ( 1986 ) , 80 n.75 , has recently rejected the attribution of CE to Ockham . His reasons are still awaited. 2 OND 124.460–71 ; CI 27.114.21-8 . 3 See OP iii, p.24. 4 I Dial. pr. 5 See Introduction to IPP, pp.274-6 below. 3

OCKHAM : OPERA POLITICA

features. Not all the blame can be laid on its weak textual tradition for the fact that CE now leaves the impression of having been somewhat hastily finished and imperfectly revised . It contains a number of erroneous statements and defective references .

Of course , Ockham might have

written CE perfunctorily and then lost interest in it . But though the author speaks throughout in the first person , nowhere does he identify himself by name, as Ockham had done in his Epistola ad fratres and was to do in De imperatorum et pontificum potestate ; when CE mentions Michael of Cesena's adherents , frater Willelmus de Okkam , described as sacrae theologiae professor, appears in the third person . On the five occasions on which the author in chapter 5 sends readers seeking more detailed discussion to opera maiorum , there is little doubt that he means works by fellow Michaelists ; was Ockham really as humble as that?8 By themselves , such seeming incongruities would not justify rejecting the attribution of CE to Ockham . More serious grounds for hesitation before accepting it are provided by the generally mediocre quality of the work and its lack of recognisably Ockhamist characteristics . Admittedly, by its very nature CE offered only limited opportunity for originality. Chapters 1-3 and 5-6 , wholly taken up with extracting identifiable errors' from John XXII's constitutions and sermons , claim to be factual in content ; argument , seeking to show that each ' error ' is repugnant to Scripture , the decision of the Church or the teaching of the saints , is for the most part brief. The selection and arrangement of John's ' errors ' presented in CE, though inevitably analogous to, do not coincide with Ockham's efforts in this direction between 1332 and 1335 when writing OND, Epist. and CI. Chapter 4 is a short , not wholly accurate account from the Michaelist standpoint of the events leading to Michael's flight from Avignon with his companions in 1328 , the publication of his appeals and the issue of Quia vir reprobus . If anywhere , a more distinctively Ockhamist note might be expected to sound in chapter 7 , which brings answers to eight possible objections to the Michaelists' proceedings . But, disappointingly, much of the argument here derives from the group's general polemical tradition , largely mediated from the

6 The unjustified accusation of heresy against Pope Gaius at 7.33-35 is the result of the author misreading his source: a mistaken reference to Liber pontificalis at 7.41-48 can only be explained in the same way. For corrupt or unintelligible references to canon law, see 7.18,67-8,87. 7 CE 4.30-1 . 8 CE 5.95,120-1,212,259,430 . In his ' chronicle ' , ' Nicholas the Minorite ' describes himself as ' ego fr. N. ordinis minorum minimus ' , P, f.273'.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

canonists, it may be suspected , by the efforts of Bonagratia of Bergamo: the possibility of a pope falling into heresy, his lapse into impotence if he does, the legitimacy of appeal from him. Characteristically, when CE contends that, even if John XXII had not become a heretic, his actions against the Michaelists would have been estopped by their appeal, it borrows verbally a considerable passage from the group's cooperative Allegationes religiosorum virorum of 1329.9 So manifestly does CE swim in the mainstream of the propaganda conducted by the rebel Minorites at Munich that elements peculiar to Ockham are hard to isolate . The historical interlude in chapter 4 at times comes notably close to the account given by the so - called chronicle of ' Nicholas the Minorite ' ; in ' Nicholas ' too survives the treatise In primis, which offers the same extracts from reports of John's ' heretical ' sermons as those on which CE depends in chapter 6.10 For his enumeration of the ' errors ' in John's constitutions concerning Evangelical Poverty the author of CE had access to the abundance of material already organised in the numerous appeals by Michael of Cesena and Bonagratia, and even in the products of the imperial chancery from the period between December 1328 and April 1330 , when Michael's ally, Henry of Thalheim, O.F.M. , was its active working head. " It might seem not outrageously implausible to suppose that any of Ockham's fellowMichaelists could have used such readily available sources in order to compile CE. On balance , however, any suggestion that in fact this occurred must be rejected as gratuitous ; the authenticity of CE's attribution to Ockham can be upheld . Certainly it is not to be ranked among his more powerful productions ; only the successful eloquence of the prologue , with its mastery of biblical reference and resonance , lifts the work above the commonplace, though a genuinely personal voice can be detected in the author's account of his dealings with the controversial literature about the Retardation of the Beatific Vision, and in his indignation at the danger to Christian faith lurking , as he thought, in Benedict XII's constitution Redemptor noster . 12 At times CE echoes what Ockham had written earlier. Four of its five historical examples of papal errancy had already appeared

9 10 11

CE 7.229-40. P.ff.253-259r. See Helmut Bansa, Studien zur Kanzlei Kaiser Ludwigs des Bayern vom Tag der Wahl bis zur Rückkehr aus Italien (1314–1329) , Kallmünz, 1968 , pp.234-9; Peter Moser, Das Kanzleipersonal Kaiser Ludwigs des Bayern in den Jahren 1330–1347, Munich , 1985 , pp.205,262-3. CE 6.12-16; 7.310-14 .

OCKHAM: OPERA POLITICA

in I Dial.v.2 (the fifth is

careless mistake ) , while the authorities cited for

the same conclusion appear to come from I Dial.v.1.13 When discussing the deposition of Pope John XII CE quotes the same long passage from Martinus Polonus as that given in I Dial.vi.5.14 CE stresses the duty to resist error a favoured theme with Ockham - by calling on precisely the authorities found in I Dial.iv.31.15 At least once , CE looks forward ; the language in which it discusses the implications of Redemptor noster foreshadows that which Ockham was to employ a little later in Contra Benedictum . 16 While instances of this kind cannot demonstrate that Ockham wrote CE, they reinforce the external evidence that he did . CE was completed after the issue of Redemptor noster, which was dated 28 November 1336 and sent for publication at the Franciscan general chapter meeting at Cahors at Whitsun 1337. It is improbable that Ockham would have risked committing his violent attack on Benedict XII in chapter 7 of CE to writing before it was clear that a current attempt by the Michaelists ' protector, Lewis the Bavarian, to gain reconciliation with the papacy was not going to succeed . The failure of the imperial effort became apparent in April 1337 ; 17 it is likely that CE was finished soon afterwards . The contention that since it contains a reference to Ockham's own Contra Benedictum, it must thus be posterior to that work, and so cannot have been written before the spring of 1338,18 was based on a false reading of CE 7.356-7 presented by two early printed texts. 19 The corrected reading allows a different interpretation : Ockham is here referring to a work written by someone whom he calls one of his betters , not by himself; 20 what looks like a reference to CB is no longer compelling, and CE can be the earlier of the two pieces . This fits their characteristics in general better

13 14 15 16 17

18 19 20

CE 7.5-57 . Three of the four examples are also used by tr. ' Quoniam omnis' , P, f.278 ′. The authorities at CE 7.62–79 also appear in ‘ Quoniam omnis '. CE 7.102-10; also in tr. ' Quoniam omnis' , f.277 . CE 7.154-60. CE 7.283-314. H.O. Schwöbel , Der diplomatische Kampf zwischen Ludwig dem Bayern und der Römischen Kurie im Rahmen des kanonischen Absolutions -prozesses, 1330-1346, Weimar, 1968, pp.245-67 ; Alois Schütz, Die Prokuratorien und Instruktionen Ludwigs des Bayern für die Kurie ( 1331-1345) , Kallmünz, 1973 , pp . 136-43. By, for example , Baudry, Guillaume d'Occam, pp.189,192 ; Offler, OP iii , p.158; Miethke, Ockhams Weg, p.112. Trechsel's edition of 1494, followed by Goldast, Monarchia ii ,976 : in quodam opere speciali maiori a me diffuse tractata. in quodam opere speciali a me maiori diffuse tractata: taking maiori here as a noun , meaning one of the maiores to whose works CE made repeated reference . See note 8 above.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

than supposing that CE is the later in date . For it is CB, advancing into a detailed investigation of papal plenitudo potestatis, which points in the main direction of Ockham's polemical writing for the rest of his life; in contrast, CE with its essentially theological content has a retrospective air. Presumably, then , CE 7.356-7 does not refer to CB, but to a detailed work written by another member of Michael's group about Benedict XII's heresy' in Redemptor noster.21 It may be added that whereas in CB Ockham knew that Benedict had sent Redemptor noster to the Whitsun general chapter of the Franciscans at Cahors in 1337 for publication , in CE he still admits to an element of hearsay in his knowledge of the constitution and makes no mention of the general chapter.22 The likely date for the completion of CE thus seems to be between April and June 1337. If, in the light of its prologue , we are prepared to regard CE as resulting from yet one more of Ockham's yieldings to the need of selfjustification, he may have had the Cahors general chapter in view when compiling it . However that may be, we may safely date CE some months earlier than CB, which, as has been noted , rehandles a short part of its text.23 There are three or four main witnesses for the text of Compendium errorum :

Paris , Bibliothèque Mazarine , cod.3522 , ff.298ra-310ra . This parchment manuscript from the end of the fourteenth century has often been described.24 CE is here associated with Ockham , IusIIIae and IlusIIIae Dial . , following the latter. This section of M, ff.2-310 , was written by a single scribe, probably at the end of the fourteenth century. His name, fr. R. Stopford , sounds English or Irish .

I have not identified this work. The Michaelist tr. 'Noverint universi fideles christiani presentes litteras inspecturi' (cod.vat.Pal.lat.378 , ff.265-287 , from which Scholz, US ii,552-62 printed extracts; also in Munich, clm 17833 , ff. 182ra- 205b) attacks Benedict's constitution Benedictus Deus (29 January 1336) rather than Redemptor noster. So too does Michael, App.V, ed . Carlini, pp.289–308 ; P, ff.321‍–330º. 22 CB iv.1.243.28-9 ; cf. Schmitt , Benoît XII, p.60 . CE 7.275-6 : constitutione . . . quam ordini fratrum Minorum ut fertur tenendam imposuit. 23 CB iv.2.244.8-245.19 ; iv.4.253.14-21 . See n. 16 above . 24 Baudry, Guillaume d'Occam, pp.257-9 ; OP i2 , p.5 . Gilbert Ouy, 'Simon de Plumetot ( 1371–1443 ) et sa bibliothèque ' , Misc.Codicologica F. Masai dicata, edd. P. co*ckshaw, M.-C. Garand, P. Jodogne, ii, Ghent, 1979, p.375, points out that M came to the library of St Victor's, Paris from Simon de Plumetot. But, as Dr George Knysh has remarked to me, it is not certain that items d, e and fformed part of the book at that stage.

OCKHAM : OPERA POLITICA Frankfurt- am -Main , Stadt- und Universitätsbibliothek , cod . lat. quart.4, ff.258vb-273ra . Of German provenance . On paper, of which the watermark indicates a date c. 1460 ; earlier descriptions have been superseded by the library's printed catalogue of mss.25 The contents are all works by Ockham : I Dial. , the so - called II Dial . , CE, IusIIIae Dial. , IlusIIIae Dial . , OQ, in that order.

London, Lambeth Palace Library, cod . 168 , mainly paper, saec .XV exeunte, 286 × 200 , ff.2 + 314 + 2. Written by a single scribe either very late in the fifteenth century or early in the sixteenth, probably in France . According to a note on f.315 ′ it was once owned by François Olivier, chancellor of France , 1545-60 : Ex bibliotheca domini Oliuerii francie cancelarii ;26 on the same folio appears the name: John Boswell. Contents: (a) ff. 1-23 Abbreviation of Ockham, II and III Dial.27 (b) ff.23-24 vacant. (c ) ff.25-63 ′ Ockham , II Dial. i and ii . (d) ff.63-288 Ockham, Ius and IlusIIIae Dial. Expl.: fuit passibilis et mortalis (i.e. IlusIIIae Dial.iii.23 ) . (e) ff.289-314r Ockham , CE.

ed.

Editio princeps of CE produced at Paris in 1476 by the printers working at the sign of the Soufflet vert in the rue St. Jacques , perhaps apprentices who had broken away from Petrus Caesarius Wagner and Johannes Stoll.28 CE came out in conjunction with the same printers' editio princeps of Ockham's Dialogus , the first part of which had been struck off by 5 July 1476. In the copy used here, Manchester, John Rylands Library, Spencer 14704, CE (showing

K. Bredehorn and Gerhardt Powitz , Kataloge der Stadt- und Universitätsbibliothek Frankfurt am Main . Vol.4 . Die Handschriften der Stadt- und Universitätsbibliothek. III. Die mittelalterliche Handschriften der Gruppe Manuscripta Latina, Frankfurt, 1979 , pp. 7-9 . This corrects the erroneous dating suggested in OP i2 , pp.5-6 . See also Jürgen Miethke, ' Ein neues Selbstzeugnis Ockhams zu seinem Dialogus ' , From Ockham to Wyclif, edd. Anne Hudson and Michael Wilks , Oxford , 1987 , p.25 . 26 Mistranscribed in the description by M.R. James and C. Jenkins, A descriptive catalogue ofthe manuscripts in the library of Lambeth Palace. The medieval manuscripts , Cambridge, 1932 , p.265. 27 See Ian Murdoch, ‘Critical edition of Pierre d'Ailly's Abbreviatio Dyalogi Okan' , Ph.D. thesis, Monash University, 1981 . 28 A.K. Gabriel , ' Via Antiqua and Via Moderna and the migration of Paris students and masters to the German universities in the fifteenth century' , Antiqui und Moderni, ed . A. Zimmermann (Misc .Mediaevalia . Veröffentlichungen des Thomas Instituts der Universität zu Köln , 9 , Berlin, 1974) , pp.452-3.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

no signatures) follows II Dial.ii and precedes IusIIIae Dial.; so too in Paris , BN Rés. D.2194.29 This is the order in which CE appears in F. But other examples of the 1476 edition of Dialogus append CE after IlusIIIae Dial. , as in M and Lh.30

The textual tradition of CE is weak. Lh is so late and corresponds so closely with ed. that suspicion must arise that it was copied from the printed text.31 The evidence for this is not quite conclusive , however, though most of the differences between Lh and ed. are trivial enough to be explained by Lh's scribe seeking to amend small typographical errors in ed. But in some half-a-dozen instances Lh gives what clearly seem superior readings to all the other witnesses ; just possibly Lh and ed. were copied independently from the same exemplar. They show marked differences in common from both M and F; their consensus reflects an inferior recension of CE. At most no more than a couple of decades earlier than ed., F is the work of a careless scribe , who often did not bother to ensure that what he wrote made sense ; many of his blunders are too crass to warrant printing . Though F stands much closer textually to M than to the other witnesses , it does not descend directly from M, against which it agrees with ed. and Lh on a score of occasions ; despite its deficiencies it shows some readings preferable to those of all these witnesses. Throughout F has received the attentions of a corrector, F², whose German origin seems assured.32 Besides relying on the exemplar of F, F2 possibly had access to a manuscript related to the exemplar of ed. and Lh, but superior to it . Either with some such help or just by the light of good sense F2 amends the text acceptably some twenty times. M is the oldest manuscript of CE to survive . But besides displaying orthographical peculiarities , it offers many heedless and impossible. readings ; there are obvious omissions and on three or four occasions its text breaks down completely, though briefly.33 These failures in the text occur also in F, Lh and ed. , as do perhaps fifty other of M's smaller errors , which are sometimes to be detected by comparison with CE's sources . Thus

30 31 32 33

Cf. Cat.général des livres imprimés de la Bibliothèque nationale, vol.126, Paris , 1934, coll.363-4. For example, BN Rés . D.2195. Murdoch, Critical edition ' , p.xlviii, has no doubt that Lh was copied from ed. See CE 5.447. CE 3.185 ; 5.416 ; 7.172-3; and perhaps 7.123-4.

OCKHAM : OPERA POLITICA

all our witnesses for CE must ultimately derive from a fourteenth - century archetype (X) which was already defective , standing , unless Ockham compiled CE very carelessly, at some distance from his autograph or the form in which he dictated the work. While in this edition preference has been accorded to M wherever possible, any attempt to make sense of CE's text must at times resort to eclecticism . Another edition of CE was printed at Lyons in 1494 by Johannes Trechsel, when he was producing his edition of Dialogus.34 The sequence of signatures suggests that Trechsel intended CE to follow IIusIIIae Dial.35 Though for the most part relying on the Paris editio princeps, the Lyons. edition corrects a number of its errors . Some of Trechsel's amendments are doubtless only conjectural ; others may be the result of consulting a better manuscript, now lost.36 A few have seemed worth accepting . Trechsel's edition was taken over by Melchior Goldast in 1614 and reprinted in vol.ii of Monarchia. It was reproduced photographically by the Gregg Press , London, in 1962 , as Goldast's edition had been by Bottega d'Erasmo at Turin in 1959. This diagram claims no more than to indicate roughly the possible. relationships between the witnesses.

Autograph

M F F2-

ed. 1476

ed. 1494

Ph . Renouard, Bibliographie des impressions et des oeuvres de Josse Badius Ascensius iii, Paris, 1908 , p.89 . An edition of CE by John of Westphalia at Louvain in 1481 , reported by the older bibliographers and alluded to by Baudry, Guillaume d'Occam, p.290, seems to be a ghost, resulting from confusion with John's edition in 1481 of Henricus de Zoemeren, Epithoma in prima parte Dialogi Ockham (Hain 8435 ; Proctor 9229), on which see M. -Louis Polain, Cat.des livres imprimés au quinzième siècle des bibliothèques de Belgique ii , Brussels, 1934 , no. 1875 , p.402 . 35 See, for example, London, BL IB 41906 ; Cat.of Books printed in the XVth century now in the British Museum, pt.8 , 1949 , p.296. 36 Baudry, pp.257-9 suggests convincingly that Trechsel's edition of IusIIIae Dial. may have used such a manuscript; it contains material lacking from M and F.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

It is likely that CE was already associated in X with the rare first treatise ofthe third part of Ockham's Dialogus (de potestate papae et cleri) , which is found accompanying CE in M , F, Lh and ed. 1476 , and, as far as is known, does not occur elsewhere.37 If so , the weakness of CE's textual tradition is not auspicious for the future editor of IusIIIae Dial . When and by whom the two works were first brought together remains uncertain . Possibly, as Riezler supposed , Ockham himself may for a time have regarded CE as a substitute for the second part of Dialogus as yet unwritten, intercalating it between the first part and the preface to the two preambulatory treatises of the third . 38 Alternatively, it may have been set aside by Ockham in a somewhat imperfect state and subsequently extracted from his Nachlass by some later hand in order to fill the gap in Dialogus. Also to the archetype X, it would seem, goes back a confusion about the true incipit of CE still current in modern times . After concluding its version of IlusIIIae Dial.iii.23 on f.297rb, M leaves f.297 blank . At the head of f.298 is the scribe's signature : Okkam ordinis fratrum minorum scriptus a fratre R. Stopford . There follows a passage of about 170 words about the four senses of Scripture , historic, allegoric , tropologic and anagogic , according to the teaching of ' Bokkyng ' : Secundum Bokkyng super sacram scripturam. Almost certainly the name represents a deformation of that of Thomas Docking , O.F.M. , seventh lector of the Franciscans at Oxford, who died c. 1270 ; he was an extremely prolific and prolix biblical commentator, who, as A.G. Little remarked , ' often alludes to the fourfold meaning of Scripture . 39 Then in M the prologue of CE begins : Incipit prologus . 'Locuti sunt adversum me lingua dolosa ' ; on f.298va the prologue is followed by the rubric to the body of the work: Incipit compendium erroris [ sic ] . . . qui sit benedictus . Amen , which leads into chapter 1. F at ff.258-259 has a running headline : Compendium Errorum Johannis 22 instead of Stopford's signature ; omits the Secundum Bokkyng passage;

Baudry's report, p.291 , of a manuscript of lusIIIae Dial. at Basle appears mistaken . Basle, Universitätsbibliothek, cod.A.VI.5 lacks this treatise of III Dial., and also CE; cf. Gustav Meyer and Max Burckhardt, Die mittelalterlichen Handscriften der Universitätsbibliothek Basel. Abt.B, i , Basle, 1960 , p.570. 38 S. Riezler, Die literarischen Widersacher der Päpste zur Zeit Ludwigs des Baiers, Leipzig, 1874, p.262 ; cf. note 5 above. 39 A.G. Little , ' Thomas Docking' , Essays in History presented to R. Lane Poole, ed. H W.C. Davis , Oxford, 1927 , pp.301-31 x Little, Franciscan Papers and Documents, Manchester, 1943 , pp.98-121 , esp. p.109 . J.I. Catto , ' New light on Thomas Docking, O.F.M. ' , Mediaeval and Renaissance Studies vi ( 1968) , 136 n.1 makes it probable that Bokkyng super sacram scripturam refers to Docking's Biblical Grammar, which has not been identified in modern times.

OCKHAM : OPERA POLITICA

begins the prologue on f.258vb, and follows it on f.259rb with: Incipit compendium erroris [sic ] . . . qui sit benedictus . Amen, and chapter 1. In Lh and ed., however, things have gone astray. Incipit compendium errorum [here correctly] etc. has been transferred from the head of chapter 1 to the very beginning of the work; between it and Incipit prologus the Secundum Bokkyng (rendered ' Bokkyg ' by ed. and Lh ) passage has been sandwiched , and the text of chapter 1 follows the prologue immediately. Thus in ed. and Lh the casual note about the senses of Scripture has mistakenly become incorporated into the text of CE. Trechsel and Goldast perpetuated the error, with the result that the incipit of CE has often been wrongly reported as Secundum Bokkyng , when in fact it is ' Locuti sunt adversum me'.40 The root of this confusion lies at least as deep as X, where the note about Docking's fourfold division was perhaps inserted to fill up a page . Whoever was originally responsible for composing it (Ockham cannot safely be assumed to have been the author) , it is quite irrelevant to the substance of CE, of which , as a glance at M , f.298 ′ shows and the scribe of F realised, it formed no integral part. It is not reprinted here.

For example, by A.G. Little , The Grey Friars in Oxford, Oxford , 1892 , p.232 (cf. p.234); Baudry, Guillaume d'Occam, p.290 . Luke Wadding was not deceived : Scriptores Ordinis Minorum, p. 106, cited by Scholz, US i , 176 n.1 . Nor was Miethke, Ockhams Weg , p.110 n.414.

SIGLA

Paris, Bibliothèque Mazarine , cod.3522 Frankfurt- am- Main , Stadt- und Universitätsbibliothek ,

cod.lat.qu.4 corrector of F

London, Lambeth Palace Library, cod . 168

ed.

editio princeps , Paris , 1476

ed.2 a

ed . Lyons , Johannes Trechsel , 1494 ; repr. London , 1962 Consensus of MF

Consensus of Lhed.

Tr. 'In primis ' , Paris, BN cod. lat.5154 , ff.253v-259r

Dvk.

Edition of Pope John XXII's sermons in Dykmans , Sermons

Edition of Ockham, Tractatus contra Benedictum , OP iii

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

INCIPIT PROLOGUS

LOCUTI sunt adversum me lingua dolosa, et sermonibus odii circumdederunt me, et expugnaverunt me gratis, qui se dic*nt Apostolos, sed inventi sunt mendaces et tyranni persequentes innoxios, promoventes perfidos , diffamantes catholicos , exaltantes schismaticos , odientes probos , veritatem opprimentes et totis suis conatibus viisque possibilibus haereticam extoll- 5 entes pravitatem . Venit pro dolor tempus , de quo vaticinans beatus Apostolus Paulus ii ad Timotheum ivo: Erit, inquit, enim tempus, cum sanam doctrinam non sustinebunt, sed ad sua desideria coacervabunt sibi magistros, prurientes auribus , et a veritate quidem auditum avertent, ad fabulas autem convertentur. Quae revera prophetia diebus nostris , quod 10 lamentando refero , est penitus adimpleta . Nam insurrexerunt in me , et alios viros utique realiter Christianos , fideles, catholicos et orthodoxos , testes iniqui, et mentita est iniquitas sibi . Qui, ut intentum suum horrendum ad finem possint optatum perducere , scripturas sacras subvertunt , dicta sanctorum denegant , sacros canones legesque civiles reprobant , defen- 15 dentes veritatem molestant, persequuntur et captivant et usque ad interitionem absque misericordia cruciant et, ut multa verbis paucis concludam , Regem etiam et legem divinam legemque humanam fronte meretricia ausuque exsecrabili subvertere et satagunt et festinant. Nec sunt iuvenes et omnino illitterati talia nefanda etiam fabricantes , 20 sed, ut inferius luce clarius apparebit , sunt seniores populi, pontifices, Scribae et Pharisaei necnon legis doctores veluti fuerunt qui Christum crucifixerunt, ut signanter possumus dicere verbum Danielis xiiio scriptum :

6 vaticinans: vaticinatus est F2 7 inquit F2: om.ab 9 quidem: quidam Fb auertant 16-17 interitionem: interemptionem F2b F: aduertentes b 17 cruciantur b 18 Regem etiam et b: et om.F; legem et cetera M

1-2 Ps. 108,3. 3 cf. Apoc.2,2. 7-10 II Tim.4,3-4; cited by Ockham, I Dial.vii.48 . 18 cf. Ier.3,3. 11-13 Ps.26,12. 21 inferius: 1.21-38 ; 4.14-43. 21-3 cf. Matth.21 , 23 ; 26,3 ; Ioann. 11,56 ; 18,35 ; Matth.23,2-36 ; Luc.5,17 ; I Tim. 1,7 . 14

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

Egressa est iniquitas de Babylone a senioribus iudicibus, qui videbantur 25 regere populum . Per istos, inquam, indictus, sum cum aliis Christicolis cum iniuria in Patmos deportatus . Non tamen sumus extra spem positi [propositam ], quia manus Domini non est abbreviata , et nos confidimus in Altissimo quod cum honore in Ephesum nos remeabimus et iniurias Christi confessoribus , immo veraciter [ Christo ] impudenter illatas pro loco et 30 tempore hiis , qui nunc ignorant , aperte ostendemus . Quod si Deus noluerit: Certus sum quod neque mors, neque vita, neque angeli, neque principatus, neque instantia, neque futura, neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum , neque tribulationes , neque minae , neque promissa , neque alia creatura poterit nos separare a charitate Dei seu defensione fidei 35 Christianae , pro qua labores et aerumpnas didicimus tolerare . Nec tamen invite, quantum ex parte est veritatis catholicae defendendae , licet gementes doleamus quod tot diebus nostris , qui videbantur esse columpnae in ecclesia Dei et qui deberent fidem Christianam usque ad sanguinem defendere , in haeresum foveam et errorum se praecipitant et labuntur. 40 Immo cum gaudio omnes iniurias, blasphemias et persecutiones pro Christi amore sustinemus , scientes quod, ut scribit Apostolus ii ad Timotheum iiiº: Omnes, qui pie volunt vivere in Christo, persecutionem patientur. Et quoniam , ut ait idem Apostolus i ad Corinthios xiº: Oportet haereses esse, ut qui probati sunt, manifesti fiant: posuimus facies nostras ut petram 45 durissimam , volentes et cupientes cum Dei adiutorio in negotio fidei multipliciter probari, ut probati possimus mundo manifestari . Nec propter insidias hominum impiorum manum ad aratrum positam sauciati persecutionibus retrahemus , intelligentes voce Veritatis Matthaei vo esse dictum : Beati, qui persecutionem patiuntur propter iustitiam, quoniam 50 ipsorum est regnum caelorum ; et i Petri iiiº : Si quid patimini propter iustitiam, beati ; et Psalmista ait : Beatus vir, qui non abiit in consilio impiorum .

25 istas a 25 indictus: indictas M; inductas F; inductus b 26-7 positi propositam conieci: positi ante lacunam MF2; peccati positi b; spem auxilii vel premii positi ed.² 27 nos: non ab 28 nos: non ab 29 Christo om.ab 29 imprudenter ab 31 noluerit ed.2: voluerit ab 31 quod: quia Vulg. 31-2 principatus , neque virtutes add.Vulg. 40 pro Christi : proximi b 42 Christo lesu Vulg. 43 oportet et Vulg. 44 ut et Vulg. 46 mundo F2b: munda M 46 possumus a 24-5 Dan. 13,5. 25-6 cf. Apoc.1,9. 26-7 cf. Hebr.6,18 ; Is.59,1 . 31-4 Rom.8,38-9. 34-5 cf. II Cor. 11,27. 37 Gal.2,9. The cardinals were often described as columnae ecclesiae; See Pott. no. 18224 (Urban IV, a.d. 1262 ) and 4.6-12 below. 42 II Tim.3.12. 43-4 I Cor.11,19. 44-5 cf. Is.50,70; cited by Ockham, Epist.15.17-18 . 46-8 cf. Luc.9,62. 47 cf. Prov. 10,3. 49-50 Matth.5.10. 50-51 I Petr.3,14. 51-2 Ps. 1,1.

OCKHAM : OPERA POLITICA

Si quid autem scripsero in presenti opusculo , quod scripturae vel doctrinae sanctorum seu sacrosanctae ecclesiae assertioni repugnet et adversetur, correctioni praefatae ecclesiae catholicae , non ecclesiae

malignantium , non haereticorum , non schismaticorum nec eorum fautoribus, me et dicta mea subicio et expono.

INCIPIT COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII EDITUM ET COMPILATUM A FRATRE WILLELMO OKKAM DE ORDINE FRATRUM MINORUM . QUI SIT BENEDICTUS . AMEN .

[CAPITULUM I ]

DIVES locutus est, et omnes tacuerunt, et verbum illius usque ad nubes perducent. Pauper locutus est, et dic*nt: Quis est hic ? Et si offenderit, subvertent illum. Verba ista Ecclesiastici xiiio scripta possim ego et quidam alii Christi pauperes non [ im] merito ruminare , qui de necessitate salutis contra quosdam divites mundi huius , qui confidunt in multitudine divitia- 5 rum, pro iustitia certamus . Et quia in numero visibiliter pauci sumus , licet in rei veritate plures sint nobiscum quam cum illis , sumusque rebus pauperes et mammona iniquitatis omnino carentes , ab aliis , qui plus sapiunt quam oportet sapere, nec sapiunt ad sobrietatem, blasphemamur, diffamamur et derisioni habemur factique sumus opprobrium abundan- 10 tibus, et despectio superbis.

58 Rubricam Incipit compendium etc. ante fragmentum ' Secundum Bokkyng' et prologum 59 Wilhelmo Compendii Errorum transposuit b; videbis praefationem . errorum : erroris a 60 qui sit benedictus, Amen om.b Ockam F; Guillelmo Okam Lh ; Guillermo Okam ed. CAPITULUM I ( II, III etc. ) supplevi; non exhibent ab 3 possum Fb 2 offenderet a 2 perduceret M 6 pauci in marg. F2 : om.ab

4 immerito ed.2 : merito ab

53-7 cf. Michael , App.IV, f.253 : Et suppono me et dicta mea correctioni et emendacioni sancte Romane ecclesie; id. , App.V, f.329′; Bonagratia, App.III, f.168 ′. Canonistic authorities for this formula are cited in Michael, App.IV, f. 180. 55-6 cf. Ps.25,5 . The tr. ' Quoniam omnis ' , f.275 characterized John XXII as ecclesia malignantium.

Eccli. 13,28-9 ; cited by Ockham, I Dial.vii.25. 1.1-3 8 Luc.16,9. 10-11 Ps . 122,4. 8-9 cf. Rom . 12,3 .

5 Ps.48,7.

5-6 cf. Eccli.4,33 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

Et quia de facto inimici nostri sunt iudices , per quos falsidica et fraudulenta informatio, immo deformatio, ad aures plurimorum fidelium tam principum quam inferiorum clericorum et laicorum de gestis nostris 15 circa negotium fidei dignoscitur pervenisse , quod videlicet veritati resistimus et errores ac haereses pertinaciter defensamus : duxi ideo primo causam nostri certaminis absque fermento mendacii succincto sermone pandere , ut nescientes mortifera commenta impudentium virorum et veritatem rei gestae discant qualibus molestamur iniuriis quibusque excess39ibus fides catholica opprimitur, teritur et calcatur. Exsistens itaque Ioannes vicesimussecundus in sede beati Petri , in cuius curia nonnumquam fui , dicens se esse sapientem, stultus factus est. Nam volens esse legis doctor, non intelligens neque quae loquebatur, neque de quibus affirmavit , quae numquam didicerat temere docere praesumpsit, et 25 qui prius non fuit discipulus veritatis factus est magister haeresum . In arcum enim pravum conversus duo principaliter agere attemptavit, Romanum videlicet imperium vel sibi subiugare vel penitus lacerare , et professionem pauperum fratrum Minorum erroneam esse et illicitam quibusdam documentis insanis declarare , ut istis peractis criminibus totum 30 mundum subiceret suae ditioni . Et quia ad tam exsecrabile desiderium suum instinctu hostis generis humani adinventum , si possibile fuisset, implendum , opus habuit mendaciis abundare , scripturas sacras utriusque Testamenti una cum doctrinis sanctorum et sanctae matris ecclesiae reprobare, leges carnales deserere atque alumpnos Christi affligere, perse35 qui et molestare , tres destitutiones scripsit, quas constitutiones vocaliter appellavit, quarum prima Ad conditorem canonum , secunda Cum inter nonnullos, tertia Quia quorundam incepit, in quibus sui conceptus pestiferi dementiam detexit evidenter et monstravit . Nam dictas destitutiones erroribus, haeresibus , mendaciis et sophismatibus fermentans , in fidem et

16 ideo F: deo Mb 18 commenta: tormenta Fb 22 Nam F2: Non ab 24 dedicerat a ; didiscerat F2 30 quia ed.2: que M; qui Fb 34 carnales conieci: criminales ab 35 scripsit om.a 12 Deut.32.31 . 17 cf. I Cor.5,8; for fermento mendacii, see Ioannes XXII , Cum inter nonnullos, cited below, 2.14. 21-2 Ockham was at Avignon from an unknown date in 1324 25 cf. Leo 23-4 cf. I Tim . 1,7. 22 cf. Rom. 1,22. until he fled on 26 May 1328. Magnus, Ep.xxviii . 1 , PL 54,757 = Decretum Gratiani, c.30 , C.24 , q.3 , col.998 ; cited by Ockham, OND 71.104–5. See also [ ps.Boethius ] , De disciplina scholarium ii.1 , vi.6 , ed. O Weijers. Leiden, 1976, pp.99 , 124 = Auct.Arist. 294 no.8 , 296 no.24. 25-6 cf. Ps.77,57. 27 lacerare: perhaps echoing the accusation that John had issued a decretal separating Italy from the Empire; cf. tr. Quoniam scriptura , ed . Dolcini, pp. 127–8. 35 destitutiones: cf. Michael, App.II, pp.249,253 ; Ockham, Epist. 6.15 ; CB i.2.174.23-4.

OCKHAM : OPERA POLITICA

bonos mores dampnabiliter impegit et in praeiudicium Christi

et 40

Christianitatis contra veritates catholicas intrepide scripsit , docuit et affirmavit. In prima quidem destitutione sua , videlicet Ad conditorem, primus error suus est quod reservatio dominii rerum , quibus aliqui religiosi utuntur, facta per summum pontificem ad statum perfectionis minime prodest . 45 Quem error ponit sub hiis verbis: Ipsis quidem fratribus quantum ad statum perfectionis nequaquam profuit retentio dominii supradicta . Iste igitur error est idem cum quodam alio errore suo , qui affirmat quod abdicatio proprietatis universalium rerum tam in speciali quam in communi ad perfectionem non prodest , et ideo inferius , ubi ista verba ponit, simul 50 tractabuntur. Secundus error in eadem destitutione insertus est quod via praecipue disponitur ad charitatem per amputationem sollicitudinis , quam ipsa temporalia in acquirendo , conservando et dispensando exigunt . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Cum enim perfectio vitae Christianae 55 principaliter et essentialiter in charitate persistat, quae ab Apostolo 'vinculum perfectionis ' dicitur, et quae unit seu iungit aliqualiter in via hominem suo fini, ad quam per contemptum bonorum temporalium et ipsorum expropriationem via disponitur, per hoc praecipue quod sollicitudo, quam ipsa temporalia in acquirendo, conservando et dispensando exigunt, quae 60 plerumque ab actu charitatis retrahit, amputatur. Haec verba eius , quae . veritati aperte contradic*nt: tum quia magis disponitur via ad charitatem per amputationem amoris inordinati ad temporalia , qui non potest esse effectus charitatis, quam per amputationem sollicitudinis , quam exigunt temporalia ; tum quia sollicitudo circa temporalia potest esse effectus 65 charitatis et ex pura charitate procedere , sicut patet in illis , qui in charitate fundati propter eleemosynas faciendas, propter hospitalitatem sectandam , propter pauperes vestiendos, propter captivos redimendos , propter peregrinos suscipiendos et alia pietatis opera exercenda die nocteque circa temporalia laudabiliter sollicitantur; tum quia magis disponitur via ad 70 charitatem per votum paupertatis quam per amputationem sollicitudinis ,

49 universalium: similium ab 54-60 Hunc errorem . . . dispensando in marg.F 57 in via const.: in vita F; om.Mb 58 quam const.: 56 persistat: consistat const. quem ab 61 sunt verba add.b 43-51 cf. Michael, App.III, p.416 ( error 5 ) ; Ockham , CI 23.88.24-89.4 (error 1 ) . 46-7 Ioannes XXII , Ad conditorem canonum ( 8 December 1322 ), BF V,236n. = Extrav.Ioann. XXII 14,3, col. 1225. 50 inferius : 1.217-46 . 52-4 cf. Ockham , CB i.2.171.18-172.17 (error 1 ). 55-61 pp.235-6 = col.1225. 56-7 Coloss.3,14.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

quam exigunt temporalia, qui [ a ] actus vovendi paupertatem est difficilior atque perfectior quam carentia sollicitudinis , quam exigunt temporalia. Quare iste error est merito reprobandus. *5

Tertius error in praedicta destitutione insertus est quod expropriatio sive abdicatio bonorum temporalium per votum nichil potest conferre ad perfectionem, si eadem sive aequalis sollicitudo perseveret post expropriationem huiusmodi , quae ante ipsam expropriationem inerat . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Restat, quod si sollicitudo eadem post

30 expropriationem huiusmodi, quae ante ipsam inerat, perseveret, ad perfectionem huiusmodi talis expropriatio valet nichil conferre . [ Haec ] verba eius erronea et virulenta, in quibus veritati contradicit et perfectionem virorum religiosorum in officiis specialiter constitutorum dirimit et adnullat. Nam constat quod abbates, priores et ceteri religiosorum praelati necnon 85 inferiores in officiis ordinis sui constituti maiorem de communi lege habent sollicitudinem circa temporalia acquirenda, conservanda et dispensanda post votum paupertatis et expropriationis propter officia assumpta vel eis iniuncta quam in noviciatu ante expropriationem talem habuerant; nec propter hoc sequitur quod expropriatio, quam voverunt, nichil eis confert ad perfectionem, immo expresse sequitur contrarium , ut ait Anselmus, qui in libro suo de Similitudinibus aperte dicit quod omne opus bonum factum cum voto plus valet quam factum sine voto. Quartus error est quod carentia dominii Romanae ecclesiae reservati non reddit carentem pauperiorem quam si res ipsas cum dominio 95 obtineret. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Adhuc, nec utique profuit dictis fratribus ordinatio supradicta quantum ad hoc, quod propter carentiam talis dominii se pauperiores dicere valeant quam si [ res] ipsas cum illo, quo carere se dic*nt, dominio obtinerent. Qui error est contra determinationem ecclesiae Romanae, nam Extra, de verborum significatione, libro 10 viº, c. Exiit qui seminat expresse dicitur quod per carentiam talis dominii et abdicantes magis a temporalibus elongantur. Est etiam contra rationem.

72 quia ed.2: qui ab 78 huiusmodi : huius F; om.b 79 si om.FLh , add.F² 81 valeat const. 81 Haec om.ab 91 omne F2, in marg.ed.: om.ab 97 res const.: om ab 98 se dic*nt const.: debent ab. Ante debent: se dic*nt add.et del.F 100 et om.b 75-8 cf. Ockham, Epist. 6.22–7.6 (error 1 ) ; CI 23.89.5–25 (error 2 ) ; CB i.2.172.38-173.11 (error 2). 79-81 p.236 = col.1225. 83-92 cf. Ockham, CB i.2.174.13–19 . 90-2 cf. Lib. de s. Anselmi similitudinibus 84 , PL 159,655–7 ; Michael , App.IV, ff.212–213′ ; Ockham , OND 17.203-5n .; CB i.2.173 . 17-18n. 93-5 cf. Ockham, Epist. 7.13-19 (error 2). CI 23.89.26–33 (error 3 ) ; CB i.2.174.21-175.3 (error 3). 95-8 p.236 = col.1226. 100-1 Sext.V, 12,3 , col.1114.

OCKHAM: OPERA POLITICA

Nam ille est pauperior quantum ad res temporales , qui non potest ipsas in iudicio repetere nec pro eis in iudicio litigare, quam si talia posset pro temporalibus rebus exercere . Item, qui habet tale dominium est ditior, cum possit res huiusmodi vendere et pro sua utilitate alienare ; igitur carens 10: tali dominio est pauperior quam si huiusmodi dominium obtineret. Quintus error suus est quod quantum ad res usu consumptibiles usus facti non potest a proprietate seu dominio separari . Et vocat res usu consumptibiles, ut postea apparebit, illa , quae in cibo et potu , pecunia et vestimentis consistunt ; usum autem facti vocat actum utendi , cuiusmodi est 110 actus manducandi , bibendi , induendi et huiusmodi . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Dicere siquidem quod in talibus rebus, scilicet usu consumptibilibus, usus iuris vel facti, separatus a proprietate rei seu dominio, possit constitui, repugnat iuri et obviat rationi. Haec verba eius : quae sacrae scripturae aperte contradic*nt. Nam ut habetur Genesis xxviiº , Iacob 115 habuit simplicem facti usum vestimentorum Esau fratris sui ab omni proprietate et dominio separatum ; unde ibidem sic legitur: Vestibus Esau valde bonis, quas apud se Rebecca domi habebat, induit eum , scilicet Iacob . Sacerdotes etiam Veteris Testamenti habebant usum facti panum propositionis et cuiusdam determinatae partis quorundam sacrificiorum , et 120 tamen non habebant proprietatem et dominium illorum , quia non poterant illa vendere nec donare nec de illis aliquid ordinare , nisi solummodo manducare . Sacerdotes etiam novae legis habent usum paramentorum in altari ab omni proprietate et dominio separatum . Ista haeresis posset infinitis auctoritatibus scripturae divinae et sanctorum ac rationibus veri- 125 dicis et exemplis reprobari . Sextus error est quod ius utendi et usus facti in rebus usu consumptibilibus separati a proprietate seu dominio non possunt constitui vel haberi . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : In rebus consumptibilibus usu nec ius utendi nec usus facti separata a rei proprietate seu dominio possunt constitui 130 vel haberi. Iste error militat contra veritatem : nam [ potest concedi ] licentia

114 sunt verba add.b 120 propositionis 115 Gen.2 (lacuna) M; Gen. (lacuna) F scripsi: propositionum ab 125 ac: et FLh 127 et usus facti in marg.F2: om.ab 128 potest b 130 seu F2: se ab 128 separati F2: separatum a ; separate b 131 potest concedi conieci: om.ab 107-11 cf. Ockham, CI 23.90.13–20 (error 3 ) ; CB i.2.175.33-178.15 (error 4) ; Brev.v.4.78-81 . 109 postea: see below, 5.98-101 = Ioannes XXII, Quia vir reprobus, BF V,415. 113-4 p.237 = col.1226. 117-8 Gen.27,15. 123-4 cf. Ockham, CB 129-31 p.238 = i.2.178.6-8 . 127-8 cf. Bonagratia, Forma, f. 186 (error 15) . col. 1226 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

utendi etiam secundum istum, qui in quodam alio loco dicit sic: Si quis alicui licentiam concedat utendi re sua usibili, ita quod licentiam teneat, constat quod [ille] habet ius utendi re illa, cui licentia est concessa . Ergo 135 secundum ipsum licentia utendi est ius utendi . Manifestum est autem quod aliquis potest habere licentiam utendi vestibus alterius sine omni proprietate et dominio. Ergo potest habere ius utendi rebus usu consumptibilibus ab omni proprietate rei et dominio separatum. Septimus error est quod uti re aliqua nichil aliud est proprie quam :40 fructus rei seu utilitatem in solidum vel pro parte recipere , quae ex ea potest salva rei substantia provenire . Istum errorem ponit sub hiis verbis : Cum enim uti re aliqua nichil aliud sit proprie, quam fructus rei seu utilitatem aliquam in solidum vel pro parte recipere, qui ex illa possunt salva rei substantia provenire . Haec verba sua erronea, ex quibus sequitur aperte 45 quod nullus possit uti cibo vel potu , quia ex illis non provenit communiter utilitas salva rei substantia. Quare dictum suum est erroneum reputandum : quod et auctoritatibus simul et rationibus posset evidenter et copiose probari. Octavus error est quod illa re uti quis nequit, ex qua eius salva substantia 150 nulla sibi potest provenire utilitas . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Restat, quod re illa uti quis nequeat, ex qua eius salva substantia nulla sibi potest provenire utilitas, quales res usu consumptibiles esse constat. Haec verba eius insana, sacrae scripturae et doctrinae sanctorum ac etiam rationi adversa. Beatus enim Paulus i ad Timotheum vº scribit: Utere modico vino 155 propter stomachum tuum ; aliae auctoritates innumerae possent adduci idem probantes demonstrative . Ratio indicat quod contingit uti alimentis et rebus diversis , quae ipso usu consumuntur. Nonus error est quod actus utendi sine iure aliquo non potest in rebus usu consumptibilibus constitui vel haberi . Hunc errorem ponit sub hiis

132 alio: anno a, corr.F² 132-3 Si enim aliquis licentiam concedat alii utendi const. 143 illa: ea 134 ille const.: om.ab 134 Ergo: igitur b 143 aliquam : aliam const. 146 rei const. 143 possunt const.: potest ab 144-53 sua erronea . . . verba om.F 147 possit M 154 i om.a substantia om.M 155 tuum Vulg.: tamen ab

139-41 cf. Ockham, 132-4 Ioannes XXII, Quia vir reprobus ( 18 November 1329), BF V,433 . CB 1.3.178.25–9 (error 2). 142-4 p.239 = col.1227. 149-50 cf. Ockham, CB i.3.178.30-3. 154-5 1 Tim.5,23 ; cited by 151-2 p.239 = col.1227 ; cited by Ockham, Epist. 8.9–10. Michael, App.II, p.253 ; by Ockham, CB i.3 . 180.27-8. 158-9 cf. Michael, App.III, p.413 (error 2 ) ; Ockham, CB i.3.178.34–179 . 7 (error 4).

OCKHAM : OPERA POLITICA

verbis: Nec actus ipse utendi sine iure aliquo potest in rebus usu consumpti- 160 bilibus constitui vel haberi. Haec verba eius vesana, ex quibus sequitur quod furans vestes alterius vel aliam rem quamcumque usu consumptibilem statim cum usu habet ius utendi ipsa, et per consequens non iniuste debet dici ipsa uti . Decimus error est quod rebus usu consumptibilibus non contingit uti , 165 sed abuti . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Licet in rebus usu consumptibilibus nec ius utendi nec ipsum uti possit constitui vel haberi, ipsis tamen poterit quis abuti . Haec verba eius detestanda . Ex quo sequitur quod Christus et Apostoli quotiens comederunt et se induerunt , rebus usu consumptibilibus abutebantur: quod est haereticum et blasphemum . Simi- 170 liter ex dicto errore sequitur quod quicumque sacerdos utitur speciebus in sacramento altaris , cum sint usu consumptibiles, abutitur illis speciebus : quod est erroneum et iniquum . Abuti enim ut communiter, et maxime in scriptura divina, sumitur pro male uti. Undecimus error est quod abuti exigit quod cum actu substantia rei

175

consumatur. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Sed abuti exigit quod cum actu huiusmodi rei substantia consumatur. Haec verba eius aperte dissona sunt scripturae divinae . Unde Genesis xxxivº dixerunt filii Iacob de Sichem: Numquid ut scorto abuti debuere sorore nostra ? Et Ecclesiastici xxvo dicitur de muliere mala: A carnibus tuis abscide illam, ne super te 180 abutatur. Duodecimus error est quod actus utendi non est in rerum natura. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Quod non est, nequaquam haberi potest. Patet autem quod actus ipse, antequam exerceatur, aut etiam dum exercetur, aut postquam perfectus est, in rerum natura non est . Et infra: Cum enim 185

170-71 Similiter: sibi M 163 ipsa: ea F 160 potest: possunt const. 171 sacerdotes M 176-7 Hunc errorem . . . consumatur om.F 177 huiusmodi: huius M; rei huiusmodi trs.b 178 xxxivo: 30 M; 38° F 179 Sichen b 179 scorte MF2; sorto F 185 enim om.b ; autem const. 160-1 p.239 = col.1227 ; cited by Ockham, Epist. 8.11-12. 160-1 cf. Michael, App.III, p.413 (error 2) ; Ludovicus imp.IV, Litt.ad cives civ.Aquensis, 12 June 1330, MGH Const.VI.i, no.788, p.667 (error 10). 166-8 p.240 = col.1227 ; cited by Ockham, Epist. 8.13-14. 170-3 cf. Michael, App.II, p.255 . 173-4 Abuti enim : cf. Ockham, OND 51.7-9. 175-6 cf. Michael, App.III , p.413 (error 2) ; Ockham, CI 24.1.25-6 (error 7). 176-7 p.240 = col.1227 ; cited by Ockham, Epist.8.16. 179 Gen.34,31 ; cited by Michael, App.II , p.255. 179-80 Eccli.25,36. 182 cf. Michael, App.III , p.415 (error 4) ; Ludovicus imp.IV, Litt.ad cives civ.Aquensis, p.667 (error 11 ) ; Ockham, Epist. 8.17-19; CI 24.101.18-19 (error 9) ; CB i.4.181.1-182.18. 183-5 pp.241-2 = col.1227. But this is the version of the 185-92 ib. text given in Quia vir reprobus, BF V,434-5 ; cf. Ockham, OND 67.8-17 and n.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

actus est in fieri, nec adhuc est in rerum natura, cum ‘ esse ' rem perfectam significet, quod, quamdiu est in fieri, non potest actui convenire. Quod enim de actu, qui est in fieri, praeteriit, iam non est. Quod autem fit, instantaneum vel momentaneum est, et tale, quod magis intellectu percipi potest quam 10 sensu. Adhuc, post actum completum, licet [ si ] ex facto ipso producta res aliqua fuerit, res ipsa haberi valeat, factum tamen ipsum, quod iam transiit, non habetur. Haec verba eius tam haeretica quam ridiculosa , ex quibus sequitur quod nullus actus successivus potest esse in rerum natura ; quia ita bene concluditur per argumentum suum de quocumque actu successivo 5 sicut de actu utendi , qualis est manducatio , potatio , induitio et huiusmodi . Et per consequens Christus numquam processit de utero Virginis neque. crevit neque praedicavit neque passus fuit neque resurrexit neque in caelos ascendit , cum quilibet istorum sit actus successivus . Quare verba sua insana et haeretica sunt merito reputanda. Tertiusdecimus error est quod protegere et defendere res pauperum parvas et viles etiam per procuratores derogat honori summi pontificis et Romanae ecclesiae . Hunc errorem ponit sub hiis verbis: Rursus, nedum fratribus ipsis ordinatio praedicta non profuit, sed etiam occasionaliter [honori] sacrosanctae Romanae ecclesiae non leviter detrahit et detraxit. 205 Numquid non praefatae ecclesiae derogatur honori, si ipsam oportet nunc in foro ecclesiastico, nunc in foro saeculari , interdum quoque coram pedaneis iudicibus, et plerumque pro rebus parvis et vilibus continue litigare ? Haec verba eius insana et arrogantia plena, haeresim divinae scripturae contrariam concludentia , quod videlicet protectio et defensio subditorum in 2:0 iudicio derogat honori praelati , cum tamen praelatus ex suo officio. subditos protegere et defendere teneatur. Unde Isaiae iº reprehenduntur praelati de negligentia circa defensionem pauperum et miserabilium personarum , dicente propheta: Pupillo non iudicant: causa viduae non ingreditur ad illos ; et supra: Quaerite iudicium, subvenite oppresso, iudicate 25 pupillo, defendite viduam . Et Psalmista canit: Eripite pauperem, et egenum de manu peccatorum liberate .

191 aliqua: a qua b 190 si const.: om.ab 190 producta const .: predicta ab 191 ipsa ... factum add.F, factum del.F²; ipsa facta const. 200 Tredecimus Fb 201 viles 205 Numquid non derogat add.a 201 derogat del.F2 204 honori const.: om.ab 206 foro om.const. const.: nunquam non a ; nonnunquam vero b 205 oporteat const. 214 illos: eos a 216 peccatoris Vulg. 214 supra: infra a

196-8 cf. Michael, App.II , p.257 ; App.III , p.415 . 200-3 cf. Ockham, CB i.5.182.19184 30. 202-7 pp.243-4 = col.1228. 213-4 Is.1,23 ; cited CB 1.5.183.26-7. 214-5 Is.1,17; cited CB 1.5.184.8. 215-6 Ps.81,4; cited CB i.5.184.7.

OCKHAM : OPERA POLITICA

Quartusdecimus error est quod dominium quarundam rerum , quibus quidam religiosi utuntur, Romanae ecclesiae reservatum est nudum , aenigmaticum et verbale . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Nolentesque in posterum sub praetextu seu pallio talis dominii temporalis, verbalis, nudi 220 et aenigmatici et cetera . Unde circa istum errorem est notandum quod iste error concordat cum primo errore in hoc opusculo tacto , ubi dicit quod retentio dominii rerum , qua nonnulli religiosi utuntur, non prodest ad statum perfectionis; et parum post ait: Non ipse usus fratrum dici debet, sed potius Romanae ecclesiae dominium esse simplex; et infra: Quod autem 225 dominium Romanae ecclesiae reservatum simplex censeri debeat, ex hoc patet, quia ex illo nullum eidem ecclesiae temporale obvenit hactenus commodum nec speratur quod obvenire debeat in futurum . Ex quibus omnibus colligitur quod retentio dominii inutilis est ad perfectionem, et dominium verbale, nudum et aenigmaticum idem important apud ipsum. 230 Et ita ipse reputat dominium ad perfectionem inutile et Romanae ecclesiae simplex , nudum et aenigmaticum et verbale , illud dominium , ex quo nullum provenit commodum temporale : quod est tam contra fidem quam contra determinationem ecclesiae Romanae . Contra fidem utique est, quia si dominium est simplex , verbale , nudum et aenigmaticum propter hoc , 235 quod ex eo non provenit commodum temporale , sequitur quod nullum esset commodum spirituale ; quia si esset commodum spirituale , dominium posset reddi non simplex et non verbale nec nudum et aenigmaticum , sed reale et proficuum ad aeterna. Est etiam contra determinationem ecclesiae in decretali Exiit qui seminat , ubi habetur : Retentio namque dominii talium 240 rerum , cum concessione usus facta pauperibus, non est infructuosa domino, cum sit meritoria ad aeterna et professioni pauperum opportuna; quae tanto sibi censetur utilior, quanto commutat temporalia pro aeternis. Hii errores sententialiter pariter et litteraliter cum pluribus aliis , quos causa brevitatis omitto , in destitutione Ad conditorem canonum expresse 245 continentur .

219 Nolentes in const. 217 14 F; Quattuordecimus b 221 et: ac const. 227 quia: quod const. 230 importat Fb 234 utique: utriusque a 243 censetur : noscitur M 217-9 cf. Michael, App.III , p.416 (error 5) ; Ockham, CI 23.89.34-90.12 (error 4) . 219-21 p.245 = col.1229. 221-2 cf. 1.43-8 above. 224-5 p.237 = col.1226. 225-8 p.237 = col.1226; cited by Ockham, Epist. 7.20-4 . 228-30 cf. Ludovicus imp . IV, Litt.ad cives civ.Aquensis, p.666 (error 6) . 240-3 Sext.V, 12,3, col.1113.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

[CAPITULUM II ]

SEQUITUR videre errores in destitutione Cum inter nonnullos assertos et dogmatizatos. Primus itaque error in ea assertus est quod scriptura sacra testatur erroneum Christum et Apostolos non habuisse res temporales quoad 5 dominium in speciali nec etiam in communi . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Cum inter nonnullos viros scholasticos saepe contingat in dubium revocari, utrum pertinaciter asserere Redemptorem nostrum et Dominum Ihesum Christum eiusque Apostolos non habuisse in speciali aliqua nec etiam in communi, haereticum sit censendum, diversis diversa et adversa 10 sentientibus circa illud: nos huic concertationi finem imponere cupientes, assertionem huiusmodi pertinacem, cum scripturae sacrae, quae in plerisque locis ipsos nonnulla habuisse asserit, contradicat expresse, ipsamque scripturam sacram, per quam utique fidei orthodoxae probantur articuli, quoad praemissa fermentum aperte supponat continere mendacii, ac per conse15 quens quantum in ea est totam evacuans fidem catholicam, reddat eius probationem admodum dubiam et incertam: deinceps erroneam fore censendam ac haereticam de fratrum nostrorum consilio hoc perpetuo declaramus edicto . Haec verba eius venenosa, quae simul cum aliis postea reprobabuntur. 20

Secundus error est quod sacra scriptura testatur Christum et Apostolos in rebus, quas habuerunt, habuisse ius utendi eis civile et mundanum . Tertius error est quod scriptura sacra testatur Christum et Apostolos in rebus , quas habuerunt , habuisse ius donandi civile et mundanum . Quartus error est quod sacra scriptura testatur Christum et Apostolos in

25 rebus, quas habuerunt, habuisse ius vendendi civile et mundanum . Quintus error est quod sacra scriptura testatur Christum et Apostolos in rebus, quas habuerunt, habuisse ius aliquod ex ipsis acquirendi civile et mundanum . Sextus error est quod sacra scriptura testatur Christum et Apostolos res ,

Primus error in marg.ab 7 assereret F, corr.F2; affirmare const. 7 et om.F ; ac const. 16 admodum: adimens 13 quoad: que ad Fb 15 totam: eius in totum fidem const. 23 habuisse om.a, in 17 ac: et b, const. const. 18 aliis scripsi: eis ab 23 donandi ed.2: dominandi ab 25 vendendi ed.2: marg.add.F2: post mundanum trs.b 27 rebus: res a vtendi ab 6-18 Ioannes XXII , Cum inter 2.3-5 cf. Ockham, CI 23.90.21-91.2 (error 6). nonnullos ( 12 November 1323 ), BF V,256–7 = Extrav.loann . XXII 14,4 , coll . 1229-30. 18 postea: 2.64–95 .

OCKHAM: OPERA POLITICA

quas habuerunt, vendidisse , donasse et alia ex ipsis acquisisse iure civili et 30 mundano, seu ipsos potuisse talia fecisse supponit. Septimus error est quod nisi Christus et Apostoli habuissent in rebus , quas sacra scriptura testatur ipsos habuisse, ius utendi, vendendi, donandi

et alia ex ipsis acquirendi civile et mundanum , gesta eorum fuissent 35 immunda. Hos errores ponit sub hiis verbis : Rursumque in posterum pertinaciter affirmare quod Redemptori nostro praedicto eiusque Apostolis in hiis, quae eos habuisse sacra scriptura testatur, nequaquam ius ipsis utendi competierit, nec ipsa vendendi seu donandi ius habuerint aut ex ipsis alia acquirendi, quae tamen ipsos de praemissis fecisse sacra scriptura testatur, 40 seu ipsos potuisse facere supponit expresse, cum talis assertio ipsorum usum et gesta evidenter includat in praemissis non iusta, quod utique de usu, gestis seu factis Redemptoris nostri Dei et hominis sentire nefas est, sacrae scripturae contrarium et doctrinae catholicae inimicum: assertionem ipsam pertinacem de fratrum eorundem consilio deinceps erroneam fore censen- 45 dam merito ac haereticam declaramus. Haec verba eius , in quibus intelligit de iure utendi , vendendi et donandi et alia ex eis acquirendi civili et mundano , sicut ex verbis suis in sequenti destitutione sua, scilicet Quia quorundam , apparet manifeste . Ubi dicit in haec verba: Rursum, asseruisse dic*ntur publice huiusmodi assertores quod 50 ‘abdicatio iuris in cuiuscumque rei proprietate et in usu eius est sancta et meritoria propter Deum, et a Christo in seipso servata Apostolisque imposita et ab ipsis sub voto assumpta. Nec per hoc usus facti ad sustentationem naturae in Christo et Apostolis convincitur esse non iustus, sed tanto iustior atque perfectior et Deo acceptior ac mundo exemplarior, 55 quanto plenius renuntiatum fuerit omni iuri, per quod et sic utens potest pro

36 Rursumque: 34 alia: alique M; aliqua Fed.; aliquam Lh 36 Hos: Hoos ut passim M Rursum est F ; Rursus const. 37 eius const. 38 eos: ipsos const. 38 ipsis const.: ipsius ab 39 ipsa: illa const. 39 donandi : dominandi b 39 alia const.: aliqua ab 50 Rursus const. 43 et hominis : Filii const. 52 Apostolis const. 47 in: de ab 53 per: propter const. 54 substantationem Lh 55 exemplacior a; exemplatior F2 56 et om.const. 56 potest sic utens 56 quanto plenius const.: quando penitus ab trs.const. 56 potest om.F; probatur b 56 pro om.Mb 32-5 cf. Michael , App.III, p.418 (error 6) ; Ockham, Epist. 8.34-9.2; CI 23.91.3-17 50-62 (error 7). 36-46 pp.257-8 = col.1230; cited by Ockham, CB i.6.186.15-24 . Ioannes XXII , Quia quorundam ( 10 November 1324 ) , BF V, 277 = Extrav.Ioann.XXII 14,5, col. 1234. 51-57 Cited from the Tractatus de paupertate in Lewis the Bavarian's Sachsenhausen Appeal of 22 May 1324 : MGH Const .V, no.909 , p.738 ; cf. Michael, App.III , p.418; below, 3.174-80.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

usu huiusmodi quomodolibet contendere vel [in] iudicio litigare. ' Quae quidem assertio continet multa falsa, cum neque Christum expropriationem praedictam omnis iuris in cuiuscumque rei proprietate et in eius usu in se 50 servasse nec etiam imposuisse Apostolis neque sub voto ab ipsis fuisse receptam evangelica seu apostolica doceat historia, sed contrarium evidentius manifestet . Haec verba eius venenosa intentionem explicantia verborum supradictorum . In quo manifeste contradicit veritati : tum quia scripturae divinae falsum 65 imponit , dicens ipsam testari Christum et Apostolos habuisse in rebus , quibus usi fuerunt, ius utendi , vendendi, donandi et alia ex eis acquirendi civile et mundanum , et quod talia de huiusmodi rebus fecerint, quod est aperte mendacium , quia hoc in scriptura divina nequaquam reperitur, immo omnia, quae in scriptura sacra de rebus Christi et Apostolorum 70 habentur, absque iure civili et mundano possunt salvari ; tum quia determinationi ecclesiae adversatur , quae dicit Extra, de verborum significatione, c . Exiit : Dicimus quod abdicatio proprietatis huiusmodi omnium rerum tam in speciali quam etiam in communi propter Deum meritoria est et sancta, quam etiam Christus viam perfectionis ostendens, verbo docuit et 75 exemplo firmavit, quamque primi fundatores militantis ecclesiae, prout ab ipso fonte hauserant, in volentes perfecte vivere per doctrinae ac vitae ipsorum alveos derivarunt; tum quia beato Augustino obviat , qui xvii de Civitate Dei loquens de Apostolis dicit: Dixerunt enim illi potentes: 'Ecce reliquimus omnia, et secuti sumus te. ' Hoc votum potentissime voverant. 80 Sed unde hoc eis, nisi ab illo, de quo continuo dictum est: Dans votum voventi? Ex quibus claret quod se exorbitat a tramite rectae viae . Quantum autem ad alium errorem in ista destitutione Cum inter nonnullos dogmatizatum , qui dicit quod [ si ] nec Christus nec Apostoli habuissent in rebus , quibus usi fuerunt, ius civile et mundanum ipsis. 85 utendi , vendendi et donandi et alia ex ipsis acquirendi , actus et gesta Christi et Apostolorum fuissent iniusta, dupliciter delinquit. Primo quia

57 in const.: om.ab 60 etiam: eam const. 57 iudicio om.M 62 manifestat const. 66 alia: aliqua ab 66 quibus: quo M 74 etiam: ipse F; et const. 75 quamque const.: quam quam a; quam etiam b 76 in om.b, const. 77 ipsorum om.b; exempla in ipsorum add.const. 77 xviiº scripsi: enim ab 78 dixerant auct.laud. 79 reliquimus 82 Cum: Dum Mb ab (sec.Matth. 19,27) : dimisimus auct.laud. (sec.Mc. 10,28, Luc . 18,28 ) 83 si ed.: om.ab 64-70 cf. Ockham, OND 83.108–30. 71-77 Sext.V, 12,3 , col.1112. 78-81 Augustinus, de Civ.Dei xvii.4, CC 48,559; cited in OND 17.126–7 , 260-3. 78-9 Matth . 19,27; Augustine quoted Mc. 10,28 or Luc. 18,28. 82 alium errorem : 2.32-5 above.

OCKHAM: OPERA POLITICA

omnia, quae Christus et Apostoli fecerunt de rebus , quibus usi fuerunt, facere poterant de licentia concedentium res ipsas vel dominio remanente penes Deum aut penes congregationem cunctorum fidelium absque tali iure , secundum quod Romana ecclesia determinat de rebus , quibus utuntur 90 fratres Minores . Secundo , quia semetipsum haereticat, eo quod prius diffinivit quod nullus potest habere ius utendi rebus usu consumptibilibus , et hic determinat quod nisi Christus et Apostoli habuissent ius utendi rebus , quas ipsos habuisse scriptura sacra testatur, actus et gesta eorum 95 fuissent iniusta. Hii septem [ errores ] sunt in destitutione Cum inter nonnullos expressi et asserti.

[ CAPITULUM III ]

RESTAT nunc videre errores in destitutione tertia Quia quorundam contra fidem et bonos mores seminatos.

Quorum primus [ est ] quod illa, quae per clavem scientiae sunt a summis pontificibus in fide et moribus diffinita , possunt a suis successoribus in dubium revocari et eorum contraria affirmari . Hunc errorem ponit in haec 5 verba: Quod autem in ratione praedicta praemittitur, videlicet quod illa, quae per clavem scientiae in fide et moribus sunt a summis pontificibus diffinita, nequeunt a suis successoribus revocari in dubium nec contrarium affirmari, licet secus sit, ut dic*nt, in hiis, quae per clavem potestatis per summos pontifices ordinantur, et prorsus quod hoc sit contrarium veritati, 10 patet evidenter ex sequentibus . Haec verba eius , ex quibus sequitur quod in

96 errores om.ab 3 est om.ab 5-6 in his 5 ponit post verba trs.b Primus error in marg.aed. verbis F 6 Quod const.: Sed ab 7 sunt ante diffinita trs.F, const. 7 pontificibus semel add.const. 8 nequeunt ... revocari: eorum successoribus revocare non licet const. 9 sicut dic*nt const. 10 et om.const. 10 quod hoc om.const. 9 affirmare const. 90-91 cf. Nicolaus III , Exiit qui seminat ( 14 August 1279) , Sext.V, 12,3 , coll. 1113-5. 91 prius: 1.129–31 . 3.3-5 cf. Michael, App.II , p.287 ; App.III , p.421 (error 9) ; Ludovicus imp.IV, Publicatio depositionis 'Cunctos populos ' , MGH Const. VI.i. no.437 , p.359 (error 8 ) ; Ockham, CB i.7.187.4-189.20. 6-11 Ioannes XXII , Quia quorundam ( 10 November 1324) , BF V,272 = Extrav.loann. XXII 14,5 , col.1231 , confuting the authors of Tractatus de paupertate inserted into Lewis's Sachsenhausen Appeal : MGH Const. V, no.909, p.737.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

potestate summi pontificis est fidem nostram pro libito suo mutare , ita quod unus summus pontifex potest in dubium illud revocare et eius contrarium statuere et affirmare , quod praedecessor suus diffinivit ad 15 fidem et bonos mores pertinere ; et per consequens fides nostra esset in potestate hominum, quod est contra illud Apostoli i ad Corinthios iio: Fides vestra non sit in sapientia hominum, sed in virtute Dei ; et infra capitulo iiio: Fundamentum enim aliud nemo potest ponere praeter id, quod positum est, quod est Christus Ihesus.

Secundus error est quod non est aliqua clavis scientiae . Iste error ex pluribus eius verbis habetur, de quibus pauca subicientur. Quae sunt haec: Sicut lumen materiale clavigerum in usu clavis materialis dirigit, sic et scientia clavigerum spiritualem clavis potentiae in eius usu diriget, et quasi quantum ad hoc obtinet etiam vicem lucis. Et hoc Salvator noster in

25 promissione clavium facta beato Petro sensisse videtur expresse, cum post illam immediate subiunxerit: ' Et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis, et quodcumque solveris super terram erit solutum et cetera' , nulla de scientia habita mentione . Haec verba [ eius ] , quibus et aliis quampluribus conatur negare clavem scientiae esse clavem ecclesiae: quod 30 est contra Evangelium manifeste . Nam, ut habetur Lucae xiº , Salvator noster ait: Vae vobis legisperitis, qui tulistis clavem scientiae et cetera. Tertius error est quod vita evangelica , quam Christus et Apostoli tenuerunt, non excludit proprietatem in communi . Hunc errorem ponit sub hiis verbis: Concludi potest quod vita evangelica, quam Christus et Apostoli 35 tenuerunt, habere in communi non excludit, cum sine proprio vivere non exigat quod sic viventes nichil habeant in communi . Haec verba eius , quae determinationi Romanae ecclesiae manifeste contradic*nt, ut superius probatum est in sexto errore contento in destitutione Cum inter nonnullos. Quartus error est quod ordo fratrum Minorum habet usum iuris in rebus , 40 quibus utitur. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : In declarationibus

18 enim om.a 22-3 sic et ... diriget om.const. 20 aliqua: alia a 23 diriget MF2: 24 hoc: hec b 24 obtineat scientia vicem const. 26 subiunxerit diliget F; dirigit b const.: subiunxit ab 27 super ... solutum om.a 28 eius om.ab 31 qui: quia Vulg. 33 exclusit Lh; excludat const. 17 I Cor.2,5 ; cited by Ockham, OND 82.32–3 ; I Dial.ii.12; ib. iv.21 ; CB ii.5.218.26–7; cf. C/ 25.107.31-2; CB iv.4.253.19-21 . 18-19 I Cor.3,11. 20 cf. Michael , App.III , p.421 21-8 p.273 = (error 8 ); Cunctos populos , p.358 ( error 7 ) ; Ockham, Epist. 14.13-14. 26-7 Matth. 16,19. col.1231. 31 Luc. 11,52 ; cited by Michael , App.II , p.288 ; App.III, 34-6 p.273 = 32-3 cf. Michael, App.II , p.289. p.421 ; Cunctos populos, p.358 . col. 1232. 37 superius : 2.70–77. 40-4 p.274 = col.1232 .

OCKHAM : OPERA POLITICA

quoque Gregorii, Innocentii et Alexandri praedecessorum nostrorum, qui eandem regulam absque confirmatione aliqua declaraverunt, similiter nulla fit mentio prorsus de praedictis, immo per eos evidenter ostenditur eorum, quae habere licet ipsis fratribus, usum iuris ad ipsum ordinem pertinere. Haec verba eius , in quibus dupliciter errat. Primo quia Gregorio , Innocen- 45 tio et Alexandro summis pontificibus falsum imponit, sicut per declarationes eorundem patere potest intuenti . Secundo , quia aperte contradicit determinationi ecclesiae Romanae . Nam in decretali Exiit qui seminat sic habetur: Condecens fuit ei professioni, quae vovit Christum pauperem in tanta paupertate sectari, omnium abdicare dominium et rerum sibi concessa- 50 rum necessario usu fore contentam. Nec per hoc, quod proprietatem usus et rei cuiuscumque dominium a se abdicasse [ videtur], simplici usui omnis rei renuntiatum esse convincitur, qui, inquam, usus non iuris, sed facti tantummodo nomen habens , quod facti est tantum in utendo praebet 55 utentibus, nichil iuris. Quintus error est quod nulla communitas potest aliquem actum realem exercere . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Facta quidem, quae singulorum sunt, personam unicam exigunt et requirunt; ordo autem una persona non est, sed repraesentata et imaginaria potius est censenda; quare quae facti sunt sibi convenire nequeunt. Haec verba eius , quae ita bene concludunt de 60 quolibet alio collegio et de unaquaque universitate, congregatione et multitudine sicut de ordine fratrum Minorum . Sed iste error repugnat scripturae divinae . Nam Exodi xxxiio sic habetur: Sedit populus manducare, et bibere, et surrexerunt ludere; et Lucae io dicitur: Et omnis multitudo populi erat orans foris hora incensi; et iv Regum ivo scribitur: Infunde 65 turbae, ut comedant.

42 declarant const. 41 praedecessorum nostrorum : praedictorum const. 49 quae 57 Facta const.: om.a 49 vovit: sponte devovit decretal. 52 videtur decretal.: om.ab 58 una: vera Nam ab 57 quidam Mb 58 unicam M : quintam Fb; veram const. const. 60 vere convenire add.const. 64-5 Et ... populi: Plebs a 65 foris orans sicut hora a 65 ivo F2: vº ab 45-7 cf. Gregorius IX , Quo elongati (28 September 1230), BF 1,69; Innocentius IV, Ordinem vestrum ( 14 November 1245 ) , BF 1,401 ; Alexander IV, Ordinem vestrum (20 February 49-55 Sext.V, 12,3, 1257) , BF II , 196. The case is argued in full in Michael, App.II, p.290 . col. 1113. 56-7 cf. Ludovicus imp.IV, Litt.ad. cives civ.Aquensis, p.667 (error 16 ) ; Ockham, CB i.8.189.26–9 (error 1 ). 57-60 p.274 = col.1232 ; cf. Ockham, Epist . 9.31-41 ; CI 24.103.5-8. 63-4 Exod.32,6; cited from I Cor. 10,7 by Michael, App.II, p.291 and Ockham, CB i.8.190.17-18 ; from both sources, OND 6.418-9. 64-5 Luc.1,10; cited by Ockham, OND 62.233–4 ; CB i.8.190.21. 65-6 IV Reg.4,41 ; cited CB 1.8.190.23 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

Sextus error est quod persona imaginaria et repraesentata potest habere ius utendi , sed non usum facti . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Quae facti sunt sibi, scilicet personae imaginariae et repraesentatae , vere 70 convenire nequeunt, licet ei possint congruere quae sunt iuris . Haec verba eius , in quibus dupliciter errat. Primo quia ius utendi nulli enti imaginario et repraesentato sive fantastico potest convenire . Secundo quia contradictionem includit quod illi , qui potest habere ius utendi , non possit competere usus facti .

Septimus error est quod evangelica veritas et apostolica dicta testantur in plerisque locis Apostolos post eorum reditum a praedicatione pecuniam portasse . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Nec obstat quod Christus portare pecuniam Apostolis, dum ipsos ad praedicandum mitteret, interdixit: quod tamen, antequam eos mitteret, ipsis non legimus fuisse interdic-

80 tum. Quodque post reditum pecuniam portaverunt, in plerisque locis evangelica veritas et apostolica dicta testantur. Haec verba eius falsa et erronea, quibus scripturam sacram obfuscat et diffamat . Nam quamvis videatur de beato Petro , Matthaei xviio, quod staterem in ore piscis acceperit, de aliis tamen Apostolis non legitur quod pecuniam portaverint, 85 quinimmo omnia , quae de Apostolis quantum ad pecuniam in sacra scriptura leguntur, salvari possunt ponendo quod alii ab Apostolis , excepto Iuda perditionis filio , pecuniam , de qua fit mentio , contrectabant et portabant. Octavus error est quod Christus , quando misit Apostolos ad praedican90 dum , non praecepit eis quod non portarent pecuniam. Hunc errorem ponit sub hiis verbis: Praeterea, Augustinus dicit expresse quod illud non fuit praeceptum, sed potestas recipiendi necessaria ab hiis quibus praedicabant Evangelium , quod servare Apostolis licuit, vel etiam non servare . Haec verba eius haeretica , in quibus dupliciter peccat . Primo quia sacrae

68 usum: usu a, corr.F2 70 sint const . 69 facti const.: facte ab 73 ei possit add.b 77 portasse: peccasse a ; possedisse F2 78 Apostolis et discipulis add.const. 84 portavit M; portaverunt F 91 illa: illud a 93 quod : quam const. 67-8 cf. Ockham, Epist. 9.41-10.3 ; CI 24.102.35-8 ( error 12 ) ; CB i.8 . 189.29-31 ( error 2) . 76-7 cf. Michael , App.II , p.295 ; 68-9 p.274 col.1232. 72-4 cf. CB 1.8.191.1-4. Ockham , Epist. 9.8-10; CI 23.91.18-23 (error 8). 77-81 pp.274–5 = col.1232. 82-3 cf. Matth..17,26. 86-7 cf. Ioann . 17,12 ; II Thess.2,3 . 89-90 cf. Michael, App III. p.420 (error 7 ) ; Ludovicus imp . IV, Litt.ad cives civ.Aquensis , pp.666–7 (error 7); Ockham , Epist. 9.14-17 (error 2) ; CI 23.91.24-7 (error 9). 91-3 p.275 = col.1232 . John presumably had in mind Augustinus, de consensu Evang.ii.30 , PL 34,1114 = Cat.aur. in Luc.9 § 1; cf. Quia vir reprobus, BF V,444 .

OCKHAM : OPERA POLITICA

scripturae obviat et repugnat. Nam Matthaei xº legitur sic : Hos duodecim 95 misit Ihesus praecipiens et dicens : In viam gentium ne abieritis; et infra: Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis vestris. Et Marci viº sic habetur: Vocavit duodecim, et coepit eos mittere binos; et infra: Et praecepit eis ne quid tollerent in via, nisi virgam tantum, non peram, non panem, neque zonam. Et Lucae ix° scribitur: Nichil tuleritis in 100 via, neque virgam, neque peram, neque pecuniam . Secundo peccat quia falsum beato Augustino mendaciter imponit , cum Augustinus contrarium dicat manifeste . Nonus error est quod in determinatione ecclesiae contenta in decretali Exiit qui seminat non continetur sustentationem Christi et Apostolorum 105 eius in nudo et simplici usu facti consistere . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Adhuc, non apparet ipsum , scilicet Nicolaum tertium , dixisse scilicet sustentationem Christi et Apostolorum eius in solo et nudo ac simplici consistere usu facti . Haec verba eius contraria determinationi Nicolai tertii , de qua loquitur evidenter. Quia licet Nicolaus tertius non 110 ponat verbaliter sustentationem Christi et Apostolorum eius in solo, nudo et simplici usu facti consistere , hoc tamen sententialiter asserit et affirmat, cum dicat Christum abdicationem proprietatis omnium rerum tam in speciali quam in communi verbo docuisse et exemplo firmasse , et Apostolos in volentes perfecte vivere per doctrinae ac vitae ipsorum alveos hoc idem 115 derivasse. Decimus error est quod Christus habuit proprietatem in loculis . Hunc errorem posuit sub multis verbis, de quibus pauca subiciuntur. Quae sunt haec: Praeterea, si diceretur Christum in loculis habuisse tantummodo simplicem usum facti, frustra diceretur quod in persona infirmorum ipse 120 Christus loculos habuisset. Haec verba eius expresse sunt contraria dictis sanctorum , qui dic*nt illos loculos fuisse pauperum, et quod in illis erat tradita forma pecuniae ecclesiae , in qua praelatus ecclesiae non habet

99 quid: quidquam F; aliquid b 96 et: ac const. 100 in zona aes Vulg. 101 peram 108 scilicet om.const. neque panem add.Vulg. 108 ac: et const. 111 solo et nudo 121 habuit const. 120 ipsos const. 118 ponit Lh ac simplici b 95-6 Matth. 10,5 . This and the four quotations which follow all appear in Michael, App.III, p.420 98 Mc.6,7. 96-7 Matth . 10,9. and in Cunctos populos , p.357 ; cf. Michael , App.II, p.291 . 102 Augustinus : Michael , App.III , p.420 refers to 100-1 Luc.9,3. 98-100 Mc.6,8. [ps . Augustinus ] , de mirabilibus Sacrae Scripturae iii.6, PL 35,22 . So too does Cunctos populos, p.358. 107-9 p.275 = coll . 1232-3 . 113-6 Sext.V, 12,3, col.1112 ; cf. Michael, App.II , p.296. 119-21 p.275 = 117 cf. Ockham, Epist. 9.18 ; OND 94.165–263 . col.1233.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

proprietatem . Unde et beatus Ieronymus super illud Matthaei xvii ": 125 Piscem, qui primo ascenderit et cetera sic ait: Tantae paupertatis fuit Dominus, ut unde tributa pro se et Apostolis solveret, non haberet . Quod si quis obicere voluerit quomodo Iudas portavit in loculis pecuniam ? Respondebimus quod res pauperum in usus suos convertere nefandum duxit, et per consequens loculi illi non erant Christi quoad proprietatem .

130

Undecimus error est quod habere proprietatem rerum temporalium in communi in nullo derogat altissimae paupertati . Hunc errorem ponit sub hiis verbis: Nec hoc, scilicet habere in communi etiam quoad proprietatem aliqua, derogat iuxta dictum Gregorii IX altissimae paupertati . Haec verba eius determinationi ecclesiae contraria sunt, sicut superius est ostensum, et

135 simul cum hoc Gregorio papae IXº falsum imponentia manifeste. Duodecimus error est quod determinatio ecclesiae posita Exiit qui seminat contradicit quantum ad simplicem usum facti rerum, quo fratres Minores utuntur, declarationibus Gregorii , Innocentii et Alexandri summorum pontificum . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Quod autem 140 dicitur in declaratione Nicolai praedecessoris nostri praedicti contineri, quod fratres Minores in rebus, quae eis obveniunt, habent tantum simplicem usum facti, dicimus quod, si ipse intellexerit simplicem usum facti denudatum omni iure, ita quod fratres seu ordo nullum habeat ius utendi, hoc est expresse contra declarationes Gregorii, Innocentii et Alexandri summorum 145 pontificum praedictorum. Haec verba eius mendosa, quibus aperte summis pontificibus praedictis falsum imponit . Nam sicut per declarationes eorundem potest patere intuenti, omnes illi pontifices, quos enumerat , concorditer dic*nt cum Nicolao tertio quod fratres Minores in rebus , quibus utuntur, debent solummodo habere simplicem usum facti. 150

Tertiusdecimus error est quod est impossibile simplicem usum facti absque iure ab aliquo obtineri . Hunc errorem ponit sub hiis verbis :

125 primus Vulg. 125 fuerit auct.laud. 126 Apostolo reddere auct. habuerit auct. 132 etiam : et 128-9 nefas putavit auct. 127 portabat Lh, auct. 128 quod om.auct. const. 133 aliqua: alia Fb 140 praedicti om.const. 143 ipsi fratres add.const. 143 habet b; 144 et om.const. habeant const. 144 declarationem const. 148 concorditer dic*nt: concordari debent b 150 13us F; Decimustertius b 125 Matth.17,26. 125-9 Ieronymus, Comment.in Evang.Matth. iii, CC 77,155–6; cf.Gl.ord. ad Matth . 17,24; Cat.aur. in Matth.17 § 7. Cited by Bonaventura, Apol.7 , p.285 ; Michael, App.III , 130-1 cf. Ockham, Epist. p.420, App.IV, f.203 ′; cf. Ockham, OND 85.148–50, 94.250–3. 9.19-20; CI 23.91.28-92.19 (error 14 ) ; CB i.9.192.14–196.23 . 132-4 p.275 = col.1233 . 146 declarationes eorundem: 134 superius: 2.70-77. 139-45 p.276 = col.1233-4. see above, 3.45-7n.

OCKHAM : OPERA POLITICA

Dicimus quod est impossibile usum facti simplicem absque iure aliquo (quod nichil aliud quam ipsum uti proprie potest dici) posse in re aliqua usu non consumptibili ab aliquo obtineri. Haec verba eius prophana, ex quibus sequitur quod fur et latro, immediate ut utitur re quacumque furtim 155 sublata, habet ius utendi ea, et per consequens licite utitur ipsa : quod est iniquum et blasphemum . Quartusdecimus error est quod actus utendi sine iure est iniustus . Hunc errorem ponit sub hiis verbis: Praeterea, si simplex usus denudatus omni iure haberi posset ab aliquo , constat quod actus utendi huiusmodi esset 160 reputandus iniustus . Haec verba eius , ex quibus sequitur quod sacerdos in altari utens speciebus sacramenti et paramentis alienis, in quibus nullum habet ius, exercet actum non iustum , et per consequens peccat: quod est haereticum evidenter. Quintusdecimus error est quod evangelica et apostolica historia docet 165 Christum non renuntiasse omni iuri in cuiuscumque rei proprietate et in usu eius , per quod potest sic utens pro usu huiusmodi quomodolibet contendere et in iudicio litigare. Sextusdecimus error est quod evangelica et apostolica historia docet Christum talem expropriationem Apostolis minime imposuisse .

170

Septimusdecimus error est quod evangelica et apostolica historia docet talem expropriationem ab Apostolis nequaquam fuisse receptam. Hos tres errores ponit sub hiis verbis : Asseruisse dic*ntur publice huiusmodi assertores quod ' abdicatio iuris in cuiuscumque rei proprietate et in usu eius est sancta et meritoria propter Deum et a Christo in seipso 175 servata, Apostolisque imposita et ab ipsis sub voto assumpta. Nec per hoc usus facti ad sustentationem naturae in Christo et Apostolis convincitur esse non iustus, sed tanto iustior atque perfectior et Deo acceptior et mundo exemplarior, quanto plenius renuntiatum fuerit omni iuri, per quod potest sic utens pro usu huiusmodi quomodolibet contendere vel in iudicio litigare. ' 180 Quae quidem assertio continet multa falsa, cum neque Christum expropriationem praedictam omnis iuris in cuiuscumque rei proprietate et in usu eius

153 nichil est add.ab 153 aliud F2: ad aed.; om.Lh 153 quam: quantum Med.; quantum ad Lh 153 in re: iure ab 153 aliqua: alio F; aut b 155 fur et: furetur F, si 158 Decimusquartus b furetur add.F2 156 sublato Mb 159 ab omni add.const. 161 iniustus: non iustus const. 174 et om.b 175 a Christo in const.: in Christo a ab 176 Apostolis const. 176 per: propter const. 152-4 p.276 = col.1234. 159-61 p.277 = col.1234. 173-85 p.277 = col.1234, already cited at 2.50-62 ; cf. Ockham , OND 62. 35-41 , 104–13. 173-80 From Tractatus de paupertate, MGH Const. V, no.909, p.738 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

in se servasse nec etiam imposuisse Apostolis neque sub voto ab ipsis fuisse receptam evangelica seu apostolica doceat historia, sed contrarium eviden. apostolica historia doceat Christum tali 185 tius [manifestat]. . . . iuri non renuntiasse nec ab Apostolis talem renuntiationem receptam non fuisse nec eis talem renuntiationem imposuisse. Immo , quod Christus talem renuntiationem docuerit , scriptura dicit expresse, cum Matthaei [x ] ix ° capitulo sic scribatur: Si vis perfectus esse, 190 vade et vende omnia, quae habes, et da pauperibus, et veni, sequere me. Certum est autem quod per venditionem et in pauperes factam distributionem omni iuri renuntiatur ; ergo Christus talem renuntiationem docuit. Si autem hoc docuit, non est dicendum quod in se idem non servaverit , cum dicatur Actuum iº : Coepit Ihesus facere, et docere . Quod etiam 195 docuerit in iudicio non contendere , patet Matthaei vº , ubi sic habetur: Qui vult tecum in iudicio contendere, et tunicam tuam tollere, dimitte ei et pallium; et Lucae vio scribitur: Qui aufert quae tua sunt, ne repetas. Quod etiam talis expropriatio fuerit ab Apostolis recepta, patet ex determinatione ecclesiae in decretali Exiit qui seminat et ex verbis Augustini , sicut 200 superius in sexto errore destitutionis Cum inter est aperte monstratum . Decimusoctavus error est quod ad fidem et bonos mores non pertinet Christum et Apostolos non habuisse nisi simplicem usum facti in hiis , quae habuerunt. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Dicant nobis assertores huiusmodi, ubi legunt quod ad fidem vel mores pertineat Christum et 205 Apostolos non habuisse in hiis, quae habuerunt, nisi simplicem usum facti ? Profecto, hoc ad fidem non pertinet; et infra : Hoc autem in scriptura sacra non poterit, sed contrarium reperiri. Haec verba eius , quae determinationi ecclesiae Romanae expresse contradic*nt atque scripturae sacrae falsitatem imponunt . In decretali vero Exiit qui seminat aperte dicitur quod talis 210 vita propter Deum assumpta est meritoria et sancta, quam et Christus, viam perfectionis ostendens, verbo docuit et exemplo firmavit, et per consequens

183 etiam: eam const. 183 ipsis: Apostolis b 184 receptam const.: receptum ab 185 manifestat sec.const. supplevi. Post evidentius in exemplaribus codicum et editionum aliqua defuisse videntur 186 non om.b 189 Matthaei . . . scribatur: dicit b 189 xixo: 9 a 190 et om.b, Vulg. 190 omnia om.Vulg. 196 in om.Vulg. 193 ipse in se add.Lh 201 mores om.a 197 aufert: confert a 201 18us F; Octauusdecimus b 204 ubi: verbi 206 autem : enim const. aed. legant Fed. 206 Profecto directe add.const. 207 quae: queque Mb 189-90 Matth. 19,21. 194 Act.1,1 . 195-6 Matth.5,40. 200 superius: 197 Luc.6,30. 2.71-81. 201-3 cf. Ockham, Epist. 9.24-5 (error 6 ). 203-6 p.279 = col.1236; cited in Michael, App.II , pp.276–7. 206-7 p.279 = col.1236. 210-1 Sext.V, 12,3 , col. 1112.

OCKHAM : OPERA POLITICA

tam ad fidem quam ad bonos mores noscitur pertinere . Falsum etiam scripturae sacrae imponit, cum dicit quod contrarium in ea possit reperiri . Quia in nulla parte scripturae divinae reperiri poterit Christum et Apostolos dominium rerum temporalium abdicasse et solo simplici usu facti fuisse 215 contentos non pertinere ad fidem et bonos mores. Hii vero XVIII errores cum pluribus aliis causa brevitatis omissis in destitutione Quia quorundam sunt verbaliter et sententialiter, ut scriptum est, traditi et affirmati.

[CAPITULUM IV]

PRO istis autem erroribus et quampluribus aliis hic , ut praedicitur, omissis necnon et apertis mendaciis ac calumpniosis diffamationibus blasphemiisque adiunctis in tribus praedictis suis destitutionibus contentis et diffinitive promulgatis fuit actor eorundem, videlicet Ioannes XXII , saepe et saepius reprehensus a diversis personis , et ut pestiferas suas 5 assertiones revocaret vel saltem cessaret ab eisdem per cardinales suos et per alios publice admonitus fuit et rogatus . Nec profuit correptio cuiuscumque , quinimmo correptores suos et admonitores in tantum terruit quod etiam cardinales episcopi et in theologica facultate magistrati , qui aliquando fortissime sibi restiterant et ipsum reprehenderant de suis 10 erroribus profanis et detestandis, timentes ipsius furiam, a suis correptionibus salutiferis, ne dampna temporalia incurrerent, pavidi cessaverunt. Quidam etiam frater de ordine Minorum nomine frater Bonagracia de Pergamo dictum Ioannem in consistorio suo publice et in scriptis corripuit ac ut ab erroribus suis resiliret , admonuit et suasit, necnon ab ipsis 15 erroribus in sua praesentia appellavit . Cuius rei gratia praedictum fratrem Bonagraciam ipse Ioannes contra iura et iustitiam statim capi fecit et tetro

213 sacrae scripturae trs.Fb 3 destitucionibus Lh : detestacionibus aed. 4 fuit ed.2: fuerit ab 4 videlicet: scilicet b 5 saepe et om.b 11 fuream M 16 appellavit ed.²: appellat ab 4.9 cardinales episcopi : perhaps particularly in mind were Vidal du Four, O.F.M. , cardinal bishop of Albano and master in theology, and Bertrand de la Tour, O.F.M. , cardinal bishop of Tusculum and doctor of theology. On Vidal, see Michael , App.II, p.270 ; cf. HLF xxxvi (1924), 295–305 . For Bertrand, HLF xxxiv ( 1924 ) , 452–5 ; ib. xxxvi ( 1924), 190–203 . 14 Bonagratia, App.I, dated 14 January 1323. 16-19 cf. Michael , App.II , pp.270,299 ; 'Nicholas M. ' , BM, Misc.iii ,221.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

carceri crudeliter mancipavit, ubi fere per annum integrum absque aliqua causa detinuit et afflixit . 20

Cernens itaque reverendus pater, frater Michael de Cesina , ordinis Minorum generalis minister et doctor sacrae theologiae , praedictum Ioannem XXII contra fidem et bonos mores effrenate debacchari et pertinaciter errores suos perniciosos defendere et affirmare, atque ex hoc prospiciens fidei Christianae intolerabile periculum et scandalum

25 imminere , ad quod praecavendum de necessitate salutis pro posse tenebatur, audiensque quod sibi in faciem dictus Ioannes XXII determinationem ecclesiae in decretali Exiit qui seminat contentam et in concilio generali approbatam pluries et furiose, audientibus quampluribus , asseruit et pronuntiavit haereticam, occurrendum censuit esse malitiae. Et adhaer30 entibus sibi religiosis viris fratre Francisco de Esculo, fratre Willelmo de Okkam, sacrae theologiae professoribus , et fratre Bonagracia de Pergamo , utriusque iuris perito , cum quibusdam aliis, a dicti Ioannis erroribus tamquam perniciosis et pestiferis ad sanctam matrem ecclesiam et ad concilium generale futurum iuste et absque dolo in loco tuto congre35 gandum et celebrandum Avinione in conventu fratrum Minorum rite et legitime appellavit . Et exhinc , praeceptum secutus evangelicum et apostolicum atque approbatum exemplum necnon discretam industriam, ab ipsius loannis obedientia et communione cum sibi adhaerentibus provide recessit et in partes Tusciae ad civitatem Pisanam Deo favente properans appell40 ationem suam pro iniuriis et gravaminibus sibi et fidei Christianae multipliciter irrogatis interpositam sollempniter publicavit. Quod autem in recessu suo huiusmodi de Avinione generalis minister cum sibi adhaerentibus secutus fuerit praeceptum evangelicum , patet Evangelium intuenti . Nam Matthaei xviiio Salvator noster praecepit

34 consilium 30-31 Wilhelmo de Ockam F; Guillelmo de Okam b 27 consilio ab 39 properans: 39 Tusciae: turcie b 35 Avinione : Auinion ' a: ammonitionem b aLh propriam Lh ; proprians ed. 20-9 For the altercation between John and Michael on 9 April 1328 , see ' Nicholas M. ' , 33-6 ad concilium generale . . . appellavit: Michael, App.I , p.239 (dated at p.237. Avignon, 13 April 1328) did not in fact appeal to a general council , but to the apostolic see. 38 recessit: 26 May 1328 ; cf. ' Nicholas M. ' , p.243 ; Alleg. rel.vir. , p.316 . Michael and his companions reached Pisa on 8/9 June; see Baudry, Guillaume d'Occam, pp.114–6 ; Knysh , art.cit. in n.1 in Introduction, pp.77-9. 39-41 Michael , App.II (in forma maiori) , p.303 and App.III (in forma minori ), p.424 are both dated at Pisa on 18 September 1328. But App III seems to have been published at Pisa on 12 December; cf. Baudry, Guillaume d Occam, p.118.

OCKHAM: OPERA POLITICA

dicens: Si peccaverit in te frater tuus, vade, et corripe eum inter te, et ipsum 45 solum. Si te audierit, lucratus es fratrem tuum. Si autem te non audierit, adhibe adhuc tecum unum vel duos, ut in ore duorum vel trium testium stet omne verbum. Quod si non audierit, dic ecclesiae. Si autem ecclesiam non audierit, sit tibi sicut ethnicus, et publicanus . Notum est autem quod praefatus Ioannes XXII saepius in occulto et postea in patulo fuerat 50 correptus a pluribus sine omni fructu , immo cum dampno, quia semper seipso peior et durior fuit effectus ac in suis erroribus pertinacius radicatus . Dictum etiam fuit ecclesiae , cum publice in consistorio suo coram suis cardinalibus et aliis praelatis, qui quando sunt catholici pars ecclesiae sunt censendi, fuerit legitime per fratrem Minorem, quem seipse ut praescri- 55 bitur trusit in carcerem, correptus de erroribus suis et reprehensus . Quare ex tunc , ex quo audire renuit, a catholicis ipsum huiusmodi scientibus tamquam ethnicus et publicanus merito evitandus , et per consequens fuit ab eo recedendum . Quod etiam idem recessus fuerit secundum praeceptum evangelicum 60 regulatus, claret, cum ad Titum iiio capitulo Apostolus Paulus praedicando scribat: Haereticum hominem post primam et secundam correptionem devita: sciens quia subversus est, qui huiusmodi est, et delinquit, cum sit iudicio proprio condempnatus . Quod adhuc idem recessus secutus fuerit exemplum approbatum, patere 65 potest iura perscrutanti . Nam in decretis di.xix , c . Anastasius sic habetur: Anastasius secundus, natione Romanus, fuit temporibus Theodorici regis. Eodem tempore multi clerici se a communione illius abegerunt, eo quod communicasset sine consilio episcoporum vel presbyterorum et clericorum cunctae ecclesiae catholicae diacono Thessalonicensi, nomine Fotino, qui 70 communicaverat Achatio . Ubi non dicitur quod Anastasius papa docuerit vel

46 es: eris Vulg. 50 fuerat: fuit b 57 tunc ex om.b 58 est evitandus add.ed.? 62 primam : unam ed. , Vulg.; unus Lh 63 sciens quia: sciensque a 63 eiusmodi Vulg.: qui est eiusmodi add.b 70 thessalosi b 71 Achasio a 45-9 Matth.18,15-17 ; cited in answer to Guiral Ot, O.F.M. , in tr. ‘ Quoniam omnis ' , P, f.275 . Also by Michael , Litt. 'Teste Salomone ' ( 1332) , P, f.294¹; Bonagratia, Forma, f. 189 and App.III, f.168'; cf. Ockham, IlusIIIae Dial.ii.17. 54-5 qui quando sunt catholici . . . censendi : for argument that the college of cardinals could fall into heresy, see tr. ' Quoniam omnis ' , ff.278-9г; Ockham , I Dial.v.7. 55-6 praescribitur: 4.18–20 . 62-4 Tit.3,10-11 ; cited by Michael, Litt. 'Christianae fidei fundamentum ', BF V,436 in nota; Ockham, CB vi.18.301.19–21 . 66-71 c.9, dì.19 , col.64 . The example of Pope Anastasius II was much used by the Michaelists: cf. e.g. Michael, App.II. p.299 ; App.III , p.423 ; Cunctos populos, p.360 ; ' Responsiones ad nonnullas opiniones ' , in ‘Nicholas M.` , P, f.137` ; Alleg.rel.vir., p.321 ; Bonagratia, Forma, f. 187 and App.III , f.168′; Ockham , infra , 7. 49–57; IlusIIIae Dial.iii.14–15 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

scripserit haereses vel errores , sed solummodo quod communicaverat Fotino, qui communicaverat Achatio haeretico ; et tamen multi clerici ab eius communione se laudabiliter abegerunt. Quod tandem recessus de Avinione praescriptus ab industria discreta processerit ad ipsius Ioannis tyrannidem declinandam, docet multiplex experimentum. Noverunt enim plures mundi partes ipsum fuisse tyrannum crudelissimum humanum sanguinem ultra modum sitientem, qui offensus numquam destitit donec suum offensorem, si sibi fuerit possibile, sine 80 misericordia de mundo exstirpasset, sicut per plura exempla hic causa brevitatis omissa posset aperte ostendi . Quod etiam in facto isto patuit evidenter. Nam quam cito sibi innotuit quod generalis minister cum sibi adhaerentibus ab eo pro causa fidei appellaverat et a sua recesserat curia et communione , statim misit per terram et per mare gentem magnam 85 armatam ad ipsos capiendos seu potius trucidandos , promittens dona maxima cuicumque personae eosdem vivos vel mortuos sibi reducenti . Insuper et litteras diffamatorias horrenda mendacia et iniquas calumnias [et] exsecrabiles blasphemias continentes ad praelatos et alios contra ipsos per mundum celerius destinavit, in quibus ipsi generali ministro et sociis 90 sua propria tantummodo gravia et detestanda inique et mendaciter imposuit, et adversus eos pro posse mundum concitavit, ut [sic ] vel sic praefatos fratres ab opere Deo grato Spiritus sancti inspiratione incepto perversis suggestionibus malevole impediret. Sed certe cogitavit consilia, quae non potuit stabilire . Nam quanto plus conabatur ipsos confundere , capere et 95 molestare , tanto ex alto prospiciens Deus suos fideles pro suo amore periculis et persecutionibus se strenue exponentes dextra sua salutifica defendit et protexit. Postquam vero appellatio generalis ministri fuit in Pisis sollempniter publicata et ad diversas mundi partes transmissa et destinata necnon ad 100 ipsius Ioannis praesentiam apportata, suae salutis immemor, volens in oculis simplicium immunis ab impositis sophistice apparere et in insaniis

88 et² om.ab 91 sic' om.ab 93 cogitaverunt Vulg. saluifica b 99 destinata: destituta ab

94 potuerunt Vulg.

96 salutfica M;

73-4 laudabiliter abegerunt: cf. tr. ‘Quoniam omnis ' , f.274ˇ; Ockham, OND 1.71 . 77-9 For John XXII as vir sanguinum (Ps . 138,19 ) see the Minorite version of the Sachsenhausen Appeal , MGH Const. V, no.909 , pp.724,729,730,731-2; Ludovicus imp.IV, ' Gloriosus Deus ', Const. VI.1, no.436 , pp.345,348. 82-6 cf. Baudry, Guillaume d'Occam, pp.115–6. 84-5 gentem magnam armatam: cf. MGH Const. VI.i, no.465 , p.383 . 87 litteras diffamatorias: John XXII's letters excommunicating Michael , Bonagratia and Ockham were dated 6 June 1328 , BM, Misc.iii, 243-4 ; BF V,348–9. 93-4 Ps.20,12. 95 cf. Ps . 13.2.

OCKHAM : OPERA POLITICA

suis nichilominus perdurare, [ nolensque] destitutiones suas iam per appellationem generalis ministri clarissime reprobatas tamquam sanas et catholicas [in] synodo defensare , ad appellationem generalis ministri respondere praesumpsit. Pro qua responsione facienda quartam edidit destitutionem ,

105

quam Quia vir reprobus initiavit , in qua priores errores in haereses replicans et confirmans et se pertinacissimum haereticum demonstrans , plures alias haereses patentiores et detestabiliores prioribus adinvenit , quas in ipsa sua destitutione diffiniendo scripsit et docuit ac sub bulla sua mundo tradidit tamquam catholicas veritates, omnem excusationem , quam prius pro ipso excusando dare poterat quod videlicet non fuisset

110

haereticus pertinax - plene et patenter repellens et excludens .

[CAPITULUM V ]

NUNC vero restat errores in dicta destitutione Quia vir reprobus dogmatizatos ordinate videre et breviter reprobare . Et quidem errores prius reprobatos et in ista destitutione replicatos et assertos absque ulteriori reprobatione scribens pertransibo . Primus itaque error in libello Quia vir assertus est quod in rebus usu 5 consumptibilibus ius utendi separatum a proprietate rei seu dominio non potest constitui vel haberi . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Dicimus enim quod verum est, quod dicta constitutio docet et asserit, quod in rebus usu consumptibilibus nec ius utendi nec ipsum uti potest constitui vel haberi. Secundus error est quod actus utendi non potest esse in rerum natura . 10 Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Quod non est, haberi non potest: actus autem utendi in rerum natura non est, nec antequam quis utatur, nec postquam usus est, nec dum est in actu utendi.

106 initiavit: 106 quam F2: om.ab 104 in om.ab 102 nolensque conieci: om.ab 109 quas : quos ab 107 demonstrans : ostendens b 106 in²: et F2 nunciauit b 1 vero: autem b nequaquam const.

6 separatur F; separari b

9 ipsum const.: primum ab

11 non²:

106 Ioannes XXII , Quia vir reprobus ( 16 November 1329 ) , BF V,408-50. 5.5-7 cf. Michael, App.IV, ff.239-47 ′ (error 12) ; Ockham, OND 3.370–416 ; Epist. 11.9–10 (error 1 ). 7-9 BF V,409 ; Ockham, OND 3.1-3. 8 dicta constitutio : Ad conditorem canonum, BF V,240 = Extra.loann . XXII 14,3 , col.1226. 10-11 cf. Ockham , OND 3.676-80; CI 24.101.18-102.26 (error 9). 11-13 BF V,410 , citing Ad conditorem , p.241 = col. 1227 ; OND 3.31-3.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

Tertius error est quod omnia , quae erant communia credentibus , de 15 quibus fit mentio Actuum iiº et ivo , erant eis propria quoad dominium seu proprietatem introducta a iure civili et mundano, scilicet a iure imperatoris. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : 'Illis ', scilicet credentibus, ' omnia ', quae possidebant,

erant communia ' inter eos. Et quod ista communio

quoad dominium seu proprietatem intelligi debeat, ex eo patet quia, quod 20 prius ante conversionem Iudaeorum ipsis fuerat proprium, postquam credentes effecti fuerunt, fuit inter eos communicatum. Constat autem quod illa, quae possidebant ante conversionem, erant illis quantum ad dominium propria; alias enim illa communicare non poterant. Quare sequitur quod fuerunt quoad proprietatem seu dominium inter eos communicata . Haec 25 verba eius , ex quibus patet quod quoad tale dominium et proprietatem quale erant prius propria bona temporalia ante conversionem Iudaeorum , postea effecta fuerunt communia. Sed hoc est erroneum, scripturae sacrae, ut patet in Actibus Apostolorum ivo capitulo , et doctrinae sanctorum contrarium, sicut in allegationibus peritorum ostenditur manifeste . 30

Quartus error est quod bona credentium, de quibus habetur Actuum ivº, antequam venderentur, fuerunt effecta communia . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Cum igitur prius dicat quod inter credentes erant omnia communia, et post subiungat quod agri vendebantur et domus, evidenter apparet quod illa communia, antequam venderentur, erant effecta . Haec

35 verba eius haeretica tam sacrae scripturae , quam ipse allegat , quam doctrinae sanctorum adversa , sicut in aliis operibus est aperte monstratum . Quintus error est quod Apostoli post missionem Spiritus sancti habere poterant in Iudaea proprietatem et dominium praediorum et aliorum. [im ]mobilium . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Si quaeratur, quare 40 Apostoli agros et domos [ non retinebant] in Iudaea, sed potius illis venditis habebant [eorum] pretia in communi, respondet Melchiades papa dicens:

16 introducta: sic ab 16-17 imperatorum ed. 18 ista: illa const. 19 quia: quod illud const. 23 illa: illis 20 ad prius add.ab 21 fuerunt: fuerint Fb; sunt const. const. 30 error om.a 40 non 37 error om.a 39 immobilium : mobilium ab retinebant const .: om.a; possidebant Lh; possidessent ed. 40 illis venditis const.: illi vendentes ab 41 eorum const.: om.ab 14-17 cf. Ockham, Epist. 11.15-17 (error 4); CI 23.92.20-93.5. 15 Act.2,44; ib.4,32. 17-24 BF V,411 ; OND 4.9–16. 17-18 Act.4,32. 28 Act.4,32,34-5 . 29 allegationibus peritorum: cf. OND 4.337-406,584-658. 30-1 cf. Ockham, Epist. 11.18-20 (error 3 ); CI 23.93.6-37 (error 12) ; CB i . 10.197.10-199.17 (error 1 ) . 32-4 BF V.411 ; OND 4.21-4. 34-6 aliis operibus: cf. OND 4.407-544. 37-9 cf. Michael, App.IV, ff.216-18 (error 5 ); Ockham, Epist. 11.21–2 (error 6); CI 23.93.38–94.17 ( error 13) ; CB i.11.199.18–200.21 (error 2). 39-53 BF V,412 ; OND 5.7–20.

OCKHAM : OPERA POLITICA

' futuram', id est transituram,

ecclesiam in gentibus ', id est [ad] gentes,

'Apostoli praevidebant: idcirco in Iudaea praedia minime sunt adepti. ' Et si [dicatur quod] Melchiades papa videtur supponere quod credentes ante venditionem praediorum illa nequaquam habuerunt in communi, cum dicat 45 quod illa in Iudaea minime sunt adepti, dicimus quod Melchiades pro tanto dicit Apostolos in Iudaea non fuisse adeptos praedia, quia non sic adepti fuerunt [ea] ut illa sibi intenderent retinere; et ideo non videbantur ea fuisse adepti, cum is, qui sic rem adipiscitur, ut eam incontinenti a se abdicare debeat, adeptus proprie non dicatur. Ex praedictis patet quod Apostolis fuit 50 licitum in Iudaea, si voluissent, praedia retinere ; nec voto compulsi sunt quod illa non retinuerunt, sed voluntate propria, quia se non contracturos moram inibi, sed transituros praevidebant ad gentes . Haec verba eius haeretica, quae doctrinae sanctorum et determinationi ecclesiae obviant et repugnant .

Sextus error est quod usus facti non potest competere communitati . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Usus facti communitati non convenit, cum usus talis personam veram exigat . Haec verba eius , quae sacrae scripturae sunt contraria, cum dicatur Exodi xxxiiº : Sedit populus manducare, et bibere, et iv Regum ivo : Infunde turbae, ut comedant.

Septimus error est quod quilibet Apostolorum habuit proprietatem et dominium non solum in communi sed etiam in speciali post Spiritus sancti missionem . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Videtur etiam quod patenter possit dici quod post distributionem bonorum usu consumptibilium, quae fiebat inter Apostolos et credentes alios, ut dicitur Actuum iiº et 65 ivo, quilibet portionis sibi assignatae proprietarius et dominus posset dici; et infra: Cum ergo dicat quod ' nullus egens erat ', pro eo quod ' unicuique dividebatur prout opus erat ', supponit aperte quod idem, quod unicuique dabatur divisim, cuilibet erat proprium . Haec verba eius haeretica, quae

44 etiam 42 ad const.: om.ab 44 dicatur quod const.: om.ab 44 papa om.const. 48 ea const.: om.ab 47 quia const.: que ab ante add.const. 47 dixit const. 49 is: iis b; om.const. praedia retinere in Iudaea si voluissent trs.b 48 ut: quod const. 58 veram: vnam b requirat et exigat 53 ibi const. 52 quia const.: qui a ; que b add.const. 60 ivo om.a 64 patenter Mb: pacienter F; probabiliter 59 xxxiiº: 31 b 69 divisum cuiuslibet const. const. 68 idem: id const. 42-3 Melchiades papa: Decretum Gratiani c.15, C.12 , q . 1 , col.682 X Decret.de primitiva 56-7 cf. CI eccles.ix, Decretal.ps.- Isid. , p.247. 53-5 cf. Ockham, OND 5.136–296. 24.102.31-5 (error 11). 57-8 BF V,413 ; OND 6.24-5. 58-60 cf. OND 6.415–20 ; supra, 59-60 IV Reg.4,41 . 3.68-72. 59-60 Exod.32,6 . 61-3 cf. Michael, App.IV, f.234 63-6 BF (error 11 ) ; Ockham, CI 23.94.18–95 . 30 (error 14) ; CB i.12.2.22-202.33 (error 3). V,414; OND 9.1-4. 66-9 BF V,414 ; OND 9.8-10. 69-79 cf. OND 9.102-476 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

70 tam sacrae scripturae , quam allegat, quam dictis sanctorum et determinationi sanctae Romanae ecclesiae expresse contradic*nt. Nam Actuum iiº sic legitur: Omnes etiam, qui credebant, [ erant] pariter, et habebant omnia communia; et capitulo ivo sic scribitur: Multitudinis autem credentium erat cor unum, et anima una in Domino , nec quisquam eorum, quae possidebat, 75 aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia . Constat autem quod Apostoli fuerunt primi et praecipui inter credentes ; igitur ipsis Apostolis post adventum Spiritus sancti nichil fuit proprium ut tenet error istius . Hoc etiam doctrina sanctorum et ecclesiae determinatio doce [n ]t evidenter. 80

Octavus error est quod bona temporalia usu consumptibilia, de quibus fit mentio Actuum iiº et ivo, ante distributionem erant propria Apostolorum. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Cum igitur daretur ab illis, qui dare poterant, scilicet Apostolis, et illis, qui recipere poterant, scilicet ea, quae ad

vitae humanae sustentationem pertinebant, videtur quod dominus quilibet 85 fuerit portionis eius, quae sibi fuerat assignata ; et infra : Patet quod habentibus temporalia est locutus, cum dixerit quod det ei, qui a se petit: quod non potest facere, cum dare sit accipientis facere, nisi dominium etiam quoad temporalia obtineret. Haec verba eius, ex quibus manifeste colligitur quod ipse intelligit quod Apostoli erant domini illarum rerum , quas 90 credentibus dimiserunt, et per consequens quod illae res numquam fuerunt communes : quia non ante distributionem , cum secundum ipsum tunc propriae fuerunt Apostolorum, nec post distributionem, cum quilibet fieret proprietarius portionis sibi assignatae . Qui error quantum ad utramque sui partem est scripturae divinae contrarius et etiam doctrinae sanctorum , 95 sicut in operibus maiorum aperte est monstratum . Nonus error est quod beatus Petrus post missionem Spiritus sancti habebat proprietatem et dominium rerum temporalium in speciali . Hunc errorem ponit sub hiis verbis: Caligae et vestimenta assignata Petro proprie

72 erant Vulg.: om.ab 74 in Domino om.Vulg. 78 determinatio scripsi: determinare ab 83 scilicet om.const. 78 docet ab 80 quibus: quo Mb 82 igitur: ergo const. 84 quilibet: quibus a 85 fuerat: fuerit b 85 infra: ita Fb 86 qui: que F; quia b 95 maioris F 98 propria const. 87 posset const. 92 quilibet: quibus a 73-5 Act.4,32. 72-3 Act.2,44. 80-3 cf. Michael , App.IV, ff.236′-7′ (error 11 ); Ockham , CI 23, error 14, as above; CB i.12, error 3, as above. 82-5 BF V,414; OND 911-14. 85-8 BF V,446 ; OND 109.11-13. 95 in operibus maiorum: cf. Michael, App.IV, f.237 ; Ockham, OND 9.817-29 ; ib. 109.183–206 . 96-7 cf. Ockham , CI 23 , error 14, as above; CB i. 12, error 3, as above. 98-101 BF V,415 ; OND 9.20–3.

OCKHAM : OPERA POLITICA

quoad dominium erant Petri. Quare videtur quod pecunia, panis, vinum et res aliae usu consumptibiles sibi divisim pro vitae sustentatione assignatae

100

similiter eius essent. Haec verba eius scripturae sacrae , doctrinae sanctorum et determinationi ecclesiae sunt adversa, sicut prolixe in aliis operibus est ostensum et hic unica auctoritate pandetur. Unde Gregorius super illud Matthaei: Ecce nos reliquimus omnia sic dicit: Multum reliquit, qui nichil sibi retinet; multum reliquit, qui, quantumlibet parum, totum deseruit. Multum igitur Petrus dimisit, quoniam cum re possessa et concupiscentiis habendi renuntiavit. Decimus error est quod votum vivendi sine proprio non se extendit ad illa, quibus necessario eget vita humana . Hunc errorem ponit sub hiis verbis: Nec votum vivendi sine proprio videtur quod se extendit ad talia,

110

quibus necessario eget vita humana . Haec verba eius erronea, quae expresse contradic*nt sacris sanctionibus et doctrinae sanctorum asserentium quod monachi et alii voventes vivere sine proprio respectu necessariarum rerum in usu consumptibilium [ non ] debent habere proprietatem . Undecimus error est quod Apostoli non reliquerunt temporalia per 115 abdicationem dominii . Hunc errorem ponit sub verbis multiplicibus et in fine sic concludit: Quare relinquitur quod per illa verba 'Relictis omnibus secuti sunt eum ' non potest concludi Apostolos a se dominium omnium temporalium abdicasse . Haec verba eius , quae sacrae scripturae , doctrinae sanctorum et determinationi ecclesiae repugnant, sicut in diversis operibus maiorum est diffuse probatum.

Duodecimus error est quod , si primi parentes non peccassent , omnia fuissent communia quoad dominium et proprietatem. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Ista scriptura (scilicet decretum Clementis papae positum

99 vinum et vestimentum add.const. 101 essent: esset Lh; erant const. 104 relinquimus ab 106 igitur: ergo auct. 106 quoniam: qui auct. 105 retinuit auct.laud. 110 extendat const. 111 necessaria Mb 112 de sacris add.ab, corr.F2 113 voventes: viventes Fb 114 non ed.2: om.ab 116 hiis 113-14 necessariarum: naturarum Fb; naturalium ed.2 118 a om.const. verbis add.Fb, del.F2 117 per: post const. 121 maiorum: aliorum F 124 Clementini b 104 Matth.19.27. 104-7 Gregorius 102 in aliis operibus: cf. OND 9.915–22; ib. 102.50–65. Magnus, in Evang. hom.i.5 , PL 76,1093; cited OND 9.223–7 ; cf. Michael, App.III, p.412; App.IV, f.209r. 108 cf. Ockham, Epist. 11.29-30 (error 9) ; CI 23.95.31–7 (error 15) ; CB. i.13.203.1-204.6 (error 4). 111-14 cf. Michael, App.IV, 110-11 BF V,415 ; OND 9.23-4. ff.237-9r; Ockham, OND 9.610-87. 115-16 cf. Ockham , CI 23.95.38-96.7 (error 16); CB i.14.204.7-205.10 (error 5 ). 117-19 BF V,416; OND 11.22-4. 120-1 operibus maiorum: cf. OND 11.520-55. 124-6 BF V,417; OND 14.9-11 . 124-5 c.2, C.12, q . 1 , col.676 = [Clemens papa I ] , Ep.iv.82, Decretal. ps. -Isid., p.65.

120

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

125 xii, q.i, c . Dilectissimis ) supponit quod, si primi parentes non peccassent, omnia communia fuissent quoad dominium et proprietatem . Haec verba eius, quae sunt erronea loquendo de dominio civili et mundano, [ pro ] quo contingit in iudicio litigare et res vindicare . Sed talis litigatio et rerum vindicatio in statu innocentiae non fuisset, et per consequens non fuisset 130 tale dominium seu proprietas , quamvis fuisset dominium accipiendo 'dominium ' pro potestate rem alienandi ; sed de tali dominio non intelligit ille . Item, in isto errore falsum imponit beato Clementi papae . Nam Clemens papa tenet expresse contrarium illius , quod iste dicit. Unde verba Clementis , xii , q.i , c . Dilectissimis posita, sunt haec : Communis usus 135 omnium, quae sunt in hoc mundo, omnibus hominibus communis esse debet. Sed per iniquitatem alius dixit hoc esse suum, et alius illud, et sic inter mortales facta est divisio. Et sicut non potest dividi aer, nec splendor solis, ita nec reliqua, quae data sunt hominibus ad habendum, debere dividi, [sed habenda] esse communia . Haec verba Clementis , quae non intentum istius 140 habent, sed contrarium expresse concludunt . Tertiusdecimus error est quod Apostoli [ non ] emiserunt votum paupertatis . Hunc errorem ponit sub multis verbis, de quibus pauca adducam . Unde dicit sic: Item, in eo quod dicit beatum Augustinum dixisse Apostolos vovisse rerum omnium abdicationem, dicit falsum. Hoc enim beatus 145 Augustinus non dixit ; et infra : Dic michi, quod est illud votum, quod vovera[n]t ? Certe dici non potest quod votum illud esset abdicationis dominii seu proprietatis omnium rerum temporalium, cum de hoc in praecedentibus seu sequentibus nullam fecerit mentionem . Haec verba eius , [illi, quod] beatus Augustinus asserit [ et ] omni rei veritati aperte contraria. 150 Unde dicit Augustinus , ut superius allegatum est: ' Ecce nos reliquimus omnia et secuti sumus te . ' Hoc votum potentissime vovera[ n ] t . Alii etiam

126 et: seu const. 129 et om.F 129 et ... fuisset 127 pro quo ed.²: qua a; que b om.b 135 communis om.const. 130 accipiendi M 136 debuit const. 136 illud: istud b 138 hominibus: omnibus canon 138-9 sed habenda esse communia canon: omnia communia a; om.b 141 non ed.2: om.ab 145 michi haeretice add.const. 146 voverant ed2: voverat ab; voverunt const. 148 subsequentibus const. 149 illi quod conieci: om.ab 149 et: om.ab 150 reliquimus: dimisimus auct.laud. 151 voverant auct.: voverat ab 134-9 loc.cit.; cited in Michael, App.IV, f.208 (error 3) and f.243 (error 12). 141-2 cf. Ockham, Epist. 12.1-2 (error 11 ); CI 23.96.7-26 (error 17). 143-5 BF V,419; OND 17.1-2. 155 dicit: Michael de Cesena. 144-8 BF V,419; OND 17.4–7. 148-53 cf. OND 17.254–86. 150 superius: 2.77-81. 150-1 Augustinus, de Civ.Dei xvii.4 , CC 48,559; cited in Michael, App IV. f. 195¹ (error 2) and f.211 ' (error 3). 151-3 Alii etiam sancti ... figuram Apostolorum: the reference in Michael, App.IV, f.209′ to c.24 , C. 16, q.1 [col.767 ] is imputed to Gregorius Magnus, following Gratian. But in fact this canon derives from the Council of Nîmes ( 1096), c.3.

OCKHAM : OPERA POLITICA

sancti una cum beato Augustino dic*nt quod in voto paupertatis religiosi tenent figuram Apostolorum . Decimusquartus error est quod paupertas evangelica rerum usu con-

sumptibilium dominium et proprietatem non excludit . Hunc errorem ponit 155 sub hiis verbis : Ad id autem, quod dicit, ' quod paupertas evangelica rerum usu consumptibilium dominium et proprietatem excludit ', dicimus quod est falsum; immo illarum rerum supponit scriptura sacra ipsos scilicet Apostolos ad minus in communi habuisse proprietatem et dominium . Haec verba eius erronea, sacrae scripturae falsum imponentia , et cum hoc sunt 160 determinationi ecclesiae et sanctorum doctrinae contraria, sicut alibi est probatum . Decimusquintus error est quod quotienscumque sacra scriptura attribuit usum rebus usu consumptibilibus , sumit ‘ usum ' pro consumptione rei . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Dicimus quod [quoties] sacra scriptura 165 usum in talibus rebus usu consumptibilibus attribuit, pro rei consumptione ipsum summit. Haec verba eius, contraria scripturae divinae, cum dicatur ii Regum xiiio : Filiae regum virgines huiusmodi vestibus utebantur; quod etiam per alias auctoritates posset ostendi evidenter. Decimussextus error est quod in rebus usu consumptibilibus nullus alius

170

usus quam consumptio assignari potest . Hunc errorem ponit sub hiis. verbis: Nec alius usus, videlicet nisi consumptio, in rebus usu consumptibilibus esse potest. Haec verba eius , quae scripturae sacrae et doctrinae sanctorum , sicut saepius est probatum, sunt expresse contraria. Decimusseptimus error est quod Christus non consuluit Apostolis quod 175 proprietatem et dominium relinquerent. Hunc errorem post multa alia verba sic ponit: Dicimus falsum esse quod hoc consuluerit, scilicet Christus , Apostolis vel discipulis suis, ad minus quod non haberent in communi . Haec verba eius determinationi ecclesiae in decretali Exiit qui seminat posita expresse sunt contraria, ubi dicitur quod Christus abdicationem 180 omnium temporalium quantum ad dominium tam in speciali quam in

165 quod: quando b 158 scilicet om.const. 168 regis 165 quoties const.: om.ab 172 videlicet: valet MLh; om.F 172 consumptio const.: 169 alias: aliquas ab Vulg. consumptus a; sumptus b 172-3 post consumptibilibus: nec add.ab 177 hoc om.const. 154-5 cf. Michael , App .IV, ff.218-20 ( error 6); Ockham , Epist. 12.6-7 (error 13). 156-9 BF V,421 , citing Michael , App.III , p.412 ; OND 23.1-4. 161 alibi: cf. OND 23.12-355. 165-7 BF V,428 ; OND 43.4-5. 168 II Reg . 13,18 ; cited OND 43.87–8 . 174 saepius: 169 alias auctoritates: cf. OND 43.82–7 . 172-3 BF V,429 ; OND 45.4-5 . cf. OND 45.39-48. 175-6 cf. Michael, App.IV, f.218 ′ (error 6). 177-8 BF V,438; OND 78.3-5. 181-2 Sext.V, 12,3, col.1112.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

communi verbo docuit et exemplo firmavit. Nec est verisimile quod hoc non docuit Apostolos et discipulos suos , cum alios hoc docuerit secundum Evangelium et secundum ecclesiae Romanae determinationem ac etiam 185 secundum doctrinam sanctorum . Decimusoctavus error est quod Christus inquantum hom*o mortalis fuit rex habens regni dominium temporale. Hunc errorem ponit in haec verba: Quaeritur utrum Christus alicuius rei temporalis dominium habuerit, et quale. Quod autem dominium temporalium rerum habuerit, sacra scriptura 190 tam in Veteri Testamento quam in Novo in multis locis testatur. Multi quidem prophetae eum regem futurum populi Israelitici praedixerunt et per consequens habere regni dominium prophetaverunt . Haec verba eius haeretica sacrae scripturae et doctrinae sanctorum ac determinationi ecclesiae sunt adversa. Nam Matthaei viiiº et Lucae ix° scribitur: Vulpes 195 foveas habent, et volucres caeli nidos : Filius autem hominis non habet ubi reclinet caput suum ; quae verba Christus nequaquam dixisset , si rex in temporalibus exstitisset . Item, Augustinus super illud Ioannis xviii ": Regnum meum non est de hoc mundo dicit sic : Audite Iudaei et gentes, [audi] circumcisio, audi praeputium, audite omnia regna terrae. Quia 200 Christus non impedivit dominationem vestram in hoc mundo , quia dixit : 'Regnum meum non est de hoc mundo '. Nolite metuere metu vanissimo, quo Herodes ille maior expavit, et tot infantes occidit. 'Regnum ', inquit, ‘ meum non est de hoc mundo '. Quid vultis amplius ? Venite ad regnum, quod non est de hoc mundo. Venite credendo . Et hiis verbis alludit Rabanus super 205 epistolam Petri dicens : Manifeste ex hoc psalmo regnum Christi non terrenum, sed caeleste ostendit esse. Decimusnonus error est quod totus psalmus Eructavit cor meum et cetera loquitur de rege temporali et sponsa eius ecclesia . Hunc errorem

191 Israhelitica F; Israheletici ed. 184 ac: et Lh 183 cum: tamen a 191 praedixerunt 196 suum om.Vulg. 194 et Lucae ixº om.b ixº: 19 a om.const. 199 audi auct.laud.: om.ab 199 circumcisionem ab 199 audi auct.: audite ab 199 terrena auct. 205 psalmo: verbo b 206 se ostendit add.a 186-7 cf. Ockham, Epist. 182-5 cf. Ockham, OND 11.81-388 ; 93.1000-19; 98.57–116. 188-92 BF V,441; 13.1-3 (error 25); CI 23.96.34-97.17 (error 20) ; CB i.15.205.17-208.19 . OND 93.1-3. 194-6 Matth.8,20; Luc.9,58 . Cited OND 93.798–9; CB i.15.207.5-6. 197-8 Ioann . 18,36. 198-204 Augustinus, in Ioann.Evang. tr.cxv.2, CC 36,644 = Cat.aur.in Ioann. 6 § 2. Cited in Michael, App.IV, f.190′ (error 1 ) ; Ockham, OND 93.378–99 ; CB 1.15.208.5-7 ; Brev.ii.16.36–44; IPP 4.14–18. 205-6 Rabanus: cited thus from Gl.ord. ad 205 psalmo: Act 2.35 byJohn XXII, Quia vir reprobus, BF V,441 ; cf. OND 93.1339-40. Ps 109, to which Peter alluded in his sermon at Jerusalem, not in his epistles; cf. Act.2.14-36. 207 Ps.44. 207-8 cf. CB i. 16.208.23-209.7.

OCKHAM : OPERA POLITICA

ponit sub hiis verbis : Unde totus ille psalmus loquitur de rege isto et sponsa eius . Haec verba eius erronea, quibus scripturae sacrae falsum imponit 210 aperte . Nam dictus psalmus non loquitur de rege carnali seu temporali, sed solummodo spirituali , sicut in aliis maiorum operibus est visum luculenter. Vicesimus error est quod Christus inquantum hom*o viator habuit a tempore suae conceptionis universale dominium rerum temporalium sicut verus rex et dominus in temporalibus . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : 215 Praemissa autem, scilicet regnum et universale dominium, habuit Ihesus inquantum Deus ab aeterno eo ipso, quod Deus Pater genuit eum, et inquantum hom*o ex tempore, scilicet [ab instanti] suae conceptionis, ex Dei datione. Haec verba eius haeretica catholicae ecclesiae Dei sunt inimica . Nam Christus docuit renuntiationem dominii rerum temporalium ad 220 perfectionem pertinere, cum Matthaei xix° cuidam dixerit adolescenti: Si vis perfectus esse, vade et vende omnia, quae habes, et da pauperibus, et veni, sequere me ; et per consequens renuntiare temporalibus propter Deum ad magnam pertinet perfectionem . Sed constat quod nullus fuit Christo perfectior. Ergo Christus dominio temporalium renuntiavit; ex quo 225 sequitur quod non fuit temporalis rex sicut iste haereticus dogmatizat . Quod etiam patet Matthaei viiiº et Lucae ixº, sicut superius est ostensum , ubi Christus fatetur se non habere ubi caput suum reclinet, quod quantum ad dominium necesse est referre . Unde Ioannes Chrysostomus super dicta verba Christi : Vulpes foveas habent et cetera dicit sic : Aspice qualiter 230 paupertatem, quam Dominus docuerat, per opera demonstrat. Non erat ei mensa, non candelabrum, non domus, nec quicquam talium . Vicesimusprimus error est quod Christus inquantum hom*o viator habuit dominium aliquarum rerum temporalium non a tempore suae conceptionis , sed postea successive modis aliis . Hunc errorem ponit sub hiis 235

218 ab instanti 210 scripturis sacris b 211 de rege spirituali add.b 217 quod: quo const. const.: om.ab 222 vade et om.b 222 et om.Vulg. 222 omnia om.Vulg. 227 ixº: 19 ab 228-9 ubi2 ... ad om.b 228 et quod add.M 230 cetera om.b 231 monstrat b 209-10 BF V,441 ; OND 93.16-17. 212 aliis maiorum operibus: cf. Michael, App.IV, f.198 (error 1 ) ; Ockham, OND 93.1181–1201 . 213-5 cf. Bonagratia, Forma, f. 186 (error 9 ) and f. 184 (error 7) ; Ockham, Epist. 13.1-3 (error 25) ; CI 23.97.18-22 (error 21 ); 221-3 Matth . 19.21 ; cf. CB i.16.209.15-21 . 216-19 BF V,422 ; OND 93.74-6. 227 Matth.8,20 ; Luc.9,58; Michael, App.IV, f. 182 (error 1 ); Ockham, OND 93.1002-3 . 230-32 Ioannes Chrysostomus : cf. Michael, App.IV, f. 183. 227 superius : 5.194–7. cf. Cat.aur. in Luc.9 § 12. Cited in Michael, App.IV, f. 183 (error 1 ) ; Bonagratia, De 233-4 cf. Ockham , paupertate, p.499 ; Forma, f. 184 (error 7) ; Ockham, OND 93.920-2. Epist. 13.6-9 (error 27) ; CI 23.97.23-98.8 ( error 22 ) ; CB i.16.209.22-32.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

verbis: Et nichilominus habuit dominium aliarum rerum temporalium non a tempore suae conceptionis, sed postea successive modis aliis, utpote ex collatione fidelium vel emptione acquisitarum . Haec verba eius tam haeretica quam priori haeresi contraria . Quod autem haec sint prioribus suis 240 dictis contraria aperte , patet. Nam in priori haeresi dicit quod Christus habuit universale dominium a tempore conceptionis suae; hic autem dicit quod dominium aliarum rerum habuit non a tempore conceptionis suae , sed postea modis aliis : quae duo dicta expresse contradic*nt. Quod etiam sit haeretica, patet tam per determinationem ecclesiae quam per doctrinam 245 sanctorum . Determinatio namque ecclesiae , sicut superius est ostensum , dicit quod abdicationem dominii omnium temporalium tam in speciali quam etiam in communi Christus verbo docuit et exemplo firmavit ; cui determinationi doctrina sanctorum consonat et alludit . Vicesimussecundus error est quod Christus inquantum hom*o habuit 250 temporale dominium vestimentorum et calceamentorum, loculorum, panis et vini. Hunc errorem ponit sub multis verbis, de quibus pauca adducentur. Unde dicit sic : Certe narrant ipsum, scilicet Apostoli et discipuli sui , habuisse aliqua, licet pauca. Habuit vestimenta ; et infra : Item, beatus Ioannes Baptista videtur supponere quod habuit calceamenta ; et infra: Item, 255 Ioannes supponit ipsum loculos habuisse ; et infra : Et quod loculi essent Thesu, patet per Augustinum ; et infra: Quod autem interdum vinum habuerit, patet ad minus in coena illa, in qua eucharistiae instituit sacramentum . Haec verba eius haeretica doctrinae sanctorum et determinationi ecclesiae adversa sunt, sicut prolixe in maiorum operibus est declaratum . 260 Et de calceamentis quidem dicit beatus Bernardus ea , quae sequuntur: Nec credas quod esset calceatus, quia nec ipse nec discipuli eius calceamentis utebantur. Haec verba beati Bernardi in tractatu de septem horis , hora tertia, tradita et asserta.

236 aliarum: aliquarum const. 236-7 a tempore : ab instanti const. 238 acquisitarum 253 Habuit itaque add.const. rerum add.ab 256 vinum om.b 257 patet quod add.const. 257 illa habuerit add.const. 236-8 BF V,442; OND 94.1-3. 238-43 cf. Ockham, OND 94.294–306; CI 23.97.26; CB 1.16.209.25-32. 245-7 Exiit qui seminat, Sext .V, 12,3, col . 1112 ; cited OND 94.63--6. 252-3 BF V,442; 245 superius: 5.179-82. 249-51 cf. CI 23 , error 22 , as above . OND 94.6–7. 253-4 ib.; OND 94.11-12. 254-5 ib.; OND 94.16. 255-6 ib.; OND 94 20. per Augustinum : in Ioann. Evang. tr.lxii.5 , CC 36,485 = Decretum Gratiani c.17 , C.12, q.1 , col.683 = Cat.aur. in Ioann. 13 § 4. 256-8 BF V,442 ; OND 94.24-6. 259 in maiorum 260-2 Bernardus : potius operibus: cf. Michael, App.IV, ff. 193-207 (error 2) . auct.incertus saec.xii, De meditat.passionis Christi per septem diei horas , PL 94,565 ; cited OND 94.155-8.

OCKHAM : OPERA POLITICA

Vicesimustertius error est quod Christus non potuit renuntiare regno et dominio temporali . Hunc errorem ponit sub hiis verbis: Evidenter apparet 26 ipsum, scilicet Christum, regno et dominio non renuntiasse praedictis ; immo videtur quod nec potuerit renuntiare, et si fecisset, contra ordinationem Patris fecisset . Haec verba eius insana , ex quibus sequitur haeresis, quam saepe asseruit , praedicavit et pertinaciter defensavit, quod videlicet omnia de necessitate eveniunt et quod Deum aliter vel aliud 27 facere quam facit contradictionem includit. Sed hoc est erroneum , iniquum et blasphemum. Dictum etiam suum, quod videlicet Christus non poterat renuntiare regno et dominio temporali , est expresse contrarium doctrinae

sanctorum et ecclesiae Romanae determinationi , prout in aliis operibus est 275 ostensum . Vicesimusquartus error est quod regnum et dominium temporale non corrumpetur, sed sine fine durabit. Hunc errorem ponit isto modo : Volens enim probare quod Christus non renuntiavit dominio et regno temporali et quod non potuit renuntiare , adducit pro se Danielem prophetam , dicens in

haec verba: Dicitur enim Danielis iiº, ubi de eius regno fit mentio, sic : 280 'Suscitabit Deus caeli regnum, quod in aeternum non dissipabitur, et regnum eius alteri non tradetur '; item, Danielis viiº dicitur sic: 'Dedit ei potestatem, et honorem, et regnum, et omnes populi, tribus et linguae

servient ei: potestas eius, potestas aeterna, quae non auferetur, et regnum eius, quod non corrumpetur '. Haec adductio eius , ex qua manifeste 285 sequitur quod regnum Christi, de quo ipse loquitur, in perpetuum durabit . Et constat tam per praecedentia quam per subsequentia quod ipse intelligit de regno mundano et temporali ; igitur secundum ipsum regnum mundanum et temporale , quod non est aliud quam mundus iste , in aeternum

durabit. Ex quo sequitur quod ista vita mortalis semper durabit, et per 290 consequens quod numquam erit resurrectio generalis mortuorum : quod est haereticum et contra articulum fidei manifeste .

269 quam ed.²: quod ab 267-8 ordinaciones ab, corr.F2 267 nec: non const. 279 dicens : dicentem ab 282 alteri 272 Dictum: dominium aed.; dominum ex corr.Lh 284 ei: ipsi const. , Vulg. 284 servirent a populo add. Vulg. 264-5 cf. Ockham, Epist. 13.10-11 (error 28 ); CI 23.98.9–31 (error 23) ; CB i.16.209.33-210.9. 265-68 BF V,443 ; OND 95.11-13. 269 praedicavit: see below, 6.154-208. 274 in aliis operibus : cf. Bonagratia, Forma, f. 184'; Ockham, OND 95.114-44 ; I Dial.v.2; CI 22.88.14-18 ; ib . 23.98.9-31 ; CB i.16 . 209.35-210.9; ib. iii.3.230.13-234.25. 280-5 BF V,443; OND 95.13–17. 281-3 Dan.2,44. 283-5 Dan.7,14 290-2 cf. Michael , App.IV, ff.187 ′ , 188′ ( error 1 ).

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

Vicesimusquintus error est quod carentia dominii rerum temporalium non fecit Christum pauperem, sed carentia perceptionis fructus et obven295 tionis rerum, quarum dominus erat . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Ad illud autem, quod dicitur, quod scriptura sacra ipsum, scilicet Christum , fuisse pauperem et egenum in pluribus locis testatur, dicendum est quod non carentia dominii fecit eum pauperem et egenum, sed potius carentia perceptionis fructus et obventionis rerum, quarum dominus erat. Haec 00 verba eius haeretica tam sacrae scripturae quam doctrinae sanctorum et determinationi ecclesiae expresse sunt contraria . Unde , sicut superius allegatum est, ipse Christus de seipso dicit Matthaei viiio et Lucae ix ": Filius autem hominis non habet ubi caput suum reclinet: quod quantum ad facti simplicem usum non dixit, sed quantum ad dominium et proprie305 tatem. Item, Apostolus ii ad Corinthios viiiº ait : Scitis enim gratiam domini nostri Ihesu Christi. Propter vos egenus factus est, cum esset dives, nec Christus ulla terrena felicitate praefulgens, sed Christus crucifixus per totum orbem terrarum praedicatur. Vicesimussextus error est quod temporale dominium a perceptione 310 commodi in perpetuum separatum divitem non facit habentem. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Nudum enim dominium, separatum in perpetuum ab omni perceptione commodi rei, habentem non facit divitem. Haec verba eius erronea et scripturae divinae adversa sunt . Nam Ecclesiastes vio capitulo sic habetur: Vir, cui dedit Deus divitias, et substantiam , et 315 honorem, et nichil deest animae suae ex omnibus, quae desiderat: nec tribuit ei potestatem Deus ut comedat ex eo, sed hom*o extraneus vorabit illud, ubi expresse habetur quod res faciunt possidentem divitem , quamvis numquam ex eis percipiat commodum . Quod etiam [ in ]dicat ratio . Nam non ex hoc solo dicitur hom*o dives , quia effectualiter percipit commodum rei,

303 suum om.Vulg. 302 viii : sexto b 302 ixº: 19 ab 305 viiiº: 297 egentem b 306 vos: nos Fed. 310-12 in perpetuum 6 FLh; sexto ed. 306 quoniam propter Vulg. ...commodi om.F 316 Deus om.a 315 suae: eius a 316 comedet b 318 indicat: dicat ab 318 ratio: rem F; rationem b 293-5 cf. Ockham, Epist. 13.12-13 (error 29) ; CI 23.98.32-4 (error 24) ; CB i.16.210.10-24. 296-9 BF V,443; OND 96.6–10. 299-301 cf. OND 96.49–153. 301 superius: 5.227-29. 303 Matth.8,20; Luc.9,58. 305-7 II Cor.8,9; cited in Michael, App.IV, ff. 186′ , 192 ′ (error 1). Ockham , OND 93.854-6. 306-8 nec ... praedicatur: Augustinus, Ep.ccxxxii.6, CSEL 57.516; cited in Michael, App.IV, f. 190°; Ockham, OND 95.65–7 ; Brev.iv.8.65–6. Cf. I Cor. 1,23. 309-10 cf. Ockham, Epist. 13.14-15 (error 30) ; CI 23.98.35–99.21 (error 25) ; CB 1.16.210.25-211.6. 311-12 BF V,443 ; OND 96.10–11. 314-16 Eccle.6,2 ; cited in Michael, App.IV, f.236′ ( error 11 ) ; Ockham, CB i.16.210.28-31. 318-21 cf. Ockham , OND 96.162-92 ; CB i. 16.210.32-5.

OCKHAM : OPERA POLITICA

cuius est dominus, sed etiam ex hoc , quod potest percipere ubi et quando 320 sibi placebit, quamvis numquam percipiat . Vicesimusseptimus error est quod dominium temporale separatum ab omni perceptione commodi rei est inutile reputandum . Hunc errorem ponit cum verbis in priori errore recitatis, dicens : Dominium, separatum in perpetuum ab omni perceptione commodi rei , habentem non facit divitem, 325 cum sit inutile reputandum. Haec verba sua erronea sunt et absurda. Nam dominium temporale , quamvis careat in perpetuum omni perceptione commodi rei temporalis, potest esse utilissimum propter quoddam commodum spirituale , secundum quod diffinit decretalis Exiit qui seminat, ut 330 superius est ostensum. Vicesimusoctavus error est quod Christus in aliquibus gessit se pro rege

et domino temporali . Vicesimusnonus error est quod Christus non fuit pauper propter carentiam dominii et regni temporalis, sed quia se eorum fructibus et proventibus non iuvabat . Hos duos errores simul hoc modo ponit: Christus, 'Rex regum et Dominus dominantium ' , quoad percep- 335 tionem fructuum regni et rerum temporalium, nisi in valde paucis, pro rege vel domino se non gessit; propter quod merito pauper dici potuit voluntarius et egenus, non propter carentiam dominii sive regni, sed propterea, quia se eorum fructibus et proventibus non iuvabat. Haec verba sua virulenta, ex 340 quibus duae haereses praedictae colliguntur expresse . Prima haeresis aperte colligitur cum dicit quod Christus non gessit se pro rege vel domino temporali , nisi in valde paucis, ubi aperte supponit et vult quod in aliquibus se gessit pro rege et domino temporali : quod est haereticum. Nec in tota scriptura divina reperitur quod se gessit pro rege vel domino temporali , sed contrarium , cum Christus expresse dixerit 345 Ioannis xviiiº : Regnum meum non est de hoc mundo . Item , Lucae xxiº Christus ostendit se non esse regem et dominum in temporalibus , cum negaverit se esse iudicem et discussorem temporalium causarum . Cuidam sibi dicenti : Magister, dic fratri meo ut dividat mecum hereditatem respondens Ihesus ait: Quis me constituit iudicem, aut divisorem super vos ? 350

320 ubi: sibi ab 326 sua erronea transposui: erronea sua ab 328 quoddam om.b 328-9 commodum om.F, add.F² 340-1 expresse ... colligitur om.b 346 xviii : 19 M 322-4 cf. Ockham, Epist. 13.16-17 (error 31 ) ; CI 23 , error 25 , as above; CB i.16.211.7-21. 324-6 BF V,443 ; OND 96.10-12. 326-30 cf. OND 96.193–212. 330 superius: 1.228-43. 331-4 cf. Ockham, CI 23 , error 25, as above ; CB i.16.211.23-7. 335-6 cf. I Tim.6,15 ; Apoc . 19,16. 335-9 BF V,443; OND 96.19-23. 341-52 cf. OND 346 Ioann. 18,36. 349-50 Luc . 12,13-14. 96.213-38 , where the accent is different.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

quasi dicat: ' nullus ' . Hoc etiam pluribus auctoritatibus sanctorum posset aperte probari. Secundam haeresim, quod videlicet Christus non fuit pauper propter carentiam dominii et regni temporalis , non posset expressius ponere quam

355 ponit. Quae haeresis est manifeste contra scripturam divinam et doctrinam sanctorum et determinationem ecclesiae , sicut est ostensum prius et adhuc unica auctoritate ostenditur . Unde Zachariae ix° dicitur : Iubila filia Ierusalem : ecce rex tuus veniet tibi iustus, et salvator: ipse pauper, et ascendens super asinam et cetera.

360

Tricesimus error est quod Christus non dedit aliquam aliam legem vivendi Apostolis quam aliis discipulis ; et intelligit per discipulos quoscumque alios ad fidem conversos . Hanc haeresim ponit sub hiis verbis : Nec reperimus quod Christus Ihesus Dominus noster aliam legem vivendi discipulis dederit et aliam Apostolis suis; immo beatus Clemens in quadam

65 epistola sua, cuius pars recitatur xii, q.i c. ' Dilectissimis ', expresse supponit quod eadem erat Apostolorum et discipulorum vita, dicens: ' Communis vita omnibus est necessaria, et maxime hiis, qui vitam Apostolorum eorum [que] discipulorum imitari volunt ' . Haec verba eius prophana. In quibus [ quod] per discipulos intelligat omnes ad Christum conversos, ex aliis suis verbis 30 propriis colligitur manifeste . Unde parum ante dicit in haec verba: De discipulis autem constat quod aliqui habuerunt multa. De Ioseph ab Arimathia legitur Ioannis xixo quod erat discipulus Ihesu; Matthaei autem xxvii legitur quod erat dives hom*o [et] discipulus Ihesu. Item, constat quod Symon leprosus erat discipulus Ihesu; et tamen legitur Matthaei xxvio quod 375 Ihesus in Bethania erat in domo eius . Item , Lazarus, Martha et Maria Magdalene, qui erant eius discipuli, habebant multa bona. Unde legitur de eis Ioannis xiº quod castrum dictum Bethania erat Mariae Magdalene et

352 probare a, corr.F² 351 Hec b 358 veniet Vulg.: venit ab 363 Christus om.const. 371 autem om.M 367 eorumque canon : eorum a; et eciam b 368 quod ed.: om.ab 373 et const.: 371 De: a b 372 Aramathia Med.; Armathia F 373 legitur: dicitur const. om.ab 373 Item: Iterum const. 373 discipulus: de discipulis const. 374 xxviº: 18 F; 16 b 376-7 qui ... Magdalene om.F, in marg.add.F² 376 erant multa bona habentes const. 356 prius: 5.293-08. 357-8 Zach.9,9; cited by John XXII , Quia vir reprobus, BF V.441 ; in Michael, App.IV, f. 186′ (error 1 ) ; given a spiritual interpretation by Ockham, OND 93.1172-6. 360-2 cf. Michael, App.IV, ff.215-216 (error 4 ) ; Bonagratia, Forma, f. 186 (error 12 ); Ockham, Epist. 13.20-2 ( error 33 ) ; CI 23.99.22–35 ; CB i.17.211.29-213.6. 362-8 BF V,444 ; OND 1.15-20. 366-8 c.2 , C.12, q. 1 , col.676 = [ Clemens papa I] , 372 Ioann. 19,38. 370-86 BF V,444 ; OND 1.1-15. Ep iv.82, Decretal. ps. - Isid., p.65. 372-3 Matth.27,57. 373-5 Matth.26,6. 376-7 Ioann. 11,1 .

OCKHAM : OPERA POLITICA

Marthae, et quod in Bethania ‘ fecerunt ei coenam ' magnam, in qua 'Martha ministrabat; Lazarus autem erat unus ex discumbentibus cum eo. Maria vero, accepta libra unguenti nardi pistici pretiosi, unxit pedes Ihesu, et 380 extersit capellis suis '. De Tabitha quoque, quae interpretatur Dorcas, quam Petrus suscitavit a mortuis, legitur Actuum ixo quod erat discipula ' et plena operibus bonis et eleemosynis, quas faciebat', et quod ' omnes viduae flentes ostenderunt Petro tunicas et vestes, quas faciebat eis Dorcas '; ex quibus patet quod ista, non obstante discipulatu, temporalia habebat, de quibus faciebat 385 eleemosynas praedictas . Haec verba eius , ex quibus expresse habetur quod per discipulos intelligit omnes Christianos tunc ad Christum conversos , et quod Christus nullam legem dedit Apostolis plus quam omnibus aliis ad ipsum conversis : quod est manifeste haereticum et scripturae divinae contrarium . 390 Unde in istis verbis tripliciter errat . Primo cum dicit quod Christus nullam aliam legem vivendi dedit Apostolis plus quam aliis Christianis , cum tres Evangelistae dicant aperte contrarium . Unde Matthaei x ° sic legitur: Hos duodecim misit Ihesus, praecipiens et dicens: In viam gentium ne abieritis ; et infra: Nolite possidere aurum , neque argentum, neque 395 pecuniam in zonis . Et Marci viº sic habetur: Vocavit duodecim, et coepit eos mittere binos; et infra: Et praecepit eis ne quid tollerent in via, nisi virgam tantum : nec peram, non panem, neque in zonis aes. Et Lucae ixº scribitur: Convocatis autem duodecim discipulis , dedit illis virtutem , et potestatem; et infra : Nichil tuleritis in via, neque virgam, neque peram, 400 neque pecuniam. Ista autem praecepta non fuerunt data omnibus aliis Christianis , quod iste haereticus vocat discipulos; igitur alia lex vivendi fuit data Apostolis quam aliis Christianis . Secundo errat in verbis supradictis , quia secundum verba sua licuit Apostolis postquam ad apostolatum assumpti fuerunt , immo etiam post 405 missionem Spiritus sancti, habere in speciali et singillatim divitias temporales et dominia castrorum ac villarum et bonorum temporalium quorumcumque. Nam secundum ipsum Christus non dedit aliam legem vivendi Apostolis quam ceteris Christianis , quos vocat discipulos . Sed discipuli ,

381 suis pedes eius add.const., Vulg. 398 nec: 394 et: eis Vulg. 399 eis: ei aed. 398 zona Vulg. non Vulg. 400-1 peram neque panem 399 discipulis : Apostolis Vulg. add.Vulg. 407 ac: et b 378-81 Ioann. 12,2-3. 382-4 Act.9,36,39. 386-9 cf. Ockham, OND 100.42-6.391403 cf. Michael , App.IV, f.215 (error 4) ; Ockham , OND 100.60–80 ; CB i.17.212.31-5. 394-6 Matth . 10,9. 394-5 Matth. 10,5. 396-7 Mc.6,7. 397-8 Mc.6,8.398-9Luc.9,1 . 400-1 Luc.9,3. 409-10 cf. Michael, App.IV, f.215'.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

4:9 quod ipse enumerat et Apostolis in lege vivendi aequiparat, habuerunt in speciali et singillatim postquam Apostoli fuerunt ad apostolatum assumpti bona temporalia quamplurima ut patet de Ioseph ab Arimathia , quem nominat, et etiam de ceteris , quos ipse in eadem serie enumerat et describit. Sed hoc dicere de Apostolis tam sacrae scripturae quam doc4: 5 trinae sanctorum et determinationi ecclesiae obviat et repugnat. Et tertius in hoc ordine pro tricesimoprimo potest computari . Tricesimusprimus error est quod in verbis memoratis superius haereticus errat, quia falsum beato Clementi summo pontifici impudenter imponit, sicut decretum eiusdem Clementis intuenti potest aperte patere . 400

Tricesimussecundus error est quod praeceptum seu consilium Christi datum Matthaei vº et Lucae viº de non contendendo iudicio et de non repetendo sua in iudicio fuit datum solummodo habentibus temporalia in proprio. Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Constat autem quod verba illa: Qui vult tecum in iudicio contendere, et tunicam tuam tollere, dimitte ei et

425 pallium ' posita Matthaei vo et Lucae vio, intelliguntur de hiis, qui in proprio temporalia obtinebant. Loquitur enim illi Dominus, qui tunicam habebat et pallium, cum dicit: Qui voluerit ' tunicam tuam tollere, dimitte ei et pallium '; sic[que] patet quod tunicam habebat et pallium is, cui loquebatur . Haec verba eius , quae veritati et doctrinae sanctorum sunt aperte contraria , sicut 430 diffuse in maiorum operibus est aperte monstratum . Sunt etiam contra doctrinam beati Apostoli Pauli , veluti epistolam ipsius i ad Corinthios vio patet intuenti . Hos XXXII errores cum pluribus aliis erroribus , haeresibus , falsitatibus , diffamationibus, vanis obiectionibus , excusationibus et responsionibus hic 435 causa brevitatis omissis praefatus haereticus in dicta sua destitutione Quia vir reprobus in derogationem Christi et fidei Christianae omniumque fidelium Christianorum scribit, asserit et dogmatizat, declarans et demon-

414 hoc: hec b 416 tertius conieci: iste ab 412 Aramathia Med.; Armathia F 417 error om.a 420-1 seu consilium post 416 tricesimoprimo: tercio Lh; 30 ed. 421 vº: 6 a 424 in om.Vulg. datum trs.ab 426 illi const.: illis ab habebat const.: 427 tuam: suam a 428 sicque const.: sic a 427 dixit const. habebant ab 428 is cui: is enim M; etenim F; .xvi.enim b 430 maiorum 428 sicque ... pallium om.b scripsi: maioribus ab 416-19 cf. Ockham , OND 1.124-36. 420-23 cf. Ockham, Epist. 14.1-8 (errors 27,28). 424-5 Matth.5.40; cf. 456 Matt.5,40: Luc.6,29. 458-65 BF V,446; OND 109.4–9 . Luc 6.29. 430 in maiorum operibus: cf. Michael, App.IV, ff.220-223 ′ (error 7 ) and ff.223-277 (error 8 ) ; Ockham, OND 109.56–112. 430-2 cf. Ockham, Epist. 14.9-12 (error 29); OND 113.29-50. 431 cf. I Cor.6,7.

OCKHAM : OPERA POLITICA

strative ostendens seipsum esse pertinacem haereticum ex deliberatione et certa scientia [haec ] et alia flagitiosa documenta contra fidem et bonos mores impudenter fulminantem.

440

Praedicta vero destitutione Quia vir cum erroribus et haeresibus in ipsa contentis ad notitiam generalis ministri saepefati deducta et diligenter inspecta et examinata , ipse generalis cum sibi adhaerentibus tam ab auctore tamquam ab haeretico pertinaci quam ab ipsa destitutione tot et tantis haeresibus fermentata ad sanctam matrem ecclesiam et ad consilium 445 generale in loco tuto rite et legitime congregandum et celebrandum , exsistens tunc temporis in Alamania superiori civitate Monacensi in loco fratrum Minorum publice et sollempniter appellavit appellationemque suam tam in Avinion ' quam ad alias mundi partes transmittens , qualis in ea fuit doctrina qualiaque errorum commenta et haeresum per scripturas 450 sacras, doctrinam sanctorum et sacros canones necnon et per rationes irrefragabiles , quibus in praeallegata destitutione Quia vir asserta et dogmatizata obviant et repugnant, luce clarius declarat .

[ CAPITULUM VI ]

SUPRADICTI autem errores et haereses cum aliis quampluribus , ut praedicitur, hic causa brevitatis omissis in praenominatis libellis sive destitutionibus dogmatizati non suffecerunt antedicto haeretico , quinimmo alias haereses cuilibet fideli horrendas in sermonibus suis publice docuit et pertinaciter defensavit et affirmavit . Quos sermones viri fidedigni repor- 5 tantes de verbo ad verbum scripserunt. Unde anno Domini MCCCmo xxxiº in festo Omnium Sanctorum publice fecit sermonem assumpto pro themate Mementote operum patrum vestrorum, in quo sermone dixit, tenuit, docuit et affirmavit quod animae

439 haec ed.2: om.ab 440 imprudenter b 445 fermentata ed.2: fermenta ab 446 et rite add.b 447 Almania F 447 Moncensi M; Montensi F; Monacensi videlicet münchen in marg.F2; Mondensi bed.? 450 commenta; tormenta F

448 Michael's App.IV 438 pertinacem haereticum: cf. Ockham, OND 124.146-296. against Quia vir reprobus, dated 26 March 1330 ' in Monaco prouincie Alamanie superioris' , was not made to a general council, but ‘ ad sanctam romanam ecclesiam catholicam et apostolicam', P, ff. 179′, 253¹. 6.8 sermonem: on 1 Machab.2,51 , preached 1 November 1331 , ed . Dykmans, Sermons, pp . 85-99.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

10 beatae in caelo non vident visione faciali nec intuuntur divinam essentiam , nec ante diem iudicii generalis sunt visurae: quam haeresim in diversis aliis sermonibus suis approbando recitavit et pertinaciter affirmavit . Pro qua etiam haeresi fulcienda unum magnum opus composuit, quod vidi et legi , necnon unum opus sollempne a quodam magno viro factum in contrarium 15 pro veritate catholica defensanda et praedicta haeresi confutanda manu mea conscripsi. Unde in praedicto sermone dicit in haec verba : Animae iustorum usque ad diem iudicii erunt sub altari , id est sub protectione et consolatione humanitatis Christi; sed postquam Christus venerit ad iudicium, erunt super 20 altare, id est supra Christi humanitatem. Quia post diem iudicii videbunt sancti et contemplabuntur non solum Christi humanitatem, sed etiam eius divinitatem, ut in se est; videbunt enim Patrem et Filium et Spiritum sanctum. Animae igitur sanctae ante diem iudicii sunt sub altari, id est sub protectione et consolatione humanitatis Christi ; sed post diem iudicii ipse 25 elevabit eas, ut videant ipsam divinitatem. Et infra: In gaudium non introibit anima sine eodem corpore. Haec verba sua , quibus et multis aliis conatur ostendere quod animae sanctorum ante diem iudicii generalis non videbunt essentialiter divinam essentiam . Sed hoc est haereticum, quia contra scripturam sacram, Apocalypsis viº , 30 ubi dicitur: Datae sunt illis singulae stolae albae ; quam auctoritatem sancti

11 visurae ed.²: visuri ab 14 contrarium. [ Et aliud ] pro veritate coniecit Dykmans, RTAM xxxvii (1970), 234 n. 1215defendenda F 16 scripsi F 18 altare Dyk. 19 Christi Iesu add. Dyk. 19 super: supra b Quia: Certe Dyk. 21 non humanitatem Christi tantum 23 altare Dyk. Dvk.; non solum humanitatem Christi tr. In primis [ P ] 23ergo Dyk.P 23 id est om.a 24 consolatione et protectione trs. Dyk.P 25 eas Dyk.: eos abP 25 intrabit Dyk.P 26 eodem: idem M; om. Dyk.P 25 gaudium Domini add.Dyk.P 13 unum magnum opus: possibly the work beginning ‘ Queritur utrum anime sanctorum ab omnibus peccatis purgate videant divinam essentiam, mentioned by Ockham, II Dial.i.4; tr. 'Quoniam ut ait Leo papa' , P, f.304 ; [ ps.Ockham] , Defensorium, Malines, Grand Séminaire, cod. 17 , f.477 and BM Misc.iii.349. For the suggestion that it survives in the Expositorium in opus quadripartitum of Géraud du Pesquier, O.F.M. , see Anneliese Maier, AM iii , 451-4 , 492 n.37 . An alternative reconstruction is given from Paris, BN cod. lat. 3170 by Marc Dykmans, RTAM xxxvii (1970) ,236-50. 14 unum opus sollempne: Maier suggests that this may have been Armand of Belvézer's question on the Beatific Vision ( 1332 ), found in Cambridge, University Library cod. Ii.iii . 10, ff.95¹- 118 , AM iii , 525-6 . Dykmans , RTAM xxxvii, 234 n.12 , inclines towards the anonymous author of Paris, BN cod . lat.3170 . But perhaps the reference is to the Michaelists' own treatise on this subject (much influenced by Belvézer), surviving in the library of the Franciscans at Freiburg in Üchtland , cod.23.J.60 , ff. 127–153 ′. 17-26 Dykmans, Sermons,95-6 . Here, as throughout c.6, the text of CE agrees closely with that of the extracts from John's sermons given by tr. In primis, P,f.255г . 25-6 Dykmans, Sermons,98; In primis, f.255 . 29-30 Apoc.6,11 .

OCKHAM : OPERA POLITICA

exponunt de visione divinae essentiae , qua nunc fruuntur animae separatae . Unde Gregorius ivº libro Dialogorum dicit in persona Petri : Nosse velim si nunc ante resurrectionem corporum in caelo recipi valeant animae iustorum ? Et respondet dicens : Hoc neque de omnibus iustis fateri possumus, neque negare de omnibus. Nam sunt quorundam iustorum 35 animae, quae a caelesti regno quibusdam mansionibus adhuc differuntur. In quo dilationis dampno quid aliud innuitur, nisi quod de praedicta iustitia aliquid minus habuerunt ? Et tamen luce clarius constat quod perfectorum animae [mox] ut huius carnis claustra exeunt, in caelestibus sedibus recipiuntur. Et infra quaerit, in persona Petri inquiens: Si igitur animae 40 iustorum [nunc] sunt in caelo, quid est quod in die iudicii pro iustitiae suae retributione recipient ? Et respondet dicens: Hoc eis nimirum crescit in iudicio, quod nunc animarum sola, postmodum ac corporum beatitudine perfruuntur, unde in ipsa carne gaudebunt, in qua dolores pro Domino et cruciatus pertulerunt. Pro hac quippe geminata eorum gloria scriptum est: 45 'In terra sua duplicia possidebunt ' . Hinc ante resurrectionis diem de sanctorum animabus scriptum est: 'Datae sunt illis singulae stolae albae, et dictum est ipsis ut requiescant adhuc tempus modicum donec impleatur numerus conservorum et fratrum eorum. ' Qui utique nunc singulas acceperunt, binas in iudicio stolas habituri sunt, quia modo animarum tantum- 50 modo, tunc autem et animarum et corporum simul in gloria laetabuntur. Et infra: Fit in electis quoddam mirabilius. Quia non solum eos cognosc*nt, quos in hoc mundo noverant, sed velut visos ac cognitos recognosc*nt beatos , quos numquam viderunt. Nam cum antiquos patres in aeterna illa hereditate viderint, eis incogniti per visionem non erunt, quos in 55 opere semper noverunt. Quia enim illic omnes communi claritate Deum conspiciunt, quid est quod ibi nesciant, ubi scientem omnia sciunt ? Haec Gregorius.

32 Nosse auct.laud.: Nosce abP 33 resurrectionem: restitutionem auct. 35 negare: necessarie b 35 omnibus negamus add.Lhed.2 37 praedicta: perfecta auct. 39 mox auct.: iustorum P; om.ab 41 nunc auct.: om.abp 42 recipiant auct.; recipiunt P 43 ac: vero etiam P, auct. 44 unde: ut auct. 44 gaudeant auct. 45 germinata auct. 46 Hinc etiam add.auct. 48 ipsis: illis auct., Vulg. 48 requiescerent auct. ,Vulg. 48-9 compleantur conservi eorum et fratrum eorum Vulg. 49 utique: itaque auct. 50 sunt auct.: sint aLh; fuit ed. 51 et om.auct.P 51 in om.auct.; supra lineam add.M 52 quiddam auct. 53 agnosc*nt auct. 54 beatos: bonos auct. 54 antiquos auct.: aliquos ab 55 eis auct.: eos ab 56 noverint F; noverit b 56 enim illic auct.: cum illis abP 32-58 Gregorius Magnus, Dial.iv.24-5,33 , PL 77,356–7,376; cited in tr. In primis, ff.256–7′. 40-4 Cited by Similar catenae in Bonagratia, App.II , f.208ˇ; Forma, f.181 ′ ; App.III, f. 166′. 46-7 Is.61,7. 47-9 cf. Apoc.6,11 . Ockham , II Dial.ii.9 44-52 Cited II Dial.ii.5 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

Approbando autem praefatam haeresim, adiunxit secundam in sermone 60 alio , qui incipit Tolle puerum et matrem eius et cetera . Quae est quod animae reproborum non punientur in inferno ante diem iudicii generalis . Hunc errorem ponit sub hiis verbis : Israel interpretatur videns Deum vel visio Dei. De ista visione satis fuit dictum hiis diebus, ubi etiam dixi quod Deus non est magis promptus ad dampnandum quam ad retribuendum seu 65 praemiandum, quia non prius dampnabit malos quam praemiabit bonos. Sed dictum erat quod beati ante diem iudicii non ibunt in vitam aeternam; igitur nec mali ante diem iudicii ibunt in poenam aeternam, [ id est] in infernum, ubi ‘ erit fletus, et stridor dentium ' . Haec verba sua haeretica tam sacrae scripturae quam doctrinae sanctorum adversa.

Unde lob xxi scribitur: Duc*nt in bonis dies suos, et in puncto ad inferna descendunt. Et Lucae xviº scribitur: Mortuus est autem dives, et sepultus est in inferno . Elevans autem oculos suos , cum esset in tormentis, vidit Abraham a longe, et Lazarum in sinu eius. Et ipse clamans dixit : Pater Abraham, miserere mei, et mitte Lazarum ut intinguat extremum digiti sui in

75 aquam, ut refrigeret linguam meam, quia crucior in hac flamma; et infra: Hic vero consolatur, tu autem cruciaris ; et infra : Testetur illis, ne et ipsi veniant in hunc locum tormentorum . Et Gregorius ivº libro Dialogorum ixº ait: Si esse sanctorum animas in caelo sacri eloquii satisfactione credidisti, oportet ut per omnia iniquorum animas esse credas in inferno. Nam sicut 80 electos beatitudo laetificat, ita credi necesse est quod a die exitus sui ignis reprobos exurat; et infra: Colligere possumus ex dictis evangelicis quod incendium anima non solum videndo , sed etiam experiendo patiatur. Veritatis enim voce, quia dives mortuus in inferno dicitur sepultus. Cuius anima quod in igne teneatur, insinuat vox divitis, qui Abraham deprecatur 85 dicens: 'Mitte Lazarum ut intinguat extremum digiti sui in aquam, ut refrigeret linguam meam, quia crucior in hac flamma ' . Cum igitur pec-

66 erat: est Fb 66 beati: boni Dyk.P 63 dictum in aliis sermonibus add.Dyk. 67 ergo 67 id est Dyk.P: om.ab 75 aqua a 67 diem iudicii: illud tempus Dyk.; illud P Dvk.P 83 etenim auct.laud. 80 beatitudo: habitudo M 76 vero om. Vulg. 76 autem: vero Vulg. 85 aqua ap 86 Dum ergo auct.P 84 quod: quia auct. 83 quia om.auct. 59-60 Preached 5 January 1332 on the text Surge, tolle puerum et matrem eius (cf. Matth.2,13; ib.2,20). 62-8 Dykmans, Sermons, 144-5 ; In primis, f.255 ; cf. Ockham, CI 70-1 Iob 21,13. 1.31. 38-32.22. 67-8 cf. Matth.8,12. 71-7 Luc.16,22-4,25,28. The same catena in Bonagratia, Forma, f. 181 and abbreviated in his App.II , f.210 ; referred to by tr. In primis, f.258 . 78-88 Gregorius Magnus , Dial.iv.28–9, PL 77,365,368 ; cited by Bonagratia, App.II , f.210′ and Forma, f. 181 ; In primis, ff.258-9г. 83 cf. Luc . 16,22. 85-6 Luc.16,24.

OCKHAM : OPERA POLITICA

catorem dampnatum divitem ignibus perhibet, quisnam sapiens reproborum animas teneri neget? Tertiam haeresim ponit in dicto sermone Tolle puerum et cetera. Quae est quod daemones non sunt nec erunt in inferno ante diem iudicii 90 generalis. Hunc errorem ponit sub hiis verbis: Non enim dampnati, scilicet daemones, possent nos temptare, si essent intrusi in infernum. Et ideo non est dicendum quod sint in inferno, sed quod sint in isto aere caliginoso, unde patet eis via ad nos temptandum. Ergo non videntur adhuc esse daemones in inferno, sed supra infernum. Ultimum autem iudicium erit tempus quando 95 ipsi daemones includentur in inferno . Nescio quid magis clare posset dicere Evangelium quod daemones non sint in inferno quam quod dicit: 'Venisti ante tempus torquere nos ? ' Et infra: Patet evidenter quod daemones non sunt in inferno, sed extra, et sunt supra nos et iuxta nos . Haec verba eius haeretica scripturae divinae et doctrinae sanctorum adversa . Unde in 100 Apocalypsis xx° capitulo dicitur sic : Vidi Angelum descendentem de caelo, habentem clavem abyssi, et catenam in manu sua. Et apprehendit draconem, serpentem antiquum, qui est diabolus et satanas, et ligavit eum per annos mille: et misit eum in abyssum . Et ii Petri iiº scribitur quod angelis peccantibus non pepercit, sed rudentibus inferni detractos [in tartarum ] 105 tradidit. Quartum haeresim ponit in praefato sermone Tolle puerum et cetera . Quae est quod Christus non regnabit post diem iudicii nec ulterius habebit regnum . Hanc haeresim ponit sub hiis verbis: Tunc, scilicet post iudicium generale, intrabunt omnes electi cum Christo in gloriam, quando Christus 110 dicet: 'Venite benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum ab origine mundi ' ; et mali ibunt in supplicium aeternum, quando dicetur eis: 'Ite maledicti in ignem aeternum, qui praeparatus est diabolo, et angelis eius ' . Tunc, secundum quod dicit Apostolus , Christus tradet regnum Deo

96 quid F2Dyk.: quod aed.P; 95 tempus: tunc Lh 87 ignibus: Veritas in ignem auct. 101 xx°: 13 a; 2 b 100 divinae contraria add.b quomodo Lh 96 possit Dyk.P 105 rudentibus Vulg.: 104 quod: de Fb 102 catenam magnam add. Vulg. 105 inferni Vulg.: inferno Med.; in inferno FLh respondentibus aed.; respuentibus Lh 111-12 ab origine : a constitutione 105 in tartarum Vulg .: om.ab 110 introibunt Dyk. 113 paratus 113 Ite: Discedite a me Vulg. Dyk.P, Vulg. 112 ibunt: intrabunt Dyk.P 114 Christus om .Dyk.P Dyk., Vulg. 91-9 Dykmans , Sermons, 145–6 ; In primis, ff.255-6¹. 91-2 Cited by Ockham, CI 1.32.9-10. 92-3 Cited CI 22.87.7-10. 97-8 Matth.8,29. 101-4 Apoc.20,1-3. 104-6 II Petr.2,4. 109-120 Dykmans, Sermons , 147–8 ; In primis, f.256'. 109-14 Cited by Ockham , CI 22.86.21-6. 111-12 Matth.25,34. 113-14 Matth.25,41. 113-20 Cited by Ockham, CI 22.87.35-88.2 ; CB iii.7.237.18-24. 114 cf. I Cor. 15,24 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

115 Patri, et ipse Christus ulterius non regnabit in regno suo, id est in regno Dei. Non dico quod non sit rex, nec oportet, sed bene dico quod est rex usque ad diem iudicii, quia modo habet illuminare, defensare et gubernare regnum suum et ipsum custodire . Sed tunc post iudicium tradet regnum Deo Patri, secundum quod dicit Apostolus. Tunc dico quod non regnabit, nec illumi120 nabit nec reget nec gubernabit . Haec verba eius haeretica scripturae sacrae directe adversa . Unde Lucae iº de Christo et regno eius habetur sic : Regnabit in domo lacob in aeternum, et regni eius non erit finis . Et Danielis ii sic scribitur : Suscitabit Deus caeli regnum, quod in aeternum non dissipabitur, et regnum eius alteri non tradetur; et infra capitulo viio sic 125 legitur: Potestas eius, potestas aeterna, quae non auferetur, et regnum eius, quod non corrumpetur. Quintam haeresim ponit in sermone suo, qui incipit Gaudete semper in Domino. Quae est quod in divinis nulla est distinctio. Hanc haeresim ponit sub hiis verbis : Beati in patria videbunt magnam novitatem, scilicet Deum 130 trinum et unum . Et est mirabilis novitas videre tres personas ab invicem non distinctas. Nam Filius non distinguitur a Patre, neque Spiritus sanctus a Patre et Filio, qui procedit ab eis; et tamen tres personae sunt, et hii tres unum sunt . Haec verba eius haeretica fidei catholicae inimica. Unde Athanasius in symbolo suo : Alia est persona Patris, alia Filii, alia Spiritus 135 sancti. Item, Extra, de summa Trinitate et fide catholica , c . Dampnamus sic habetur: Nos sacro approbante concilio credimus et confitemur quod distinctiones sunt in personis, et unitas in natura . Sextam haeresim ponit in quodam alio suo sermone publice praedicato, qui sic incipit : Psallite Domino, qui habitat in Syon . Quae est quod in

116 nec oportet: nunc Dyk.P 117 defendere 115 ulterius F2: ultimo ab; ultimus P 124 dissipatur a Dyk.P 119 secundum F²: sed ab 124 alteri populo add. Vulg. 130 novitas videre P: vanitas credere ab 130 ab: ad abP 133 et fidei add.Lh 136-7 ut distinctiones sint decretal. 137 natura F2: naturam a; trinitate Lh; unitatem ed. 138 suo om.F; sermone suo trs.b 138 praedicato F2: predicante ab 121-2 Luc.1,32-3; cited by Bonagratia, App.II, f.210 ; Forma, f. 182 ; App.III , f. 167' . 123-4 Dan.2,44; cited by Bonagratia, Forma, f. 182. 125-6 Dan.7,14 ; cited ib. 127-33 The Michaelists alleged that John XXII had preached Sabellian heresy on 17 December 1329 in a sermon on Gaudete in Domino semper (Philipp.4,4 ) . The extract here agrees with that in In primis, f.253 ; it had been discussed by Bonagratia, App.II , f.207 ′ and Forma, f. 183. See Ockham, Epist. 14.21 ; CI.22.88.8-9. 134-5 Symbolum 'Quicumque' pseudo-Athanasianum , Denzinger, Enchir. no.75 , p.41 ; cited by Bonagratia, Forma, f. 183 . 136-7 cf. X 1.1.2, coll.6-7 (abbreviated ); cited more fully by Bonagratia, as above. 138-9 Preached 25 March 1330, on Ps.9,12.

OCKHAM : OPERA POLITICA

divinis Filius est maior Patre . Hanc haeresim ponit sub hiis verbis : Quod

140

autem ille, qui est incarnatus, sit dominus, testatur Psalmista cum dicit: 'Magnus Dominus et laudabilis nimis, et magnitudinis eius non est finis '. Verus enim Filius Dei incarnatus est magnus et, salva reverentia Patris et Spiritus sancti, maior utroque. Nam licet Pater sit Deus, et [Filius et] Spiritus sanctus sit Deus , tamen Pater non est incarnatus, nec Spiritus sanctus

145

humanatus, sed solus Filius, et in hoc maior est Patre et Spiritu sancto. Haec verba eius haeretica tam sacrae scripturae quam doctrinae sanctorum adversa. Unde Ioannis xivº sic habetur: Pater maior me est; et Athanasius in symbolo suo sic scribit: Aequalis Patri secundum divinitatem , minor Patre secundum humanitatem ; et Psalmista loquens de Christo secundum 150 humanitatem dicit : Minuisti eum paulominus ab angelis ; et Apostolus ad Hebraeos iiº dicit : Eum autem, qui modicum ab angelis minoratus est, videmus Ihesum propter passionem mortis gloria et honore coronatum. Item , septima haeresis est, quam ponit in quodam alio suo sermone publice praedicato , qui incipit Iusti tulerunt spolia impiorum et cetera .

155

Quae est quod omnia de necessitate eveniunt, sic quod Deus non possit facere aliud vel aliter quam facit. Hanc haeresim ponit sub hiis verbis : Sicut impossibile est Deum esse mutabilem, quia tunc non esset Deus, ita impossibile est quod illa, quae Deus de sua potentia ordinata facit, possit aliter facere quam facit. Et ideo impossibile est quod salvaret hominem de 160 absoluta potentia sine sacramento baptismi et sine habitu charitatis, quia sic est ordinatum ab aeterno de Dei potentia ordinata, quae idem est quod Deus et mutari non potest. Et parum post: Unde distinguunt quidam et dic*nt quod multa potest Deus de potestate absoluta, quae non potest de potentia

143 Verus : vere P 141 sit ed.2: sicut ab 142 Dominus om.aed. 144 maior: alcior F 144 Filius et P: om.ab 153 quam Angeli Vulg. 156 Quae: quid ab ; qui F² 156 possit: videtur a 158 quia P, tr. Contra Benedictum: ita quia M; ita quod Fb 162 est: fuit P.CB 163 mutari : inmutari F2 ; numerari b 164 potestate: potentia P, CB 164 potest nec facit add. CB 164 sua potentia add.P 140-6 As in In primis , f.254′; cf. Bonagratia, App.II , f.207′; Forma, f. 183 ′ . The Michaelists' version differs from that presented by the fragment of this sermon preserved in the collection of John's sermons (with his own annotations ) , now Paris, BN cod. lat.3290, f.71 ' ; see E. Pásztor, Boll.dell'Archivio paleografico ital. n.s. iii ( 1957 ) , 280-1 ; Maier, AM 142-3 Ps. 144,3. ii,496-7. 148-9 Ioann. 14,28 ; cited by Bonagratia, App.II , f.207′ and Forma, f. 183". 149-50 Symbolum ‘ Quicumque ', Denzinger, Enchir. no.76, p.42 ; cited by Bonagratia, App.II , f.207¹ and Forma, f. 183. 151 Ps.8,6 . 152-3 Hebr.2,9; cited by Bonagratia, as above. 154-5 According to tr. In primis , f.254′ John's sermon on this text (Sap.10,19) was preached in 1330 ‘ de victoria regis Castille contra Sarracenos'. 157-180 As in In primis, f.254- ; cf. Ockham, CB iii.3.230.26–231.28 . Cited more briefly by Bonagratia, App.II, f.207 and Forma, f. 183 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

165 ordinata. Sed illud est falsum et erroneum, quia potentia Dei absoluta et ordinata idem sunt et non distinguuntur ab invicem . Et infra: Impossibile est quod Deus de potentia absoluta possit facere aliud quam faciat de potentia ordinata, quia idem sunt . Et post : Cum istae potentiae sint idem quod Deus, si posset Deus facere aliquid de potentia absoluta, quod non facit vel non 170 faciat de potentia ordinata, tunc esset mutabilis in seipso et non esset Deus. Sicut igitur summum impossibile est Deum non esse Deum, ita summum impossibile est et erroneum dicere Deum posse aliquid facere de potentia absoluta aliud quam facit vel faciat de potentia ordinata . Et infra: Si igitur Deus de potentia absoluta posset aliquid facere, quod non facit de potentia 175 ordinata, sequeretur quod effectus potentiae ordinatae posset a Deo frustrari et mutari, et tunc non esset omnipotens. Sequeretur etiam quod Deus in seipso non solum esset mutabilis, sed sibi ipsi et suae potentiae contrarius, et tunc non esset Deus . Et post : Patet igitur quod erroneum et falsum est dicere et etiam impossibile quod Deus de potentia absoluta possit facere aliter sive 180 alia quam faciat de potentia ordinata . Haec verba eius haeretica omnipotentiam Dei limitantia, immo adnullantia aperte sunt. Quae quidem verba tam per scripturam sacram quam per doctrinam sanctorum lucide confutantur. Unde Sapientiae xio sic habetur: Quidam errantes colebant mutos serpentes, et bestias supervacuas. Immisisti illis 185 multitudinem mutorum animalium in vindictam, ut scirent quia per quae peccat quis, per haec et torquetur. Non enim impossibile erat quod omnipotens manus tua , quae creavit orbem terrarum ex materia invisa, immitteret illis multitudinem ursorum, aut audaces leones, aut novi generis ira plenas aut ignotas bestias, aut vaporem igneum spirantes, aut odorem 190 fumi proferentes, aut horrendas ab oculis scintillas emittentes, quarum non solum laesura poterat illos exterminare , sed et aspectus per timorem occidere, immo et sine hiis uno spiritu occidi poterant . Et per consequens Deus potuit fecisse aliter et aliud quam fecit. Quod etiam Veritas ipsa

165 illud: istud P,CB 167 faciat: facit PCB 168 potentiae: persone a 169 possit Deus 169 non ' om.P 169 non² om.P; vel P: Deus potest Lh 169 facere aliquid: aliud facere P non faciat om. CB 170 in: de P 171 igitur: ergo PCB 172 aliquid: aliud P 173 aliud quam CB: aliud om.a; aliter quam b; quod P 173 faciat: faciet CB 173 igitur: ergo PCB 174 aliquid: aliud P 174 quod non facit: aliud quam faciat CB 175 potentiae: persone a 176 omnipotens P.CB: spiritus ab 178 tunc: sic P 178 igitur: ergo P 179 posset CB 180 faciat: facit P 181 anichillancia Lh 185 animalium Vulg.: 183 xi : 10 b aliquando ab 188 inmittere Vulg. 186 impossibilis erat omnipotens Vulg. 189 aut' om. Vulg. 192 immo: Sed Vulg. 189 ignium Vulg. 183-92 Sap.11,16-21 ; cited by Ockham , OND 95.166–75 .

OCKHAM : OPERA POLITICA

Matthaei xxvio testatur dicens : An putas quia non possum rogare Patrem meum, et exhibebit michi plusquam duodecim legiones angelorum ? Ex qua 195 auctoritate colligitur quod Filius potuit rogasse quod non rogavit, et Pater exhibere quod non exhibuit. Et istam veritatem beatus Augustinus in multis locis affirmat . Unde in Enchiridion dicit sic: Omnipotentis voluntas multa potest facere, quae non vult nec facit: potuit enim facere, ut duodecim legiones pugnarent contra 200 illos, qui Christum ceperunt. Et idem Augustinus in libro de Natura et Gratia dicit sic : Dominus Lazarum suscitavit in corpore. Numquid dicendum est, non potuit Iudam suscitare in mente ? Potuit quidem, sed noluit. Et super Genesim ait idem Augustinus : Talem potuit Deus hominem fecisse, qui nec peccare posset, nec vellet. Et xiiio libro de Trinitate sic ait: Fuit et 205 alius modus nostrae liberationis possibilis Deo, quia omnia potest; sed nullus alius nostrae miseriae sanandae fuit convenientior . Ex quibus luce clarius patet quod Deus multa posset alia et aliter facere quam faciat. Has septem haereses cunctorum auribus fidelium perhorrendas supradictus haereticus in suis sermonibus publice docuit et pertinaciter affir- 210 mavit. Quos sermones fidedigni praesentialiter in ipsis sermocinationibus suis exsistentes de verbo ad verbum quantum fuit eis possibile conscripserunt et , ut venenum mortiferum in eisdem fermentatum absentibus innotesceret et per scripturas authenticas lucidius reprobaretur, per diversa 215 mundi climata celerius destinarunt.

195 et: ut ed. 195 exhibeat Fb 196 rogasse : rogare 195 michi modo add. Vulg. F; poterat rogare auct.laud . 205 vellet auct.laud.: valet ab 213 fermentatum conieci: fulminatum M ; fulminatis Fb 194-5 Matth.26,53 , cited by Petrus Lombardus, Sent.I, di.43, c.unic . , p.267, and from Peter by Ockham, OND 95.120–11 ; CB iii.3.232.6-7 . Cited by Bonagratia, as above . 196-7 Petrus Lombardus , loc. cit. 199-201 Petrus, loc.cit., from Augustinus, Enchir.95, CC 46,99 . Cited by Ockham, OND 95,216–7 and CB iii.3.232.13-15 ; by Bonagratia, Forma, f.184r. 202-4 Peter, p.268, from Augustinus, de Nat.et Gratia vii, PL 44,250; cited by Ockham, OND 95.225–7 ; CB iii.3.232.29-31 . 204-5 Petrus, di.44 , c.1 , p.269, from Augustinus, in Gen.ad litteram xi , 7 , CSEL 28 (i ) , 340 ; cited by Ockham, OND 95,228–9; Bonagratia, Forma, f. 184. 205-7 Petrus , p.270, from Augustinus, de Trin.xiii. 13, CC 50A, 399; cited by Ockham, OND 95.370-1 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

[CAPITULUM VII]

VISIS pro parte haeresibus et erroribus per Ioannem XXII dogmatizatis , restat nunc quibusdam obiectionibus cavillosis succincte respondere . Et prima quidem obiectio est quod non potest papa haereticari nec contra fidem errare . Sed huic cavillationi leviter potest obviari . 5

Primo quidem exemplo in scriptura sacra fundato . Unde beatus Petrus , qui fuit papa longe melior et sanctior Ioanne XXII , erravit in fide , quia contra veritatem Evangelii , ut beatus Paulus aperte fatetur ad Galatas iiº capitulo sic inquiens : Cum autem venisset Cephas Antiochiam, in faciem ei restiti, quia reprehensibilis erat; et infra: Sed cum vidissem quod non recte

10 ambulavit ad veritatem Evangelii, dixi Cephae coram omnibus : Si tu, cum Iudaeus sis, gentiliter et non Iudaice vivis, quomodo Gentes cogis iudaizare? Et ibi expresse affirmat Apostolus quod beatus Petrus non ambulavit ad veritatem Evangelii, et per consequens contra fidem erravit ; quare sequitur quod papa potest contra fidem errare . Verumptamen beatus Petrus non 15 fuit haereticus , quia errori suo pertinaciter non adhaesit , immo correptionem Pauli benigne suscipiens continuo se correxit , etsi suo errori pertinaciter adhaesisset, fuisset haereticus infallibiliter iudicandus. De isto etiam errore Petri habetur in decretis , ii , q.vii , Volo , ubi sic legitur: Petrus cogebat Gentes iudaizare et a veritate Evangelii recedere, cum Iudaei gregem 20 faciebant et a cibis gentilium latenter se subtrahebant. Par autem est in se a fide exorbitare, et alios verbo et exemplo a fide deicere . Secundum exemplum habetur de [ crimine a ] papa Marcellino contra fidem commisso ut habetur in decretis, xxi di . , ubi sic legitur: Tempore Diocletiani et Maximiani Romanorum Augustorum Marcellinus episcopus 25 urbis Romae, qui postea insignis martyr effectus est, adeo compulsus est a paganis, ut templum eorum ingressus grana thuris super prunas imponeret. Cuius rei gratia collecto universorum episcoporum consilio et inquisitione facta, hoc idem pontifex se egisse confessus est. Ex quibus verbis colligitur

1 Nota cauillacionem derisoriam in marg.Mb 5 sacra scriptura trs.Fb 10 ambularent Vulg. 12-13 ad veritatem om.F; rite ad veritatem in marg.F2 16 beati Pauli add.b 18 Volo: sic ab 19 Iudaeis Gratianus 20 faciens Grat. 20 subtrahens Grat. 21 exemplo vel verbo Grat. 22 crimine a conieci: om.ab 24 Diocliciani M 27 numerosorum episcoporum concilio canon 28 Gaio F 8-9 Gal.2,11. 9-10 Gal.2,14. 7.5-21 cf. tr. Quoniam omnis' , f.278′; Ockham , I Dial.v.2. 18-21 Gratianus, p.c.39 , C.2 , q.7, coll.495-6 . The reference in CE is mistaken or corrupt; rectius: Ecce'. 22-32 cf. Quoniam omnis' , f.278' ; Ockham, I Dial.iii.6 ; iv.5 ; v.2; vii.6. 23-8 c.7. di.21 , col.71.

OCKHAM : OPERA POLITICA

quod papa potest contra fidem errare , et per consequens haereticari . Verumptamen propter hunc errorem non fuit Marcellinus haereticus, quia 30 non fuit pertinax , sed metu mortis idolis thurificans de crimine per ipsum commisso poenituit et sufficienter se correxit. Tertium exemplum habetur de Gayo papa, qui compellente Diocletiano , de cuius genere erat, ut legitur in chronicis incensum idolis imposuit, sed postea poenituit coram centum et lxxx episcopis .

Quartum exemplum habetur de papa Liberio , qui tempore Constantii filii Constantini Magni consensit haeresi Arianae , quem Eusebius urbis Romanae presbyter haereticum declaravit . De quo Liberio sic scribit Ieronymus : Taedio exilii victus Liberius et in haeretica pravitate subscribens, Romam quasi victor intravit. Et in libro pontificum de eodem 40 Liberio sic habetur: Eusebius autem presbyter urbis Romae coepit ipsum Liberium declarare haereticum, multique per eius doctrinam communionem Liberii vitabant. Populum congregatum in Domino confortabat, teneturque a Constantio [cum] ipso Liberio dicente: 'Tu solus Christianus es in urbe Roma. ' Qui respondit: ' Sic in Domino confidimus, quia fideles nos inveniet 45 Christus. ' Et infra: Cui dixit Liberius : ‘Nonne Iulii fungimur vicibus? ' At illi Eusebius: 'Si perseverasses ', inquit, ' in fide, quam in persecutione primo tenere visus eras, ac ipsa res te docet et declarat. ' Quintum exemplum habetur de Anastasio papa iiº, de quo habetur in decretis, di.xix , ubi sic legitur: Anastasius iius episcopus favore Anastasii 50 imperatoris, quos Achatius haereticus post sententiam in se prolatam sacerdotes vel levitas ordinaverat, acceptis officiis rite fungi debere decrevit; et post: Quia igitur illicite et non canonice, sed contra decreta praedecesso-

33 Diocliciano M 36 habetur: est b 40 victor auct.laud.: victus ab 43 confortabant b, Vincent.Bellovac.; confirmabat F 43 teneturque Vincent.: tenenturque ab 44 cum Vincent.: om.ab 45 Roma: Rome b; Romana Vincent. 45 inveniet Vincent.: innominet ab 46 At Vincent.: ait ab 47 illi Eusebius : ille Vincent. 48 eras: fueras Vincent.; erras Lh 50 episcopus om. Grat. 51 haereticus om. Grat. 53 igitur: ergo Grat. 33-5 Lib.pont.i , 161 confirms that Gaius, bp . of Rome 282-95 , was related to Diocletian. But CE falsely transfers to him the charge of idolatry made against his successor, Marcellinus ; cf. Martinus Oppav., Chron. , MGH SS XXII ,414. 36-48 cf. Quoniam omnis ' , f.278′; Ockham, I Dial.v.2. 39-40 Hieronymus, Chron . , ed . R. Helm, GCS 72, Eusebius Werke, p.237 . But CE here follows Vincentius Bellovacens ., Speculum histor. xiv. 11 , ed. Douai, 1624 , p.545 . 41-8 In fact from Vincent, xiv. 12, p.545 . The mistaken reference to Lib.pont. is due to careless reading of the source. 49-57 cf. 4.66-71 above; ‘ Quoniam omnis ' , f.278 ; I Dial.v.2, where Ockham cites the canon Anastasius (c.9 , di . 19) rather than Gratian. 50-2 Gratianus, § Hoc autem intelligendum, p.c.7, di . 19, col.62. 53-7 Gratianus, § Quia ergo, p.c.8 , di . 19, col.63.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

rum et successorum suorum haec rescripta dedit, ut probat Felix et Gelasius, 55 qui Achatium et Anastasium excommunicaverunt, et Hormisda, qui ab ipso Anastasio tertius eundem Achatium postea dampnavit, ideo [ab] Romana ecclesia repudiatur. Per praedicta exempla et plura alia hic causa brevitatis omissa evidenter ostenditur quod papa potest contra fidem errare , et per consequens 60 haeretica pravitate maculari . Quod etiam per auctoritates quamplures posset probari, de quibus paucas adducam. Unde in decretis, di.xl , sic legitur: Huius, scilicet papae, culpas redarguere praesumat nullus mortalium, quia cunctos ipse iudicaturus a nemine iudicatur, nisi deprehendatur a fide devius ; ubi aperte supponitur quod 65 papa potest a fide deviare , et per consequens haereticari . Quod aperte asserit glossa, xxiv, q.i , c . A recta, quae dicit : Quaero de qua ecclesia intelligas quod [hic] dicitur quod non possit errare ? Non de ipso papa, qui ecclesia dicitur, ut lxiv di . , ' Quicumque' et vii, q.i, c. 'Scire debes ', quia certum est quod papa potest errare, di.xix, c. 'Anastasius ' et xl di. , c. 'Si 70 papa'. Praeterea, qui potest cadere in sententiam latae sententiae et fieri minor quocumque catholico , potest errare contra fidem et haeretica pravitate maculari. Sed papa est huiusmodi , [testante glossa ] xxiv, q.i , [c . ] Achatius, quae sub verbis Quicumque in haeresim dampnatam labitur, ipsa damp75 natione seipsum involvit dicit sic: Hic est casus in quo papa papam ligare potest, in quo papa in canonem latae sententiae incidit. Nec obviat regula illa 'quia par parem solvere vel ligare non potest ', quia si papa est haereticus, in eo quod est haereticus minor est quocumque episcopo catholico, quia lex factum notat etiam sine sententia .

54 dedit ut probat Grat.: probat (reprobat F) et dedit ab 55 et¹: ante Grat. 56 ab Grat.: om.ab 64 iudicandus est canon 61 quibus: quo Mb 61 paucas: pauca ab 67 hic glossa: om ab 67 Non: Si gl. 68 ut ... Quicumque: supra, eadem causa, c . Quodcumque gl. 68 quia: sed gl. 69 xix F2: infra ab 73 testante glossa supplevi: om.ab 74 ipsa: eius canon 76 huic obviat add.gl. 78 episcopo om.gl. 79 etiam: ecclesia b 66-70 Gl.ord. ad c.9, 62-4 c.6. di.40, col.146; cited thus by Ockham, I Dial.v.1 . C 24. q.1 s.v. novitatibus' ; cited I Dial.v.1 . 68 ut lxiv di., ' Quicumque' : this unintelligible reference is presumably corrupt. Gl.ord. gives: ' ut supra eadem causa 69-70 c.9, quodcumque' [ = c.6, C.24 , q. 1 , col.968 J. 68-9 c.7, C.7, q.1 , coll.568-9. di. 19, col.64 ; c.6, di.40, col.146. 73-4 c.1 , C.24, q . 1 , col.966. 74-9 Gl.ord. ad c.1 , C.24. q.1 s.v. ' in haeresim ' . The Michaelists repeatedly argued from this gloss: see e.g. Michael. App.II , p.299; App.III , p.422 ; ' Responsiones ad opiniones contra appellacionem ... fratris M. ' , in ' Nicholas M. ' , f.137 ′ ; Alleg.rel. vir., pp.318,321 ; Bonagratia, App.II, f.212v; App.III, f. 167 ; Ockham, OND 1.92–5 ; I Dial.v.1 ; CI 20.82.13-16.

OCKHAM : OPERA POLITICA

Secunda obiectio cavillosa est quod papa non habet superiorem in terris , 80 et ideo de factis suis nullus debet se intromittere . Sed ista cavillatio non valet. Nam de factis illius , qui non habet superiorem in terris , mortales non habent iudicare . Sed de factis papae , saltem in crimine haeresis , habent mortales iudicare , sicut patet de papa Anastasio secundo, di.xix , c . Anastasius , et de Marcellino papa , di.xxi , c . Nunc autem, et de Liberio 85 papa, quem Eusebius haereticum declaravit, et de Symmacho papa , qui successit Anastasio , de quo habetur di.xvii , § Hinc etiam, ubi dicitur in haec verba: Symmachus papa in Romana synodo dignitate sua exspoliatus prius pristino statui reddi decernitur, ut tunc veniret ad causam, et si ita recte videretur, accusantium propositionibus responderet. Digna res visa est 90 maximo numero sacerdotum atque meretur effectum, et cum postmodum ordinaretur quomodo accusandus esset praefatus papa, ut [ causam] diceret, occurebat, sed ab aemulis est impeditus . Ex quibus aliisque quampluribus apparet quod papa potest accusari et iudicari , et per consequens quod saltem in crimine haeresis habet superiorem in terris . Quod aperte testatur 95 glossa ordinaria di.xix , c . Anastasius super verbo consilio . Quae dicit: Videtur igitur quod papa tenetur requirere consilium episcoporum. Quod verum est, ubi de fide agitur, et tunc synodus maior est papa, xv di., c. 'Sicut' in fine. Praeterea, qui potest de papatu deponi , habet superiorem, per quem 100 deponitur. Sed papa potest propter crimina sua deponi de papatu . Unde de papa Ioanne XII sic habetur in chronicis : Erat venator et totus lubricus, adeo quod publice feminas tenebat. Propter quod quidam cardinalium et Romanorum scripserunt occulte Ottoni principi Saxonum ut scandalo

80 2 a cauillacio in marg.M 80 est om.a 80 terris: hiis F; his b 88 prius: primus b 90 Digna res: dignanter b 91 mereretur canon 92 causam 90 respondere b canon: om.ab 93 occurreret b 97 igitur: ergo gl. 97 concilium gl. 98 ut xv di. add.gl. 98-9 Sicut in fine gl.: om.ab, lacunam exhibet M 102 papa Johanne papa add.a 103 Propter quod: Propterea b 104 scandalo ex sandalo corr.M; sandalo ed. 80-1 Guiral Ot, O.F.M. , had claimed in 1331 that John ' non habet superiorem in terris, propter quod de iure ab eo appellari non potest' : Litt. ' Quid niteris ' , Bzovius , Ann.eccles.xiv,643 ; AFH ix ( 1916) , 149. For the Michaelists ' reply, see Michael , Litt. 'Teste Salomone ' , P, ff.294-5′; Bonagratia, Forma, f.189′; tr. ‘ Quoniam omnis' , f.280 -v; Ockham, OND 124.405-23 . 84-5 c.9, di . 19 , col.64. 85 c.7, di.21 , col.71 . 85-6 de Liberio papa: see above , 7.41-3. 87-93 A mistaken reference: this is Gratianus, not § Hinc etiam p.c.6, di.17, col.52 , but § Item, cum Balaam p.c.41 , C.2, q.7, col.497 . Ockham gives the reference correctly in I Dial.v.2, where he also refers to § Hinc etiam; cf. I Dial.vi.13. 96-9 Gl.ord. ad c.9, di . 19 s.v ' concilio ' ; cited by tr. ' Quoniam omnis' , f.274′; Ockham, OND 102-110 Martinus Oppav. , Chron., 1.63-4; I Dial.vi.13. 98 c.2, di . 15 , coll.35-6. MGH SS XXII , 431 ; cited at this length by tr. ' Quoniam omnis ' , f.277′; Ockham , I Dial.vi.5 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

105 compatiens ecclesiae sine mora Romam properaret. Hoc papa percipiens Ioanni diacono cardinali tamquam huius facti consiliario nasum, et alteri Ioanni subdiacono, qui litteras scripserat, manum amputari fecit. Hic cum frequenter per imperatorem et clerum de sua correctione fuisset monitus, non correctus, praeside imperatoris de papatu destitutus, communi voto 110 Leo papa eligitur. Tertia obiectio cavillosa est quod a papa non potest appellari . Sed ista cavillatio leviter refellitur per praedicta . Nam ab illo , qui habet superiorem , potest appellari , sicut ostensum est, in causa . Sed papa habet superiorem, quia consilium generale. 115

Cum etiam papa effectus haereticus minor sit quocumque catholico, ut ponit glossa xxiv, q.i , c . Achatius, ut superius allegatur, igitur a papa potest appellari . Praeterea, ab illo potest appellari , qui potest de haeresi accusari . Sed papa potest de haeresi accusari , sicut patet de Symmacho papa, qui fuit

120 accusatus de haeresi , ii , q.vii , [ § ] Item, [cum] Balaam. Immo papa non posset constituere quod non posset accusari de haeresi , ut aperte dicit glossa di.xl, c. Si papa. Quae loquens de papa ait: Hic specialiter fit mentio de haeresi. Ideo [quia] etsi occulta [esset haeresis, de illa posset accusari. Item, numquid papa posset] statuere quod non posset accusari de haeresi? Et respondet 125 dicens : Respondeo quod non, quia ex hoc pericl*taretur tota ecclesia . Ex quibus verbis aperte habetur quod papa potest de haeresi accusari , et per consequens in illo casu ab eo poterit appellari. Item, ab excommunicato licet appellare . Sed papa effectus haereticus est ipso facto excommunicatus , ut notat glossa xxiv, q.i , c. Achatius , quae , ut 130 saepius est allegatum, dicit: Hic est casus in quo papa incidit in canonem latae sententiae. Praeterea, effectus haereticus nullam habet potestatem sive iurisdic-

109 praeside imperatoris: presente imperatore auct. 113 Sed F2: si ab 116 a om.a, in marg.add.F2 118 Praeterea Lh: Propterea aed. 120 cum: om.ab 123 quia gl.: om.ab 123 occulta gl.: occulte ab 123-4 esset ... papa posset gl.: om.ab 124 statuere gl.: statueret ab 125 particularetur b 129 xxiv: 29 ab 129 i om.a, add F² 129 quae: qui b 111 cf. Alleg.rel.vir. , p.317; tr. Quoniam omnis' , f.274 . 113 ostensum est: 7.87-120. in causa: of c.9, C.2, q.6, col.468, cited in ' Quoniam omnis ' , f.274' ; Ockham, OND 1.55–7. 115 Gl.ord. ad c.1 , C.24, q.1 s.v. 'in haeresim'. 116 superius: 7.77-8. 117-26 cf. Ockham, CB vi.8 289.26-290.15. 120 Gratianus , p.c.41 , C.2, q.7 , col.497. 122-5 Gl.ord. ad c.6, di.40 s.v. 'a fide devius ' . Another canonistic commonplace much used by the Michaelists; see e.g. Michael, App.II, p.299; App.IV, f. 180 ; Alleg. rel.vir., pp.318,321 ; tr. Quoniam omnis ' , 130-1 Gl.ord. ad c.1, ff.274,277 ; Ockham, OND 1.59–60. 130 saepius: cf. 7.75-6. C.24, q.1 s.v. in haeresim' .

OCKHAM : OPERA POLITICA

tionem , ut patet xxiv, q.i , c . Didicimus , ubi dicitur : Didicimus omnes omnino haereticos et schismaticos nichil habere potestatis aut iuris; ubi de papa haeretico nulla fit exceptio . Ergo ab ipso in haeresim lapso poterit 135 appellari. Quarta obiectio cavillosa est quod ad fratres Minores non pertinet de causa fidei se intromittere , sed solummodo ad praelatos , cuiusmodi sunt cardinales , archiepiscopi et episcopi . Sed ista cavillatio faciliter expugnatur, quia quaestio fidei ad omnes pertinet Christianos et non solum ad 140 praelatos , immo etiam ad laicos . Unde etiam in decretis , di.xcvi , c . Ubinam dicit Nicolaus papa : Ubinam legistis imperatores antecessores vestros synodalibus conventibus interfuisse, nisi forsitan de quibusdam ubi de fide tractandum est, quae causa universalis est, quae omnium communis est, quae non solum ad clericos, verum etiam ad laicos et ad omnes omnino 145 pertinet Christianos ? Igitur ad fratres Minores pertinet de causa fidei se intromittere , cum sint de numero Christianorum reputandi . Quod etiam ratione patet. Nam quod omnes tangit, ab omnibus tractari debet. Sed fides Christiana omnes tangit Christianos ; igitur omnes Christiani de fide impugnata habent se intromittere et ipsam quantum 150 possunt defensare . Praeterea, qui errori , cum potest , non resistit , ipsum errorem convincitur approbare, ut patet per sacros canones quamplures . Unde Innocentius papa, ut habetur di.lxxxiii , c . Error, dicit sic : Error, cui non resistitur, approbatur, et veritas, cum minime defensatur, opprimitur. Nec caret 155 scrupulo societatis occultae, qui manifesto facinori desinit obviare . Et Leo papa, ut habetur Extra, de haereticis , c . Qui alios , ait : Qui alios, cum

137 4a cauillacio in marg.M 134 aut: ac canon 143 de: in 139-40 expungnatur M 146 fidei canon 144 tractatum canon 146 fratres om.b 144 causa om.canon 148 tractari om.a om.a 150 impugnata scripsi: impugnanda ab 133-4 c.31 , C.24, q. 1 , col.977 . 142-6 c.4, di.96 , col.338 = Nicolaus papa I, Ep.lxxxviii, MGH Epp . VI , 470. Often cited by Ockham; cf. Epist. 10.16–18 ; I Dial.vi.18; ib. vi.85 ; OQ i.17.171-2; ib . iii.12.213-4 ; IPP 12.24-5 . 148-9 Gl.ord. ad c.4, di.96 s.v. 'pertinet' ; cf. Cod. lust.5.59.5 . Cited in conjunction with its canon by Ockham , Epist. 10.18-19; I Dial.vi.85 . 154-60 The same catena in Ockham, I Dial.iv, 31 ; ib. vii.32. A similar one in Michael, App.II , pp.274,301. 154-6 c.3, di.83 , coll.293-4 (the quotation is not continuous ) . Innocentius papa: potius Felix papa III , Ep.ii.5 , PL 58,897; Epp.Rom . Pont.gen . , p.236 . Much cited by Ockham: cf. Epist. 10.14 ; OND 9.135–6; ib. 32.272-3; ib . 124.177-8 ; I Dial.iv.22 ; ib.iv.31 ; ib.vii.30 ; ib.vii.32 ; CI 14.65.26–7 ; ib. 14.67.30-2; CB i.1.169.21-3; ib.iii.1.229.24-6; ib.iii.15.242.19 ; ib.v.4.269.35 ; AP 6.200–1 ; Brev.vi.1.49-52. 157-8 X V, 7,2 , col.778 = [Leo papa I ] , Ep.xv.15 , PL 54,688 : the keynote of tr. Quoniam ut ait Leo papa' , P, f.299′. Cited by Ockham, I Dial.iv.22; ib.iv.31 ; ib.vii.32 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

potest, ab errore non revocat, seipsum errare demonstrat. Et Ioannes papa, ut habetur di.lxxxvi , c . Facientis , inquit: Facientis proculdubio culpam 160 habet, qui quod potest corrigere, negligit emendare . Ex quibus aperte patet quod si fratres Minores nolunt fautores haeresum supradictarum reputari, debent et tenentur viis eis possibilibus eisdem resistere et fortiter obviare . Quinta obiectio cavillosa est quod quamvis Ioannes XXIIus errores et haereses dogmatizaverit quamplures , tamen de pertinacia non potest 165 convinci , et ideo praesumendum est quod talia dixerit solummodo recitando . Sed ista cavillatio potest multipliciter confutari , eo quod multipliciter eum fuisse haereticum potest demonstrari. Primo, quia saepius et legitime admonitus et de erroribus suis publice et occulte correptus , se corrigere recusavit . 170 Secundo, quia omnes suis erroribus resistentes hostiliter verbis et factis

. est persecutus, ipsos diffamando , excommunicando et quos potuit etiam capiendo et plures in diris [ custodiis ] incarcerando . [Tertio, quia plures ] sceleratos suis erroribus consentientes ad dignitates. ecclesiasticas promovit et exaltavit.

175

Quarto, quia nullum permisit magistrari Parisius in theologica facultate , nisi prius tactis sacrosanctis iuraret quod constitutiones suas supradictas sanas et catholicas reputaret et numquam ipsas impugnaret. Quinto, quia Parisius praedictos in theologia magistrandos ad statum magisterii ascendere non permisit , nisi prius veritates catholicas suis

180 destitutionibus contrarias tactis sacrosanctis tamquam haereses abiurarent . Sexto , quia cum appellantes ab eo et suos errores impugnantes ad generale concilium rite et legitime congregandum et celebrandum appellaverint, et se ad veniendum ad ipsum concilium in loco tuto constitutum paratos obtulerint, volentes mundo ostendere ipsorum innocentiam, ipse 185 ne fieret concilium similiter impedivit, nolens suas nequitias discuti et ventilari.

158 Ioannes: ideo b 161 fautorum b 163 cauillacio in 161 supradictorum Mb 163 est om.a marg.M 171 et om.b 165 dixit b 167-70 suis ... erroribus om.b 172 incarcerando (-endo Lh) post 172 custodiis conieci: om.ab 171 potui a 173 Tertio quia plures conieci: om.ab capiendo trs.ab 179 ascendere magisterii trs.b 182-3 appellaverit a 183 consilium ab 182 consilium aLh 184 obtulerunt Fb 158-60 c.3 , di.86 , col.298 . Ioannes papa: potius auctor incertus ; cf. Gregorius Magnus , Reg.ix.111 , CC 140A, 663 . Cited I Dial.iv.31 ; ib.vii.32. 168-9 cf. Ockham , I Dial.iv.13; CI 8.52.2-6. 170-1 cf. Ockham, OND 124.287–96 ; I Dial.iv.25 ; CI 8.52.10-11 . 173-4 cf. Michael, App.II, p.302 ; Bonagratia, Forma, f. 185 ; App.III, f. 164 ; tr. ' Quoniam ut ait Leo papa' , ff. 305-6 . 175-7 cf. Ockham, OND 124.186–9. 178-80 cf. OND 124.190-8. 181-6 cf. OND 124.199–210; I Dial.iv.26.

OCKHAM: OPERA POLITICA

Ex praedictis aliisque quampluribus aperte claret quod ipse Ioannes XXII fuit pertinacissimus haereticus iudicandus. Sexta obiectio cavillosa est quod cum multitudo Christianorum praedictum Ioannem XXII usque ad mortem pro papa habuerint et absque

190

impugnatione dictorum suorum eidem obedierint, fratres Minores ipsius impugnatores , eo quod pauci fuerunt, debebant se multitudini per omnia conformasse . Sed huic cavillationi respondet ipse Deus, qui Exodi xxiiiº capitulo praecipit dicens : Non sequeris turbam ad faciendum malum, nec in iudicio, plurimorum acquiesces sententiae, ut a vero devies. Quae auctoritas 195 sufficiat pro illa obiectione. Septima obiectio cavillosa est quod non potest negari quin ipsi fratres Minores Ioanni XXII se opponentes sint excommunicati, cum ipse Ioannes XXII saepe et saepius per se et per alios sententiam excommunicationis protulerit contra eos . Sed ad istam cavillationem leviter potest responderi , 200 eo quod canonicae sanctiones aperte testantur nullum haereticum quicquam habere potestatis aut iuris . Unde Cyprianus , ut patet xxiv, q.i , c . Didicimus , ait: Didicimus omnes omnino haereticos et schismaticos nichil habere potestatis ac iuris . Item, eadem causa, ia q . , [ § ] Si ergo sic habetur: Si ergo episcopus in 205 haeresim iam dampnatam lapsus est, antiqua excommunicatione dampnatus alios dampnare non poterat . Excommunicatus enim alios excommunicare non valet. Certum est autem quod omnis haeresis est dampnata et omnis haereticus est excommunicatus per concilium generale , ut habetur Extra , de haereticis , c . Excommunicamus et c. Excommunicamus ii ° . Igitur 210 Ioannes XXII incidit in haereses dampnatas et ideo fuit excommunicatus , et per consequens alios excommunicare non potuit. Item, causa et quaestione praedictis , [ § ] Si autem sic habetur: Si autem ex corde suo novam haeresim confinxerit, ex quo talia praedicare coepit,

189 cauillacio in marg.M in marg.M 200 protulit b 209 consilium aLh

193 se conformasse add.a 193 xxiiiº: 33 b 197 cauillacio 202 patet om.Mb 202 xxiv: 34 ab 207 poterat: potest b

189-93 See Guiral Ot, O.F.M. , Litt. ' Quid niteris ', AFH ix ( 1916) , 143-4 , reported by Ockham , OND 125.375–7 ; cf. Epist. 16.11-16 ; tr. ' Quoniam omnis ' , f.280′; Bonagratia, App.III , 202-23 This series of f.168 . 194-6 Exod.23,2 ; cited by Ockham, I Dial.vii.72. ; ‘ Responsiones ad opiniones pp.299–300 App.II, authorities had occurred already in Michael, contra appellacionem ... fratris M. ' , in ' Nicholas M. ' , P, f. 137- ; Alleg. rel.vir., p.321 ; 202-4 c.31 , C.24, q . 1 , col.977 = Cyprianus, Bonagratia, App.II, f.212 ; Forma, f. 187. 209 Concilium 205-8 Gratianus, p.c.3 , C.24 , q. 1 , coll.966–7 . Ep.lxix . 1 , CSEL 3(ii),749. 213-16 Gratianus, p.c.4, C.24 , q. 1 , col.967. Lat.IV ( 1215 ), c.3 = X V,7,13,15 , coll . 787-9.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

215 neminem dampnare potuit, quia non potest dampnare quemquam iam prostratus . Et eisdem causa et quaestione , [ § ] Item, cum Dominus sic habetur: Liquido constat eum, qui ab integritate catholicae fidei recedit, maledicendi vel benedicendi potestatem minime habere. Catholicum namque, utpote se superiorem, maledicere non valet; in alienum a fide 220 tamquam in sibi aequalem sententiam dare non potest . Et eisdem causa et quaestione, [ § ] Hiis auctoritatibus dicitur sic : Hiis auctoritatibus perspicue monstratur quod, ex quo aliquis contra fidem temptat aliqua dicere, nec deicere aliquem valet nec dampnare . Ex quibus luculenter ostenditur quod praedictus Ioannes XXII, haeresi ut est probatum multipliciter maculatus , 225 fratres Minores ab ipso appellantes et eius haereses improbantes excommunicare non potuit quoquo modo. Rursum , esto sine praeiudicio quod Ioannes XXII non fuisset haereticus - quod falsum est , adhuc sua excommunicationis sententia in praedictos fratres lata omnino fuisset nulla . Nam per appellationem rite interpositam 230 eximitur appellans a potestate et iurisdictione illius, a quo appellavit, Extra, de appellationibus, c. 'Proposuit ' . Et appellatione pendente non potest nec debet in praeiudicium appellantis aliquid innovari, nec ei gravamen aliquod inferri, ii, q.vi, c. 'Appellatione ' et ff. 'Nichil innovari appellatione pendente ', l.i, et is, ad quem appellatum est, habet de tali appellatione cogno235 scere, et non is, a quo appellatum est, Extra, de appellationibus, c. 'Ut debitus ' et c. 'Cum speciali ' . Si enim ille a quo appellatur, posset de tali appellatione cognoscere, in causa propria ius sibi dicere posset ; sed nullus debet in causa propria ius sibi dicere, xxiii, q.iv, c. 'Inter querelas ', et q.v, [c.] 'De occidendis ', et iv, q.iv, [c.i, et] C. 'Ne quis in [sua ] causa iudicet vel

216 eisdem causa: eodem 215 dampnare2: deicere cand 215 quemquam: quicquam b capitulo ab 218 habere dinoscitur add.ab 220 eisdem: eodem ab 221 perspicue canon: prospicue ab 222 temptat: ceperit canon 222 dicere : docere canon 224 probatum est trs.b 233 vi: 7 ab 233 Appellatione: Post appellationem canon 233-4 pendente : interposita lex 236 enim: autem ab 239 iv¹ om.b 239 c.i et om.ab 239 sua lex: om.ab 216-20 ib., col.968. 220-3 Gratianus, p.c.37 , C.24, q.1 , col.981 . 227-40 Verbally as Alleg.rel.vir. , p.321 . Slightly rearranged the same argument and authorities appear in Michael, App.IV. ff. 180- ; tr. ‘ Quoniam omnis ' , f.274 ; Bonagratia, App.II , f.212 , and his draft formula for an appeal against John XXII ( 1333 , after 12 August), ed . H -J. Becker, QFIAB xlvi ( 1966), 258-9. See too Ludovicus imp.IV, Mandatum ' Fidem catholicam ' , ed . Becker, DA xxvi (1970),504. 230-31 II,28,24, col.417. 233 c.31 (Post appellationem), C.2 , q.6, 233-4 Dig.49.7.unic. coll.477-8. 235 II,28,59, col.437 , c.61 , coll.437–8. 239 c.1 , C.4, q.4, 238 c.27, C.23, q.4, col.912. 238-9 c.8, C.23, q.5, coll.932-3. 239-40 Cod.lust.3.5. col.541.

OCKHAM : OPERA POLITICA

ius sibi dicat ', per totum. Sed Ioannes XXII post et contra appellationem 240 legitime interpositam, et non ante, praefatos fratres Minores de facto, licet de iure non posset, excommunicavit. Quare , esto quod idem Ioannes tunc temporis fuisset verus papa - quod non est verum –, sententia sua contra memoratos fratres lata nulla fuit omnino reputanda. Octava obiectio cavillosa est quod quantumcumque Ioannes XXII 245 erraverit et pertinax haereticus fuerit, tamen successor suus dominus Benedictus XII est catholicus et verus papa. Et ideo supranominati fratres Ioanni XXII resistentes, in hoc quod Benedicto XII non parent, immo ut dicitur ipsum realiter impugnant, dampnabiliter delinquunt et incidunt in 250

poenas rebellibus Romanae ecclesiae a iure taxatas . Sed huic cavillationi brevibus verbis respondetur quod solo nomine Benedictus XII incidit in laqueum tortuosum , [ quia ] errores et haereses praedecessoris sui defendendo et approbando suos et suas facit esse . Ipse enim doctrinam pestiferam praedecessoris sui approbat et potenter defen-

dit, ostendens se cum praedecessore suo praefato haereticum esse mani- 255 festum, ut signanter de eo posset dici verbum Ecclesiastici xxxº capitulo sic scriptum , ubi sic legitur : Mortuus est pater illius , et quasi non est mortuus. Similem enim sibi reliquit post se . Quare non debet dici papa catholicus , sed fautor haeretici et haereticae pravitatis, immo haereticus et peior quam fuerit praedecessor suus , teste Urbano papa, qui ut habetur xxiv, q.iii , c . 260 Qui aliorum dicit in haec verba: Qui aliorum errorem defendit multo est dampnabilior illis, qui errant, quia non solum ille errat, sed etiam aliis offendicula erroris praeparat et confirmat. Unde quia magister erroris est, non tantum haereticus, sed etiam haeresiarcha dicendus est. Praeterea, iste nomine non re Benedictus XII est in sacra pagina 265 magister, et ideo citius et virilius deberet haeresibus resistere et fidem catholicam defendere quam praedecessor suus , qui in facultate theologica

245 8ª cauillacio in marg.M 246 tamen om.b 252 cum ipso incidit add.F ed.2; om.ab 257 illius: eius Vulg. 258 reliquit: aliquid a 260 ut: proutM optime in marg.M

252 quia: qui 265 Nota

240-4 cf. tr. ' Quoniam omnis ' , f.274 . 252-3 cf. Ockham, CB, pr.165.21-2. 256-8 Eccli.30,40. 260-4 c.32 , C.24 , q.3 , col.999. Urbanus papa: potius auctor incertus. Cited by Ockham, I Dial.vii.66; CB i.1.167.24-7. 265-71 cf. CB i.17.213.7-11 . 265-6 in sacra pagina magister: as Jacques Fournier, abbot of Fontfroide, Benedict had become master in theology at Paris, c.1313/ 14 ; see Chart. Univ.Paris. ii , no.746, pp.205-6 in nota; HLF xxxvii ( 1936) , 176–7 . Ockham expressed contempt for Benedict's philosophical education: CB 1.4.182.16-18 .

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

omnino fuit ignarus . Ergo favendo haeresibus et haereticae pravitati necnon ipsis haereticis dampnabilior est censendus quam praedecessor 270 suus, et per consequens non summus pontifex , sed imus pontifex est merito nominandus. Amplius , iste nomine non re Benedictus peioris est haeresis auctor quam fuerit praedecessor suus , eo quod simpliciter conatur totam fidem catholicam ponere in voluntate et dispositione sua et successorum suorum , sicut 275 in quadam constitutione , immo verius destitutione , quam ordini fratrum Minorum ut fertur tenendam imposuit, indicat manifeste . Quae quidem destitutio praefatam haeresim retro saeculis inauditam continens talis est : Districtius inhibemus ne, postquam super negotio fidei quaestio seu dubitatio aliqua, super qua sunt opiniones adversae vel diversae, deducta fuerit ad 280 apostolicae sedis examen, quisquam extunc alterutram partem determinare, eligere vel approbare praesumat; sed super ea sedis eiusdem iudicium seu declaratio exspectetur. Haec verba eius veneno plena, ex quibus expresse sequitur quod nulli revelato a Deo, si super eo moveatur quaestio seu dubitatio coram papa, 285 de quo etiam possunt esse opiniones diversae et adversae, debet aliquis frater Minor nec per consequens aliquis alius Christianus firmiter adhaerere ; quia non debet secundum praefatam destitutionem suam alterutram partem eligere, determinare vel approbare, sed voluntatem papae in hoc exspectare . Sed de omni revelato a Deo potest quaestio mota deduci ad 290 examen summi pontificis , et etiam possunt esse opiniones diversae et adversae . Ergo nulli tali revelato a Deo debet frater Minor et per consequens nec Christianus ante sententiam summi pontificis firmiter adhaerere , sed voluntatem summi pontificis totaliter exspectare .

272 peior b 270 ymus aLh 272 iste : isto b 274 sicut ed.2: sed 273 eo: et b ab 280 determinare : declinare b 279 sunt: sint const. deducta const.: deductus ab 283 Nota eius maliciam in marg.M 285 alius om.b 268 omnino fuit ignarus: at Paris John did not go far in theology; he became doctor utriusque turis at Orleans: see HLF xxxiv ( 1914) , 391–5 . But as pope he read Thomist philosophy and theology seriously; cf. Maier, AM ii, 81–96 . Ockham often denigrated his scholastic attainments ; cf. OND 6.358-80; ib.49.51-60; ib.65 . 312–3 ; ib.66.62–3 ; ib. 71.97-105 ; Epist. 16.17; CI 15.74.3-4 ; CB 1.4.182.10-16. 272-82 cf. Ockham, CB bk.iv, passim; Brev.ii. 13.24–8 ; ib.v 4.82-5; IlusIIIae Dial.ii.8 ; IPP 27.753-65. 275 constitutione : Redemptor noster (28 November 1336) containing Benedict's reforming statutes for the Franciscans was sent for promulgation at their General Chapter which opened at Cahors on 7 June 1337; cf. Schmitt, 278-82 Redemptor Benoît XII. pp.30-60. 276 ut fertur: see Introduction , p.15 ,n.22. noster c.10. BF VI, 32 ; ed. M.Bihl , AFH xxx ( 1937),354. 283-310 cf. Ockham, CB IV.2.244.8-245.19, which reshuffles the wording of CE.

OCKHAM : OPERA POLITICA

Et idem potest dici de articulis fidei et de omni contento in scriptura divina. Quia super quolibet articulo fidei et super omni contento in 295 scriptura divina potest moveri quaestio et ad examen deduci summi pontificis; super quo possunt etiam esse opiniones diversae et adversae . Ergo secundum mandatum istius nomine non re Benedicti XII nulli articulo fidei in scriptura sacra contento , si super eo moveatur quaestio , quae deducatur ad examen summi pontificis , et super eo possunt esse 300 opiniones diversae et adversae , debet aliquis frater Minor nec per consequens Christianus quiscumque [ firmiter adhaerere vel ] quamcumque partem determinare , eligere vel approbare . Quod est erroneum , iniquum et blasphemum . Nam ex eo sequitur: ergo si talis quaestio, ' Fuit Deus ab - et sic de ceteris 305 aeterno vel non ?' , vel ' Est fides Christiana vera vel non ?' – quibuscumque quaestionibus moveatur coram summo pontifice , cum possint de huiusmodi quaestione esse inter catholicos et haereticos opiniones diversae et adversae, talis quaestionis nullus frater Minor et eadem ratione nullus Christianus debet veritatem confiteri donec summus pontifex suam declaraverit voluntatem . Quod non est aliud quam fidem 310 nostram totaliter in arbitrio hominis constituere , et quid credere debeamus ab eo exspectare . Sed hoc sapit haeresim manifestam, cum dicat beatus Paulus Apostolus i ad Corinthios iio: Fides vestra non sit in sapientia hominum, sed in virtute Dei. Unde licet ille nomine non re Benedictus XII praedecessori suo in 315 doctrina haeretica numquam participasset nec haereses ipsius tamquam proprias defendisset et approbasset, tamen propter istam solam haeresim , cuius ipse est auctor, inventor et institutor, est inter haereticos computandus et ab omnibus catholicis facta ipsius scientibus merito detestandus . Cum dogmatizans contra fidem catholicam, maxime scienter, non solum a 320 iure humano sed etiam a scriptura sacra sit aperte excommunicatus , etiam si esset possibile quod angelus de caelo doceret contra fidem, dicente beato Paulo ad Galatas iº : Licet nos, aut angelus de caelo evangelizet vobis

299 eo: ea aLh; eam ed. ducatur b igitur b 305 Christiana fides trs.b 323 aut: ait b

302 firmiter adhaerere vel supplevi: om.ab 304 ergo: 305 ceteris: aliis Fb 307 possint: possit a; possunt b

323-5 Gal.1,8-9; 313-14 I Cor.2,5 ; see above 3.17. 310-14 cf. CB iv.4.253.14-21 . cf. Ockham, I Dial.vii.71 ; CB iv.3.248.26-37 . But others had exploited this text; see e.g. Michael, Litt. 'Christianae fidei fundamentum ' , BF V,428 in nota; Litt. 'Teste Salomone ', P. f.294 ; Bonagratia, Forma, f. 187 ; App.III , f. 168'; Questio talis, p.267.

COMPENDIUM ERRORUM IOANNIS PAPAE XXII

praeterquam [quod] evangelizavimus vobis, anathema sit; et post: Si quis 325 vobis evangelizaverit praeter id, quod accepistis, anathema sit . Verumptamen, quia ista haeresis cum pertinentiis suis aliisque nomine non re Benedictum XII tangentibus est in quodam opere speciali a maiori me diffuse tractata, discussa et reprobata, ideo de ipsa ad praesens non plus me intromitto , sed ne prolixitas odiosa quampluribus taedium 330 generet, hic finem huic opusculo in hoc loco concedo.

324 quod Vulg.: om.ab 327 speciali maiori a me ed.2 330 Explicit compendium erroris Johannis pape 22 compilatum a fratre Willelmo Okham (Okkam F) de ordine fratrum minorum (et cet. add.M) a; Compendii errorum Johannis vicesimi secundi finis b 327 quodam opere speciali: see Introduction, p.14 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

INTRODUCTION

The authorship of Breviloquium , attributed to Ockham by Richard Scholz when he discovered this work in 1926 , is not in doubt , though possibly Ockham himself was not responsible for the long descriptive title it now bears: A brief discourse concerning the tyrannical sovereignty usurped by certain so - called supreme pontiffs over matters divine and human , and particularly over the empire and its subjects' .

The contents of this treatise

point quite unmistakably to Ockham, and its readers can feel no surprise when the prologue refers those seeking a more detailed and comprehensive treatment of its subject- matter to ' a certain very lengthy Dialogue divided into a number of volumes ' . At the same time the prologue signals a change of method on Ockham's part. In this work, it tells us, the author (who nowhere identifies himself by name) will proceed not just ' conferendo et recitando ' , as in Dialogus and elsewhere , but also ‘ aliqua asserendo constanter, aliqua absque assertione temeraria opinando ' .? That is to say, Ockham now intends. to abandon the fiction of academic neutralism he had often (though not always ) used in the past; he will state his own views openly. He does so, and herein lies the attraction of Breviloquium for those eager to identify his personal stance towards political problems . Some of their hopes are doomed to disappointment, for the text of Breviloquium now known is patently incomplete : only the torso of a work about the practicability of which on the modest scale of a ' brief discourse' Ockham had formerly felt unsure . Already in the early 1330s he had desiderated an enquiry into the extent of the Church's fullness of power;3 by 1337 or early 1338 he had moved on : now it was specifically the plenitudo potestatis of the pope which he thought demanded investigation. But at that time he did not believe this could be carried out clearly enough in a short book; a very long treatise would be necessary, possibly to be

I Scholz, Wilhelm von Ockham, p.30 did not doubt Ockham's authorship of this title, which occurs in the rubrics preceding both the prologue and book i . But it may have been constructed by the rubricator from the contents of the prologue . It is not certain that the rubric heading the prologue is in the hand of the usual rubricator. 2 Brev.pr. 17-24. 3 I Dial.vii.67.

OCKHAM : OPERA POLITICA

undertaken at some future date.4 To some extent the event falsified this forecast . Perhaps the third part of Dialogus , and in particular its first treatise, de potestate papae et cleri , can be taken to represent the envisaged 'longissimus tractatus ' . If so , the experience thus gained may have encouraged Ockham to attempt a shorter and direct treatment of similar themes , even though the surviving extent of Breviloquium , despite the stress its prologue lays on conciseness, hardly entitles it to be regarded as 'volumen breve' . In the only manuscript yet discovered the text of Breviloquium breaks off in the middle of a sentence shortly after the beginning of book vi , chapter 5. Though its structure has already been discussed by scholars , a fresh analysis may be useful.5 In the prologue, addressed to humankind at large , Ockham immediately names his target as the ' tyrannicus principatus ' usurped over the whole world by the present pope and many of his predecessors . It dishonours God and imperils both Catholic faith and human rights and freedoms . Yet those who suffer this tyranny's evil effects do not bother to examine it adequately ; they reject those who wish to inform them of the truth about it . The author pledges himself to remedy this state of affairs as briefly and plainly as he can. Book i clears the ground . Chapters 1-6 attempt to establish that, with proper safeguards , debate about the nature and extent of the pope's power is licit and necessary ; and it is no less permissible to judge his actions than his claims (chapter 11 ) . But whose business is it to lead the enquiry and on what sort of evidence is decision to be based ? These questions are argued by means of a distinction in chapters 7-10 . So far as the pope claims power from divine law, recourse must be made to Scripture and the theologians ; papal decretals , like imperial laws, carry probative force only against, not for, the positions of their authors . On the other hand, what elements in the powers claimed by the pope derive from human grant or enactment is for experts in the civil law to decide . Even so , should doubt arise whether such elements contravene divine or natural law or are repugnant to the essence

CB vi.4.277.5-9 : Dicere autem qualem plenitudinem potestatis papa habeat, et quo modo intelligi debeant canones et leges ac dicta sanctorum, quae de potestate papae loquuntur: puto quod non potest brevi volumine lucide explicari , immo longissimum tractatum oporteret componere. Quod aliquando fieri poterit. Adalbert Hamman's La doctrine de l'Église et de l'État chez Occam, Paris, 1942, drew its material almost exclusively from Breviloquium . See Léon Baudry, Breviloq., pp.viii-xiv ; Scholz, Wilhelm von Ockham, pp.30–3; Wilhelm Kölmel, Wilhelm Ockham und seine kirchenpolitischen Schriften, Essen, 1962 , pp.151-4.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

of the pope's office , then once again Scripture and the theologians ought to play the primary rôle." In book ii Ockham proceeds to attack what he takes to be the root of the evils he deplores : that is, the papalists ' gross misunderstanding of the true nature of the pope's fullness of power. Basing themselves mainly, though not exclusively, on Christ's promise to St Peter at Matthew 16,19 , they claim that the pope may lawfully take any action in spiritual and temporal affairs which is not contrary to divine or natural law. This opinion Ockham stigmatizes as heretical in chapters 3-6 . He sees it as flatly contradicting the freedom promised under the Christian dispensation and also Scripture's message that Christ instituted apostolic power for the good of those subject to it

and here he resorts to Aristotelian terminology in order to reinforce

his argument. Especially in temporals, he continues (chapters 7-12 ) , such an excessive fullness of power ought not to be attributed to the pope ; there are legitimate temporal rights and natural liberties which must be understood to be excepted from the scope of Christ's promise to Peter. Furthermore, the latter's successors are not entitled to impose wantonly heavy burdens on their subjects (chapters 13-19) . What then did Christ intend to promise to Peter and his successors by his words at Matthew 16,19 ? In chapter 20 Ockham recites five different opinions about this, but is not ready at this stage to declare to which of them , if any, he himself subscribes . The rest of book ii ( chapters 21-24 ) refutes four other arguments put forward by the papalists to bolster their theory of a papal plenitude of power absolutely unlimited except by the dictates of divine. and natural law. The consequences in the human sphere of that erroneous theory provide the theme for book iii . In particular, Ockham inveighs against the papalists' claim that no one can be a true emperor unless he has been chosen or confirmed by the pope , since temporal dominion and jurisdiction cannot validly exist outside the Church, for they originated only iure divino . On the contrary, Ockham argues (chapters 2-6) , the Old Testament and the New, the authority of the Fathers, the legends of the saints and even the decretals of popes show that pagans enjoyed true lordship and jurisdiction over temporals ; any other view would be prejudicial to the legitimate rights. of both pagans and Christians . A general investigation of the origin of lordships, possessions and jurisdictions (chapters 7-11 ) leads Ockham to conclude that while some originate ex iure divino others are ex iure

6 Brev.i.10.12: vel statui aut conditioni summi pontificis.

OCKHAM : OPERA POLITICA

humano . Even pagans and sinful Christians, however personally unworthy, can properly exercise jurisdiction as a ' verum beneficium . .. solummodo permissum , sed vere concessum et ordinatum a Deo ' . True temporal power has existed and can exist outside the Church (chapters 12-13 ) ; the authority of Augustine does not support the contrary view, despite the attempt of John XXII to make it do so in Quia vir reprobus (chapters 14-15) . Thus efforts to show that the empire depends from the pope based on the false grounds that there is no valid jurisdiction outside the Church break down ; in any case the Church is not the pope alone, but the whole congregatio fidelium (chapter 16) . Ockham continues to stress in book iv that indeed the empire does not derive or depend from the pope. If it did , that would be either iure divino or iure humano. But in neither fashion is the positive proposition true ; John 21,17 is no more in its favour than Matthew 16,19 . How then did the empire originate ? The salient feature of the book is its discussion of two seemingly opposed views about this: either the empire was instituted by God alone or by the people. In chapters 6-8 Ockham attempts to reconcile these contrarieties . He argues that, while the empire was divinely instituted , human activity cooperated ; the people handed over power to the emperor, though it might have done otherwise . Once this transference of jurisdiction by God and the people had been effected , in the ordinary course of events the empire depended only from God , though exceptionally it might depend from men. That is to say: God having once instituted the empire by means of the voluntary subjection of the populus to the emperor and its grant of jurisdiction to him, the emperor had no regular superior in temporal affairs except God, though on due occasion ( casualiter) that principle might have to be suspended . Such being the origin of the ancient Roman empire , this was the situation obtaining during the lifetime of Christ, who did nothing to diminish the temporal rights of emperors and secular princes . So the same independence in temporal affairs of every instance except God was regularly enjoyed by the Christian emperors ; otherwise they could not be said to have succeeded completely to the rights of their pagan predecessors . But, chapter 9 asks, what about the objection that the Romans ' worldempire was usurped and tyrannical from its beginnings? Ockham's answer is that, despite doubts as to how and when this occurred , by the time of Christ the pagan Roman empire had become a legitimate form of government:

ordinatum et concessum , non permissum tantummodo '

(chapters 10-11 ) . Moreover, the empire cannot now be dissolved by the will of its subjects, since its universality is useful and expedient to all mortals , who are not best governed unless in subjection to a single ruler

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

(chapters 12-13 ) . With its final chapter ( 14 ) this book concludes by emphasizing that the pope has no greater rights over the empire from divine law than over other realms. Though Breviloquium has already dealt with Matthew 16,18-19 and John 21,17, in the course of book v Ockham continues to refute arguments drawn from Scripture for the papalists ' case that the empire is subordinate in temporal affairs to the pope . Biblical passages illustrating Christ's eminent power or telling of his sovereign activities in temporals, he maintains , are not relevant to their contention . Such texts must be understood of Christ as divine, or, if as human, as spiritually concerned with spiritual matters ; in any case, the pope's power as Christ's vicar is not the same as Christ's (chapters 2,8 ) . Ockham deals trenchantly with efforts to support the papalist case by allegorical interpretations of Scripture . Useful as the mystical sense may be for purposes of edification , it cannot provide proof in disputed questions; the pope can err about facts , and his assertions. concerning the interpretation of Scripture have no final authority (chapters 3-4 ) . Using these principles of criticism, Ockham dismisses in chapters 5 and 6 attempts to base the claim that the pope has supreme temporal as well as spiritual power on Luke 22,38 (the two swords) and Genesis 1,16 (the superiority of the sun over the moon) . Old Testament accounts about the making of kings cannot help the papalists ' claim; on the contrary, they show kings and judges as superior to high priests (chapter 7 ) . No more favourable to it are other often- cited texts, I Corinthians 6,3 and Jeremiah 1,10, when they are properly understood (chapters 9-10) . The intention of book vi is to refute efforts to demonstrate papal superiority in temporals which rely on legal authority and political and theological reasoning . In chapters 1 and 2 Ockham attacks the pro- papal arguments drawn from the canons Omnes and Alius . Then he turns to the canon Constantinus , used by the papalists to argue that, at any rate after Constantine had made his donation of imperial dignity in Rome to the pope , the latter was sovereign over the empire . While Ockham notes that some say that Constantinus lacks full canonical authority and also the Church's approval, so that it carries insufficient weight to prevail over reason, he prefers to try to show that the sense of this text is in fact harmless to his own standpoint . General and absolute expressions in Constantinus must be understood in the light of other parts of the text which have a specifying or limiting force . Thus interpreted , Constantinus

Brev.vi.4.4-5 : verba praescripta esse apocrypha et nullius auctoritatis....

OCKHAM : OPERA POLITICA

shows that the pope was not granted a boundless superiority, but only superiority in matters concerning the worship of God and the Christian religion. In these he indeed has more power than the emperor. At this point the available text of Breviloquium breaks off. It is more likely that this is the result of some accident in the manuscript tradition than that Ockham wrote no more of the treatise . What his conclusions about Constantinus would have been can be conjectured from what he says at Brev.iii . 13.10-13 and OQ i.12.134-74 . But we cannot know with the rebuttal of how many other iura canonica and rationes politicae aut theologicae alleged to support the pope's superiority in temporals book vi may have continued . Even with book vi finished , Breviloquium as Ockham envisaged it would still have been incomplete. For books iii-vi deal only with the errors about temporal affairs arising from a false and exaggerated concept of papal fullness of power. They left still awaiting treatment those errors about divine matters which Ockham thought resulted from the same cause, the discussion of which he had deliberately postponed .

Many of

Ockham's promises about what will appear later on in Breviloquium , which remain unfulfilled in what we possess of the work, indicate that he planned to include a critical assessment of the pope's plenitudo potestatis in spiritualibus. It can reasonably be supposed that a book vii (perhaps with a successor or successors ) either did pay or was intended to pay further attention to the question of what right the pope had to impose supererogatory obligations on the faithful . There too was or would have been the place for investigating whether the pope is unconditionally free from all constraints of human law; 10 for a demonstration that appeal from an heretical pope is licit, though not necessary;

and for the identification

of the judge competent to pass sentence on an heretical pope .

Only after

he had reviewed the extent of papal power in spirituals would it have been possible for Ockham to formulate his own comprehensive definition of what plenitudo potestatis Christ promised to St Peter. Not till then could he have redeemed the promise he had made at Brev.ii.20.37. The extreme limits of date for the composition of Breviloquium are the spring of 1337 and the early summer of 1342 , for it mentions Benedict XII's constitution Redemptor noster of 28 November 1336 and refers to its

8 9 10 11 12

Brev.iii.1.4-12. Brev.ii.17.85–93 ; cf. CB vi.3. Brev.ii.23.18-19; cf. OQ i.15.1-33. Brev.iii. 15.2-3; cf. OND 1.47–80 ; I Dial.vi. 18-35 ; OQ i.17.127–216 . Brev.v.4.82-84 ; cf. I Dial.vi.90–100 ; CB vii.8.311.12-10.317.9.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

author, who died on 24 April 1342 , as still living.13 Most likely Breviloquium was written towards the end of this five - year period . It undoubtedly makes considerable use of the so- called Allegationes de potestate imperiali, and so must be presumed posterior to that work, which was probably compiled between May 1338 and the autumn of that year.14 Among Ockham's independent polemical works Breviloquium clearly comes later than Contra Benedictum , which had almost certainly been completed by the spring of 1338.15 It seems safe to place it after An princeps, written , it is claimed , between August 1338 and the end of 1339.16 At times the textual relationship between these two works is intimate; in Breviloquium ii close parallels to or verbal repetition of nearly 70 per cent of the text of An princeps c.2 , 80 per cent of c.3 and 40 per cent of c.5 can be identified . 17 Though perhaps we should be chary about regarding An princeps as an immediate ' source ' of Breviloquium, it can be taken to be the earlier work. At the time he penned Brev . pr.19-23 Ockham, we must assume , had already made quite considerable progress with the third part of his Dialogus. Probably he had finished the four books of the first treatise of IIIus Dial. at the latest by the end of 1340, if it can be accepted that Marsilius of Padua had composed at least the first twelve chapters of Defensor minor in answer to IusIIIae Dial. iii and iv before the Tirolese marriage imbroglio began to become acute in the course of 1341.18 But how far Ockham had progressed with the second treatise of IIIus Dialogus before the death of Benedict XII is uncertain. 19 Close relationship between Breviloquium and IusIIIae Dial. sometimes becomes apparent . Textually the argument in Brev.ii.3 about Christ's law as a law of perfect liberty comes nearer to that in IusIIIae Dial.i than it does

13 Brev.ii.13.24-28 ; v.4.75-8 . Redemptor noster had probably not come to the attention of the Michaelists until the spring of 1337 ; see CE, Introduction, pp.6-7 . The news of Benedict's death will have taken some weeks to reach Germany. 14 See Brev.iv.8 per totum; v.8.4-7n and 96-7n; vi.1.59–65 ; Alleg. , Introduction , p.360 n.5 below. 15 OP iii, p . 162. 16 OP i2, p.223. 17 Compare Brev.ii.2.1-17 with AP 1.32-50 ; Brev.ii.3.42-51 with AP 2.68-81 ; Brev.ii.7.16-32 with AP 2.152-60 and 3.7-11 ; Brev.ii. 14.3-44 with AP 5.2-44. 18 In C. Jeudy & J. Quillet, Marsile de Padoue : Oeuvres mineures, Paris, 1979 , pp.158–60 the date suggested for Defensor minor is 1339-40 . This seems rather too early to me; cf. Carlo Pincin, Marsilio, Turin , 1967 , pp.206-7. 19 See Jürgen Miethke , Ockhams Weg, pp . 124-5 . IlusIIIae Dial . has come down to us incomplete. Perhaps Ockham was still at work on it in 1346-7; cf. IPP pr.72.

OCKHAM: OPERA POLITICA

to AP 2.20 Indeed , on the grounds of textual comparison alone it might plausibly be maintained that Ockham's discussion of the law of Christian liberty in Breviloquium was based on IusIIIae Dial.i , which in turn had relied a good deal on An princeps (which itself, of course , echoes Contra Benedictum iv. 12 and vi.4) . Ockham's significant switch to Aristotelian terminology in Brev.ii.5 (principatus temperatus et iustus) and ii.6 (the distinction between principatus paternus and principatus despoticus) is worked out much more thoroughly in IusIIIae Dial.ii.3-7 ; it finds no place in An princeps . Much in Brev.v.3-4 comes very close to the substance of IusIIIae Dial.iii.16–19 . Even though it cannot be demonstrated that when writing Breviloquium Ockham drew directly on IusIIIae Dial. , it seems probable that Breviloquium was the later work. The numerous resemblances between Breviloquium and parts of book i of the second treatise of IIIus Dialogus (especially chapters 18-21 , 24–27 ) at times verge for a few lines on verbal identity ; 21 both works incorporate without acknowledgement the same quotation from Eger cui lenia.22 Textual comparison does not yield conclusive evidence on which to award priority to either ; perhaps the balance inclines slightly in favour of Breviloquium.23 Similarities between Breviloquium and the other surviving books of IlusIIIae Dialogus are more incidental and less close.24 All this suggests that Ockham composed Breviloquium after completing the first treatise of IIIus Dialogus, but before he had progressed far with the second. Even more intimate and intricate than the relationships already noted are those between Breviloquium and the Octo Quaestiones, on which Ockham was probably working during the twelve or fifteen months after midsummer 1340.25 Parts of these two works show striking similarities ; for instance, when OQ i.9 is placed alongside Brev.ii. 15 it is clear that one of these chapters for the most part repeats the other. Many other instances of

20 21

2223

Compare e.g. Brev.ii.3.28-31 with IusIIIae Dial.i.7 and AP 2.58-63. Compare IlusIIIae Dial.i.19 with Brev.vi.1.15-21 , 26–41 , 67–77 , 91-104 ; 1.24 with Brev.v.6.8-25 ; i.25 with Brev.iii.2.96-8 and iii.3.40-1 . Brev.iii.1.19-25 ; IIusIIIae Dial.i.18 ; ib.i.27. Much of IlusIIIae Dial.i.19 gives the impression of being a rather clumsy rewriting of Brev.vi.1 . But Ockham's doubts whether the empire of the pagan Romans was verum imperium from its origin are stated more forthrightly at Brev.iv. 10.44-52 than they appear from the longer discussion in IlusIIIae Dial.i.27. 24 Compare e.g. Brev.v.9.4-141 with IlusIIIae Dial.ii.18. 25 H.S. Offler, 'The origin of Ockham's Octo Quaestiones ' , EHR lxxxii ( 1967), 323 ; OP i², p.2 and n.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

verbal identity or quasi-identity can be cited.26 Occasionally Breviloquium quotes authorities at length, where Octo Quaestiones is content to give a reference or a paraphrase;27 the long catena from St Bernard in Brev.ii.12 is slightly more extensive than its counterpart in OQ viii.6.28 But close scrutiny of the texts reinforces the view that this sort of comparison alone cannot show with certainty which was the earlier of these works ; 29 possibly there are rather more indications of Octo Quaestiones following Breviloquium than vice versa. Indisputably the two treatises are nearly, if not quite, contemporaneous . Ockham's Consultatio de causa matrimoniali , written between late 1341 and January 1342,30 offers no help for the date of Breviloquium . Its discussion of Matthew 16,19 and I Corinthians 6,1-6, though along similar lines to Brev.ii.3 , ii.14 and v.9, can be paralleled just as readily in An princeps or Octo Quaestiones . Despite a few verbal resemblances, it is not evident that in composing the Consultatio Ockham borrowed from Breviloquium, as he clearly did when writing De imperatorum et pontificum potestate. Nor does Breviloquium anywhere show convincing signs of relying on the Consultatio. Of course, when reviewing the multiple close textual similarities which the various polemical treatises written by Ockham between 1338 and 1342 exhibit among themselves, it would be hazardous to assume that they can be wholly explained by accepting that at any one time he was engaged on only one of them. We cannot safely suppose that his method was to undertake and finish off in turn a number of discrete items which can now be arranged in a neat chronological sequence , with the later productions securely identified as in debt to the earlier ones. Quite as likely is that Ockham during these years was drawing from a stock of memoranda , arguments and authorities which he had accumulated as relevant to his

26 Compare e.g. Brev.ii.7.16-32 with OQ i.4.12- 34 ; Brev.ii. cc.8-10 with OQ i.6.46–169; Brev.ii. 19.8-30 with OQ i.4.113-30; Brev.iv.7.2-29 with OQ ii.6.17-55 ; Brev.v.10.53-56 with OQ i. 10.6-9. 27 Compare Brev.iii.4.5-16 with OQ i.10.128–9 ; Brev.v.7.6-13 with OQ i.2.75–81 . 28 The Bernardine catena in AP 3.52-105 is identical with OQ viii.6.92-139, not with Brev.ii.12.4-86. 29 See OP i2, p. 11. Even most careful comparison of such very similar passages as OQ ii.3.8-38 and Brev.iv.5.1-43 fails to justify dogmatic decision about which was the earlier work. I am not convinced by Scholz's argument, Wilhelm von Ockham, p.35 n.1 (cf. Miethke, Ockhams Weg, p.116) , that priority must be accorded to OQ. While it is not impossible that Brev.pr.22-3 refers to OQ, we also need to keep OND in mind. 30 OP i², p.272.

OCKHAM : OPERA POLITICA

current preoccupations and which he had already to some extent worked up into literary form . To that stock he may have resorted in the course of his various polemical enterprises as the needs of any particular treatise seemed to demand, indulging in a greater or less degree of rewriting as the spirit moved him. If that is so, even the very extensive passages of verbal identity or similarity to be found in his various works at this period do not provide an entirely reliable guide to dating them. It is well to be cautious, then , about attempting to settle on a highly precise date for Breviloquium . Composition of it had probably not begun until well after the end of 1338 ; what we have of it had certainly been written before the early summer of 1342. The twelve months following the middle of 1340 are perhaps slightly more likely than the year ending in May or June 1342. Such a dating would be compatible with the hints Breviloquium gives of acquaintance with Lupold of Bebenburg's Tractatus de iuribus regni et imperii Romani (see below pp . 93-4) ; it differs little from the conclusions of scholars who have already investigated the problem.31 The only known manuscript of Breviloquium, discovered by Richard Scholz in 1926,32 forms part of the composite volume : U ULM , Stadtbibliothek, cod.6706-6708 : 3.IX.D.4 , mixed parchment and paper, saec . XV med . , 290 x 215 , ff.261 , single column , 40-44 lines on each folio . Formerly belonging to the library of the patrician family of Neithart in Ulm. Binding said to be original.33 Contents: (a) ff.1-143

Marsilius of Padua, Defensor pacis (no.6706) .

(b) ff.144-204 Ockham, Octo Quaestiones (no.6707 ) . (c) ff.204-250V Ockham, Breviloquium de principatu tyrannico (incomplete) . ff.251–261 vacant (no.6708) .

Breviloquium is written in a single coarse text hand, not that responsible for items (a) and ( b) . It breaks off in mid- sentence with the second word of

31 In 1937 Baudry, Breviloq., p.vii , suggested 1339-40, but by 1950 had moved on to 1341 , Guillaume d'Occam, p.218 . Hamman, La doctrine, p.22 , thought ' au cours des années 1339-41 ' . Having once plumped for 1342, Scholz gave his considered opinion that Breviloquium was probably written in 1341 or early 1342 , Wilhelm von Ockham, pp. 14,34-5 . Miethke, Ockhams Weg, pp.115-6 , agrees with Scholz. 32 Richard Scholz, ' Zwei neue Handschriften des Defensor Pacis von Marsilius von Padua und ein unbekannter kirchenpolitischer Traktat Wilhelms von Occam' , Neues Archiv der Gesellschaftfür ältere deutsche Geschichte xlvii ( 1928) , 559–66. 33 Described by Scholz, ' Zwei neue Handschriften' ; id. in his edn. of Marsilius, Def.pac., pp.xxxix-xl; id. , Wilhelm von Ockham, pp.29–30; cf. OP i², p.6 . For the Neithart library and its clerical origin, see J. Miethke, ' Marsilius und Ockham ' , Medioevo vi ( 1980), 554 n.38 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

a line three-quarters of the way down the verso of f.250 , without comment explaining the interruption ; presumably the succeeding blank folios were intended for the transcription to continue . The text shows only minor signs of correction. The rubricator, who has added book and chapter headings in red, at times crowds the page in order to find room for his efforts ; he appears to have confected these headings himself from the substance of the text, so the proper place to record his clumsy and occasionally ungrammatical performance has seemed the apparatus . Undoubtedly he has preserved the author's divisions into books and chapters. 34 But it is unlikely that his zealous activity in dividing the text into very short paragraphs faithfully reflects Ockham's intentions; by Brev.vi.3 he had himself tired of it, and I have not felt it necessary or helpful to follow him. Breviloquium was first printed from U in 1937 by Léon Baudry.35 His edition, made without consulting Scholz, was a somewhat hasty piece of work, though it had the benefit of Baudry's wide knowledge of Ockham's writings.35 It was superseded in 1944 by Scholz's own expert edition . 36 Both Baudry and Scholz recognised that the exemplar available to the scribe of U was tolerably good , so far as it extended . But they differed markedly in their estimate of the scribe's reliability.37 Scholz's unfavourable opinion is certainly nearer the truth . As I see it, the scribe of U was indeed guilty of even more careless and ignorant errors than Scholz indicated . Nevertheless , until the premature collapse at vi.5.19 (which may not have been the scribe's fault) , the text in U avoids serious breakdown, though it seems suspiciously weak at i.6.19 , calls for considerable repair at ii.15.60-1 , and may have omitted per incuriam at v.8.15 a passage about Christ's imprecation of the barren fig tree which the later argument seems to call for. However it is with minor inaccuracies that the scribe of U has sinned most frequently, perpetrating incorrect and incomplete references to the Bible and the canon law together with nonsensical renderings of quoted authorities , of a kind for which Ockham is unlikely to have been

34 See Scholz, Wilhelm von Ockham, p.30. 35 Léon Baudry, Guillelmi de Occam Breviloquium de potestate papae, Paris , 1937 . 36 Richard Scholz, Wilhelm von Ockham als politischer Denker und sein Breviloquium de principatu tyrannico , Schriften des Reichsinstituts für ältere deutsche Geschichtskunde (MGH) 8, Stuttgart, 1944, reprint 1952. In 1987 Dr John Kilcullen produced a translation into English of Breviloquium based on Scholz's edition ; I am indebted to his typescript for a number of references . [ This has been published: William of Ockham, A Short Discourse on the Tyrannical Government, ed . A.S. McGrade , trans . J. Kilcullen. Cambridge Texts in the History of Political Thought, Cambridge, 1992 ] . 37 Baudry, p.v ; Scholz, pp.29-30.

OCKHAM : OPERA POLITICA

responsible . I have thought fit to amend U's readings in the light of its sources and other works by Ockham more often than Scholz deemed necessary, 38 The attempt to place Breviloquium in the context of Ockham's polemical writings between 1338 and 1342 has already touched on the question of its sources . Parallels and resemblances to his works from an earlier period are not lacking. I have noticed only one possible verbal borrowing (Brev.iii.7.3-9) from Opus Nonaginta Dierum . But the whole discussion in Brev.iii about the origin of temporal lordship and jurisdiction is reminiscent of much that had been said in chapters 14 , 26-27 and 88-91 of OND, though even when using the same arguments as in the earlier work in Breviloquium Ockham preferred to rewrite them; in both cases , of course , he was relying on much older Franciscan tradition.39 Throughout Breviloquium the results of Ockham's labours on I Dialogus are patent, though their reflection is dispersed ; the theme of Brev.i.7 is essentially the same as that of I Dial.i, while the canonistic/patristic catena at Brev.v.3.54-85 had been used already in I Dial.ii.1 and before that in De corpore Christi xxxvii . Breviloquium shows few signs that Ockham was here drawing directly on his approach to the problem of papal plenitudo potestatis in his Contra Benedictum . But the same verbal play on Matthew 23,2 to stigmatize Benedict XII occurs in both works ,40 and the scriptural proofs for the existence of a valid empire under the pagans in Brev.iii.3 are much the same as those used by Ockham in CB vi.5 . Biblical and patristic authorities abound in Breviloquium ; of later theologians only Peter Lombard and Bernard of Clairvaux are quoted , though Richard of St Victor is mentioned . For this work Ockham had done little to quarry the Fathers ex originalibus , though presumably he had had access to a copy of Augustine's City of God or to excerpts from it.41 Many of his patristic quotations were acquired through the medium of Gratian's

Notably at i.2.7 ; i.5.8 ; ii.11.36 ; ii.14.39–42 ; iii.7.3 ; iii . 15.23-4; iv.7.28-9 ; iv.8.107–8 ; vi. 1.59 . 39 Compare e.g. Brev.iii.9.6-46 with OND 88.97-134 . See n. to Brev.iii.7.1. 40 CB vi. 1.272.13 ; Brev.pr.4-5 . 41 Adalbert Hamman, ' Saint Augustin dans le Breviloquium de principatu tyrannico d'Occam' , in Augustinus Magister. Communications du Congrès international augustinien, Paris, 1954, ii, 1020, felt certain that Ockham knew de Civitate Dei ‘ dans le texte même du livre' . The problem of the provenance of the pseudo-Augustinian homily quoted at Brev.ii.5.31-49 has defeated me , as it did Scholz, Dom Germain Morin and Dom C. Lambot; cf. Scholz, Wilhelm von Ockham, p.220 . I have not found Ockham using it elsewhere.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

Decretum ; for others he relied on two sections of the Michaelist Allegationes de potestate imperiali which he was probably not responsible for.42 Of the fifteen patristic authorities cited at length in Brev.iv.8 no less. than fourteen appear in similar form in the second section of Allegationes ; the textual evidence indicates that Breviloquium took them thence.43 Dependence on the third section of Allegationes is obvious in Brev.v.8 , and at vi.1 there is a quite considerable verbal quotation from that compilation.44 Another kind of ancient Christian witness calls for mention: Brev.iii.4 uses a collection of saints' lives or legends . As Hamman pointed out , in Breviloquium Ockham appealed far less frequently to the authority of Aristotle than to that of the Fathers.45 Echoes of the Metaphysics, De caelo and the Physics (one apiece ) suggest reliance on some such florilegium as the Auctoritates Aristotelis rather than direct recourse to Aristotle's text in its Latin versions . There is no more than a handful of references to the Politics, and one of these should perhaps be to the Ethics . Certainly in Breviloquium Ockham does not engage with Aristotle's thought as determinedly as he does in IlusIIIae Dial.ii or Octo Quaestiones iii. Nevertheless , when he comes to formulate his ideas about the rightful nature of papal rule in Brev.ii.5-6, Aristotelian terminology becomes significant . Instituted as it is for the utilitas of its subjects rather than for the benefit of the pope himself, papal principatus should be neither despoticus nor dominativus, but paternus. It hardly needs saying that for Breviloquium Ockham drew freely on the writings of his fellow Michaelists , more especially ( as at iii.4 ) on Bonagratia's . But it is hard to discern him making much use of genuinely contemporary authors outside this circle , apart from what seems an unmistakable reference to Marsilius of Padua at ii.20 . When he was composing Breviloquium Ockham , it may perhaps be assumed , already knew Lupold of Bebenburg's treatise De iuribus regni et imperii Romani , but Breviloquium shows nothing comparable to the long extracts from Lupold's work which appeared in Octo Quaestiones iv and viii . Scholz's cautious verdict that use of Lupold in Breviloquium is ' possible but not provable' seems correct;46 passages which may seem to show Ockham in

42 43 44 45 46

See Alleg., Introduction , p.360 n.6 below. See Brev.iv.8.107–8 . Brev.v.8.5-7 , 96-7n; vi.1.59–65 ; Alleg. art.iii.263-5 , 435-42 , 448-50 . Hamman, La doctrine, p . 104 n.7. Wilhelm von Ockham , p.35.

OCKHAM : OPERA POLITICA

this work reflecting or reacting against Lupold's views , though worthy of note, are not quite conclusive.47 The avowed targets of Breviloquium are indeed the extreme pro - papalist theories and practices of Ockham's contemporaries . But in fact the theoreticians it attacks belonged for the most part to the previous century. It quotes , without acknowledgement, from two curialist pamphlets of that period, Eger cui lenia and Ptolemy of Lucca's Determinatio compendiosa de iurisdictione imperii.48 More often the ideas of the anonymous quidam whom Ockham opposes can be traced back to the ordinary glosses of the Decretum Gratiani and Liber Extra.49 At times the idiom of Breviloquium becomes almost saturated with canonist learning, autodidactically acquired ; Ockham can be found incorporating into his text a quite extensive passage of gloss without giving notice of what he is doing . 50 No less than Octo Quaestiones does Breviloquium confirm the substantial truth of the Master's complaint in the prologue to IlusIIIae Dial .: of the books requisite for his enterprise he could hope to obtain only the Bible and the Decretum together with the five books of the Decretales.51 Obviously, the copies available to Ockham were glossed, and

49 50 51

Possible traces of contact are: (i) The report at Brev.vi.4.4 of the assertion that the words of Constantine's donation in the canon Constantinus are apocrypha comes close to Lupold's statement, De iur. c.13 , p.393 , that the Actus Sylvestri seem inter scripturas apocryphas computandi. But this is only one of four opinions about the donation mentioned by Lupold, who declines to commit himself to a choice between them. Though Ockham seems to argue for this opinion in Brev.vi.4 , he is chary about accepting it wholeheartedly (cf. Brev.vi.5.1 ) . (ii) When discussing in the context of the canon Alius the deposition of the last Merovingian and elevation of Pepin as king of the Franks, Ockham admits that a proper account of what happened on that occasion must be left to those qui gesta et chronicas eiusdem regni noverunt (Brev.vi.2.106-7 ) . Treating this theme in De iur. c. 12 , pp.387-9 , c.17 , p.405 , Lupold does make considerable play with his knowledge of the narrative sources. (iii) Ockham's conscious hesitations about the powers of the electoral princes, expressed in Brev.vi.2.27-28 , 33-6, may perhaps be regarded as sceptical comment on Lupold's confident assessment of the college of electors, De iur. c.2 , p.339 and c.12 , p.382 . (iv ) The reference to merum et mixtum imperium at Brev.v.5.35 may possibly reflect the repeated interest evinced in this concept by Lupold; cf. De iur. c.7 , p.361 ; c.9, p.368 ; c. 12, p.382 . While none of these instances is convincing in itself, their cumulative weight is rather more impressive. Brev.iii.1.19–25 ; v.7.7–13 . On these pamphlets and their authorship, see OP i² , p.9. For the disputed date of Determinatio compendiosa, cf. Jürgen Miethke, ‘Die Traktate De potestate papae. Ein Typus politiktheoretischer Literatur im späten Mittelalter ' , in Les genres littéraires dans les sources théologiques et philosophiques médiévales, Actes du Colloque international de Louvain-la-Neuve 25-27 mai 1981 , Louvain -la-Neuve, 1982 , p. 195 and n.9. See e.g. Brev.v.8.45 ; vi.1.5 ; vi.2.2 . Brev.ii.17.52-56. See OP i², p.12.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

he read the glosses as assiduously as the texts . Nor had his study of the decretals ended with Liber Extra. Breviloquium shows him fully at home, of course, with John XXII's ' heretical' constitutions , and possibly, though not certainly, acquainted with Jesselin de Cassagne's apparatus to them.52 The later history of Breviloquium is almost completely obscure until Scholz rediscovered it in 1926. Only for a moment, five or six years after its composition, can its influence be glimpsed . The verbal resemblances between parts of Breviloquium and De imperatorum et pontificum potestate are so close that we are bound to conclude that when writing the later work Ockham pillaged either the text of Breviloquium or the materials on which it had been based.53 Here is one reason there are others - to question Scholz's contention that De imperatorum et pontificum potestate was the more important of these two political treatises . 54

544

52 53

See Brev.i.2.45-6; i.5.14-15 ; ii. 13.16 ; vi.1.5 . Thus much of IPP c.5 is based on Brev.ii cc . 14 , 16 and especially 18; IPP c.15 on Brev.i cc.1-5; IPP c.16 on Brev.i.11. Wilhelm von Ockham, p.37.

SIGLA

U rubr.

e S

Ulm , Stadtbibliothek cod.3 , IX . D.4 , ff.204v-250v rubricator of U edition by L. Baudry, Paris, 1937 edition by R. Scholz , Stuttgart, 1944, repr.1952

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

PROLOGUS

AUDITE haec omnes gentes, auribus percipite omnes, qui habitatis orbem: quoniam de rebus magnis et vobis necessariis locuturus sum. Doleo enim et gemo super iniquitatibus et iniuriis , quae universitati vestrae in totius orbis dispendium per illum, qui super cathedram Petri sedere se 5 iactat, et nonnullos, qui ipsum in tyrannico principatu et nequitia praecesserunt, malignissime , sunt illatae. Non minori autem affligor angustia, quia quam sit divino honori contrarius , fidei periculosus catholicae , iuribus et libertatibus a Deo et natura vobis concessis adversus huiusmodi tyrannicus principatus super vos nequiter usurpatus, cauta sollicitudine 10 inquirere non curatis , et , quod deterius est , vos de veritate informare volentes abicitis , confunditis et ipsos iudicatis. Ne tamen illorum numero, qui humanam amittere gratiam formidantes loqui libere pertimesc*nt , merito debeam aggregari , libera voce illorum in hoc opusculo impugnare conabor errores, qui propriis iuribus non contenti 15 ad aliena tam divina quam humana , temporali confisi potentia et favore , manus extendere non pavesc*nt . Cupiens autem fastidium legentibus tollere , quo potero brevius studebo procedere . Quamobrem qui illa, quae hic dimissa comparere desiderabit [ et ] discussa videre, dialogum quendam prolixissimum in plura volumina distinctum , in quo hic tractanda et alia

Incipit prologus in breuiloquium de principatu tyrannico Super diuina et humana Specialiter autem super imperium et subiectos imperio A quibusdam vocatis summis pontificibus vsurpacio [sic] rubr. 2 Dolo U 6 et Us Offler; secl.e 9 cauta: vana Ues 11 abiectis U 18 comparuere es 18 desiderabit et scripsi: desideravit Ues 18 vide U 1-2 Ps.48.2. 2 Prov.8.6. 4-5 See CB vi.1.272.13 , which refers to Matth.23,2; cf. Boniface VIII , 8 September 1303 : Super Petri solio excelso throno divina dispositione sedentes, quoted by P. Dupuy, Hist.du différend d'entre le pape Boniface VIII et Philippe le Bel. Roy de France, Paris, 1655 , preuves p. 182. 9 cauta sollicitudine: cf. Decretum Gratiani, c.29. C.24 , q.3 , col.998.

OCKHAM : OPERA POLITICA

innumera difficiliora et scrupulosiora conferendo et recitando solummodo 20 pertractantur, inspiciat, si ipsum habere voluerit . Porro, quia in hoc opere non tantummodo recitando , sicut in praedicto dialogo et quibusdam aliis operibus , sed aliqua asserendo constanter , aliqua absque assertione temeraria opinando , verborum phaleras relinquendo procedam, et protestor aperte quod contra fidem nobis a Christo et 25 Apostolis traditam scienter nichil omnino dicam, et si aliquid contra ipsam dixero ignoranter, a quocumque, qui michi manifestare potuerit veritatem , corrigi sum paratus . Et nichilominus investigando per me ipsum et quaerendo ab aliis loco et tempore opportunis cauta sollicitudine veritatem inquiram ; quam si cognovero , non pudebit me ubi expedire videro 30 patenter et publice confiteri . Sic enim quod pro nunc michi videtur. consonum veritati aperiam cum timore, ut velim, si falsum est, sapientioris iudicio reprobari . Quae autem per scripturas sacras vel per rationem evidentem aut quocumque modo sunt certa , nullius correctioni subicio ; 35

quia illa approbanda sunt et nullatenus corrigenda.

LIBER PRIMUS

CAPITULUM 1

DE potestate papae inquisiturus quamplurima, ante omnia propter quorundam errorem magis papalem quam divinam timentium potestatem indagare decrevi an de potestate papae, quae et quanta sit , liceat absque metu iustae calumpniae perscrutari .

5 Sunt autem quidam procliviores ad placendum hominibus , quorum

26 aliquid: aliquis U 30 cognovero: ignouero Us ; ignoravero e 35 post corrigenda: Explicit prologus rubr.

30 videor s

In nomine domini . Incipit breuiloquium de principatu tyrannico super diuina et humana Specialiter autem super imperium et subiectos imperio a quibusdam vocatis summis pontificibus vsurpacio [sic ] et Quorundam oppinio quod de potestate pape disputare non licet rubr. Capitulum primum in marg.

24 verborum 22-3 cf. OND 124.460-2 ; IusIllae Dial.pr.; OQ pr. 16; IlusIIIae Dial.pr. phaleras: cf. Martianus Capella, De nuptiis Philol.et Mercurii iii.221 , ed . A. Dick , Leipzig, 1926 , p.80. 28-31 cf. lusIIIae Dial.pr. 33-5 cf. Epist.6.4–5 ; I Dial.ii.1 ; CB iv.11.261.37 ; AP 6.189–90 ; IPP pr.63–67 ; ib.27.794-804.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

voluntate nunc erigi , nunc deprimi possunt, audentes asserere quod nemini licet de potestate papae disputando inquirere , fundantes se in hoc , quod secundum leges canonicas et civiles nemini licet de principali iudicio disputare, C.de crimine sacrilegii, 1. Disputare , xvii , q.iv, c . Nemini et § 10 Committunt; quare multo fortius non licet disputare de potestate summi pontificis, ne crimen sacrilegii incurratur.

CAPITULUM 2

LICET autem isti, si solis huiusmodi verbis generalibus et ambiguis ' de potentia papae disputare non licet ' essent contenti, de errore convinci non possent, et tamen ex evidentia operis liquet aperte quod male intelligunt, quia pertractare quaestiones coram eis propositas de potestate papae 5 omnino recusant et proponentes ac tractantes quaestiones huiusmodi reprehendunt : ideo tenendum est quod disputare et inquirere publice vel occulte [ intentione tollendi ] vel minuendi potestatem papalem aut in animo revocandi in dubium ea , quae circa potestatem papalem non solummodo implicite sunt credenda, est illicitum reputandum. 10

Disputare autem de potestate papae propter exercitium et doctrinam , ut convincantur circa ipsam errantes, eam videlicet auferendo vel minuendo aut plus quam expediat ampliando , et ut quae de ipsa sunt ignota ad notitiam publicam deducantur, dummodo intentione pura fiat debitis circ*mstantiis observatis , laudabile est censendum . Non enim, ut asserit

15 Augustinus iº de Trinitate et Magister Sententiarum recitat libro iº, distinctione ii , alicubi periculosius erratur quam ubi quaeritur de unitate Trinitatis Patris et Filii et Spiritus sancti ; et tamen , hoc non obstante , de unitate deitatis et trinitate personarum licitum est tractare , disputare ac

Qualiter licet et qualiter non licet disputare de potestate pappe rubr. 7 intentione 3 tamen: cum Ues 7 intentione tollendi supplevi (cf. IPP 15.10) minuendi add.es 14 Non: Nota U 18 deitatis: divinitatis e ut passim i.1.6-10 cf. lusIlae Dial.pr.; ib.i.4; IPP 15.35–40. 8-10 Cod.lust.9.29.2 (Disputari). Guilelmus Durantis, Spec.iuris I.i , de dispensat . 10 , § Dicendum, no. 19, ed . Frankfort, 1612 , p.86a, had used this and the next two authorities to support the dispensing power of the pope: de cuius factis disputare non licet. Sacrilegii enim crimen est, disputare utrum dignus sit, quem princeps approbaverit . 9-10 c.30, C.17, q.4 , col.823 ; Gratianus, p.c.29, coll.822-3 . i.2.6-14 cf. IPP 15.9–13. 16-17 Petrus Lombardus, I Sent. di.2, c.1 , p.21 , following Augustinus, de Trin.i.5 , CC 50,32.

100

OCKHAM : OPERA POLITICA

libros componere et vulgare . Neque enim Augustinus , Hilarius , Ricardus et alii priores et posteriores sunt reprehensioni obnoxii , quia de Trinitate 20 inquirere ausi fuerunt . Ergo multo magis licet de potestate papae , circa quam minus periculose erratur, pura intentione tractare . Amplius, non obstante lege sacra, qua cavetur, ut legitur C. de summa Trinitate et fide catholica, 1. Nemo , ne quis de fide Christiana publice turbis coadunatis et audientibus tractare conetur, licitum est de eadem fide causa 25 addiscendi et convincendi haereticos , servatis debitis circ*mstantiis , disputare, inquirere et tractare . Alioquin arguendi essent omnes, qui de aliquo spectante ad fidem audent in scholis publice disputare , argumenta in contrarium recitare et ad ipsa iuxta fidem catholicam respondere et disputationem huiusmodi scripturae mandare . Ergo et multo fortius, non 30 obstante quod dicit Gratianus: De iudicio summi pontificis alicui disputare non licet, commendabile est, ad convincendum errantes circa potestatem papae ipsam periculosissime nimium extendendo , disputare de ipsa. Rursus, quanto res est maior et circa ipsam est periculosior error, tanto est maior inquisitio facienda, vii , q.ii , c . ultimo, di.xlii , c. Quiescamus, 35 di.lxi , c . Miramur , Extra , de electione , [ c . ] Ubi , libro sexto . Ergo de potestate papae magis quam de potestate cuiuscumque, qui minus nocere potest communitati fidelium , oportet inquirere . Item , veritas , quam invocat omnis terra et quam benedicit caelum, et apud quam non est accipere personas: sed quae iusta sunt facit omnibus, 40 iniustis ac malignis , ut habetur iii Esdrae , in huiusmodi , quae ad causas et iudicia spectant , est diligentissime investiganda , iuxta illud Iob xxixo : Causam quam nesciebam, diligentissime investigabam, ut valeat certius inveniri . Quaerendo autem, opponendo , disputando et partis adversae defensiones solvendo melius veritas invenitur, ff. de muneribus et honori- 45 bus, [1 ] Munerum . Ergo licet de potestate papae , qui se de universis causis spiritualibus et temporalibus intromittit, ut inveniatur veritas disputare act libros componere et veritatem nescientibus publicare.

24 1. Nemo: li. Neme U

31 alicui s: aliter Ue

41 iii: in Ues

19 Ricardus de Sancto Victore , de Trin. , PL 196,887-992. 23-4 Cod. Just.1.1.4. 31-2 Gratianus , p.c.29 , C.17 , q.4 , col.823 . 35 c.2, C.7 , q.2 , col.589 ; see Gl.ord. s.v. 'segnius' for reference to the two canons next cited . 35-6 c.2, di.42, col.152 ; c.5 , di.61 , coll.228-9. 36 Sext.1,6,3, col.946. 39-40 cf. III Esdr.4,39. 43 Iob 29,16; cited I Dial.vii. 10. 45-6 Dig.50.4.18.26; cited by Jesselin de Cassagnes in Gl.ord. ad Extrav. Ioann. XXII 14,2 s. v. ' aperitur ' ; ad 14,4 s.v. ' scholasticos ' .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

101

CAPITULUM 3

PORRO, quia nonnulli propter vocabulum disputandi , quod calumpniabile putant vel cupiunt videri putare , nituntur arguere et calumpniari dicentes quod licet de potestate summi pontificis ' disputare ' , ideo vocabulo illo dimisso conabor ostendere breviter quod scire distincte et explicite et 5 in particulari quam et quantam et in quibus et quo iure , divino videlicet vel humano, papa habeat potestatem, tam ipsi papae quam aliis est necessarium , utile et expediens. Quod enim huius rei peritia necessaria sit ipsi papae, liquido constat. Quia nemo ignorare debet ea , quae ad ipsius spectant officia , quia in 10 huiusmodi praecipue [im]peritia culpae adnumeratur, ff. de regulis iuris, 1 . Imperitia. Patet hoc in medico, qui artem medicinae ignorare non debet; patet in iudice, de poenitentia di.vi, c . Qui vult; patet in sacerdotibus , di.xxxviii, c. Quae ipsis . Ratio etiam naturalis dictat quod , cum hominum genus arte et rationibus vivere debeat, ut ille autumat philosophus infidelis , 15 nemo ignorare debet quae per humanum sensum , non bestialem operari tenetur. Necesse est ergo ut papa, qui est iudex, medicus et sacerdos , explicite sciat quam habeat et quam non habeat super alios potestatem, ne aliquem iudicet usurpato iudicio contra doctrinam Augustini , quae habetur ii , q.i , c . 20 Multi, ne, si caecus caeco ducatum praestet, ambo in foveam cadant, ne mortem pro medicina propinet , ne ignorans quae ad ipsum pertinent , ignoretur et reprobetur a Domino . Quia ignorans ignorabitur, ut dicit Apostolus , et ignorantia eorum, quae quis scire tenetur, mater < est > cunctorum errorum, maxime in summo sacerdote devitanda est, qui docendi 25 officium in populo Dei suscepit, ut innuitur di.xxxviii , c.i. Debet ergo papa scire quam habet super alios potestatem: ut paratus sit omni poscenti reddere rationem de potestate sua , sicut et de fide ; ut

Quod papa tenetur scire distincte et explicite quam habet et quam non habet potestatem rubr. 10 pericia U 18 habeat' : habet Us 23 ignoranciam U 5 in ante quo iure add.Ues 24 summo sacerdote: sacerdotibus Dei canon 23 post mater: est seclusi 12-13 c.5, di.38 , col.141 . 1.3.10-11 Dig.50.17.132. 12 c.1 , de poenit. di.6, col.1242. 13-14 Aristoteles, Metaphys.I.1 980b 27-8; cf. Auct.Arist. 115 no.3. 19 c.18, C.2, q. 1 , col.447 = Augustinus, Sermo cccli.4.10, PL 39,1547. 20 Matth.15,14. 22-3 I Cor.14,38 , cited I Dial.vii. 18 with reference to Gratianus, p.c.15, di.37 , col . 140; cf. 'Nicholas M. ' pr. , P, f. 1 : Quoniam 26-7 See I secundum apostolum ignorans ignorabitur. ... 22-5 cf. c.1 , di.38 , col.141 . Petr.3,15, cited I Dial.iv.15; cf. ib . iv.20, with reference to Gl.ord. ad X 1,3,5 s.v. ‘ rationabilem'.

102

OCKHAM : OPERA POLITICA

aliorum iura non turbet, sed servet, Extra, de iudiciis , c . Novit; ut honorem suum aliorum minuendo iura non augeat, di.xcix , c . Ecce; ut etiam alios contra se ipsum in suis iuribus et honoribus tueatur, xxv, q.i [ i ] , c . Quod 30 vero ; ut sicut tenetur, ita sciat ius suum cuique tribuere , Extra, in prologo.

CAPITULUM 4

SUBDITOS etiam quam et quantam papa habeat potestatem super eos , scire oportet. Quia, ut Gregorius, prout legitur ii , q.vii , c . Admonendi, ait: Admonendi sunt subditi, ne plus quam expedit sint subiecti ; subiectionem autem nimiam cavere non possunt, nisi sciant quam et quantam super eos praesidens habeat potestatem .

Amplius , iura communitatis negligere inter vitia computatur. Si enim , ut habetur C. Quando et quibus debetur quarta pars , 1. Meminimus: Naturale vitium est negligi, quod communiter possidetur, constat quod negligere iura communia est vitium , quia vitium naturale est vitium reputandum . Negligentur autem illa , quae nesciuntur . Necesse est ergo , ut subditi papae 10 sciant iura communia subditorum. Hoc autem scire non possunt , nisi sciant quantum potest et quantum non potest papa super eos. Ergo necesse est ut sciant quam super eos papa habeat potestatem. Rursus, potestas papae aut est ex iure divino aut ex iure humano ; ius

autem divinum in scripturis divinis habemus , di.viii , c . Quo iure; iure autem 15 humana iura sunt imperatorum et regum, ibidem . Sed etiam alios quam papam scripturas divinas et leges humanas , scilicet imperatorum et regum , scire oportet. Ergo etiam alii scire debent quam papa super sibi subiectos habeat potestatem .

28 Novet U

30 ii correxi: i Ues

Papa non debet moleste ferre Si periti diligentissime investigant quam et quantam habeat potestatem add. et del. rubr. (cf.infra i.5) ; Subditos pape scire oportet quam et quantam super eos papa habeat potestatem in marg.rubr. 29-30 c.10, C.25 , q.2, 28 cf. II, 1,13 , col.243. 28-9 cf. c.5, di.99, col.351 . col.1014. 31 Gregorius IX, pr. to Lib .Extra , ed . Friedberg, p. 1 ; cf. Dig.1.1.10. i.4.2-3 c.57, C.2, q.7, col.502 = Gregorius Magnus, Pastoral.iii.admon. 18, PL 77,78 ; cited I Dial.vii . 10; IPP 15.17-18. 7-8 Cod.lust. 10.35.2.1. 15-16 c.1 , di.8, col.13.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

103

CAPITULUM 5

PAPA, si tyrannizare non nititur super sibi subiectos , sed eos desiderat, ut tenetur, lenitate et iustitia gubernare, non indignari sed gaudere debet, si periti quam potestatem habeat indagare conantur. Si enim de inquisitione huiusmodi turbaretur, merito redderet se 5 suspectum quod non intenderet finibus legitimis propriae potestatis esse contentus. Quia sicut subditus qui iudicium refugit, apparet eum de iustitia diffisum, xi, q.i , c . Christianis , Extra, de praesumptionibus , c . Nullus, iii , q.ix, c . Decrevimus , di.lxxiv, c . Honoratus , sic superior, qui turbatur aut offenditur, si subiecti sibi scire nituntur quam super ipsos habeat 10 potestatem, videtur quod non intendit infra fines iustitiae ambulare . Papa ergo, si de investigatione huiusmodi irritatur, merito est suspectus habendus quod tyrannizare proponit. Amplius, secundum Apostolum i ad Corinthios xiiiº charitas veritati congaudet. Veritas autem saepius exagitata magis splendescit in lucem, 15 xxxv, q.ix, c. Grave; exagitatur vero veritas quando allegationibus contrariis diligenter discutitur. Ergo si papa secundum charitatem intendit ambulare ad subditos, inquisitioni sollicitae de potestate sua congaudebit. Rursus, papa de inquisitione sollicita veritatis illius offendi non debet, quam ipse alios docere tenetur. Debet autem papa docere alios quam super 20 ipsos habeat potestatem , praesertim illam , quam dicit se ex scripturis sacris habere, cum illas debeat aliis praedicare, praecipiente Christo , qui dixit Apostolis , ut habetur Matthaei ultimo : Docentes eos , scilicet omnes. gentes, servare omnia quaecumque mandavi vobis . Inter illa autem continetur quod debeant obedire praelatis suis . Ergo et hoc eos docere debet; 25 et per consequens debet eos docere quantum sibi debeant obedire . Item, subditi debent scire quantum teneantur obedire summo pontifici ; hoc autem scire non possunt, nisi sciant quantam ipse super eos habeat

Papa non debet moleste ferre Si periti diligentissime inuestigant quam et quantam habeat potestatem rubr. 2 leuitate U 4 huius s 8 lxxiv: 84 Ue 8 turbatur scripsi (cf.IPP 15.25-6) : tristatur Ues 11 irretatur U 1.5.4-10 cf. IPP 15.20–9. 6-7 c.12 , C.11 , q.1 , col.630 ; cited with the three following authorities I Dial.iv.26; IPP 15.23-5 ; cf. Gl.ord. ad X II , 23,4 s.v. ' subterfugit' . 7 II, 23,4, col.354. 7-8 c.10, C.3 , q.9 , col.531 . 8 c.8, di.74, col.264. 13-14 I Cor. 13,6. 14 c.8 . C.35 , q.9, col.1286 = Innocentius papa I , Ep.xviii . 1 , PL 20,538 ; cited OND pr. 10 and I Dial.v.4 , also by Jesselin de Cassagnes, Gl.ord. ad Extrav.Ioann. XXII 14,2 s.v. ' veritas' ; cf. IlusIllae Dial.pr. 16 cf. Rom. 14,15. 22-3 Matth.28,20.

104

OCKHAM: OPERA POLITICA

potestatem ; ergo, si ignorant , debent inquirere diligenter in quibus , qualiter et quantum sibi debeant obedire. Papa ergo, si non male agit nec odit lucem neque non venit ad lucem, ut 30 non arguantur opera eius , sed facit veritatem et venit ad lucem, ut manifestentur eius opera , nequaquam tristabitur sed gaudebit , si sibi subiecti disputando , allegando , interrogando, opponendo, respondendo , studendo et modis aliis conati fuerint invenire quam super ipsos et quo iure obtineat potestatem . 35

CAPITULUM 6

AD illud autem, quod supra primo capitulo allegatur ad probandum quod non licet disputare de potestate summi pontificis , est facile respondere per illa, quae dicta sunt capitulo secundo . Quia disputare de principali iudicio intentione derogandi potestati principis seu imperatoris sive papae, asserendo vel etiam dubitando an potestatem habeat iudicandi 5 in hiis , quae ad principis spectant officium et quae quis scire tenetur, vel an iusta eius sententia debeat observari, aut an ille , quem dignus princeps reputat, contra quem nichil neque secundum veritatem neque secundum famam habetur, dignus debeat iudicari , non est a crimine sacrilegii

alienum, large sumpto vocabulo. Disputare autem de principali iudicio intentione sciendi veritatem de ipso quando nescitur, aut intentione inquirendi veritatem de dignitate. illius , quem princeps reputat dignum, quando aliquid contra ipsum secundum veritatem vel famam habetur, non est sacrilegii crimen incurrere .

Nam delegatus a principe , quem forte deceptus princeps reputat dignum , 15 recusari potest tamquam suspectus et indignus , sicut plures canones protestantur. De litteris summi pontificis , cum sint examinandae , Extra, de crimine falsi, c . Ad falsariorum , licite disputatur.

32 manifestentur e sec. Vulg.: manifesteretur U; manifestarentur s

33 apponendo U

Responsio ad allegacionem adductam superius capitulo primo rubr. 18 De ... pontificis; coniec.es : Ne literis summorum in principis U 30-2 Ioann.3,20-1 ; cf. OND 1.150; I Dial.iv.26; IPP pr.5-7. 1.6.16 plures canones: e.g. X 1,29,25 , col.170; 1,29,35 , coll . 179–80 ; II, 28,36 , col.422. 18-19 V, 20,7 , col.820; cf. I Dial.vii.37.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO 20

105

Item , sententia et iudicium papae retractari potest et in melius commutari, xxxv, q.ix , c . Sententiam et § Sicut ergo ; [ ergo ] et de ipsa bona intentione licite disputatur.

CAPITULUM 7

CLARE , ut aestimo , licet breviter, probatum est quod de potestate papae est licitum disputare, et quid de ipsa tenendum sit, licite possunt periti inquirere. Nunc autem investigandum est ad quos peritos, theologos videlicet vel canonistas aut in legibus imperialibus eruditos vel alios , 5 principaliter spectet inquirere , si super potestate papae dubitatio vel controversia seu quaestio fuerit orta, quantam et in quibus papa habeat potestatem . Videtur autem distinguendum. Quia papa aliquam habet potestatem ex iure divino et immediate ex ordinatione Christi, sicut illam , quae ordinis 10 est, et potestatem docendi , et potestatem exigendi temporalia propter spiritualia, quae seminat in populo Dei . Aliquam autem potestatem habet ex iure humano et ab hominibus . Constat enim quod illam potestatem, quam super quasdam specialiter vindicat regiones fidelium , praesertim extra episcopatum Romanum , non a solo Christo sed ab hominibus. 15 adeptus est . Quam ergo et quantam et in quibus casibus et super quos papa habeat potestatem ex iure divino et a solo Christo , inquirere ad theologos principaliter spectat, non autem ad alios , nisi inquantum < ad > aliqua ex theologia mendicare nosc*ntur. Nam sicut Augustinus testatur super 20 Ioannem , ut legitur di.viii , c . Quo iure : Divinum ius in scripturis divinis habemus; opera etiam Christi sunt divinis scripturis inserta . Ergo quam

21 ergo² supplevi: om.Ues Theologorum principaliter est scire quam potestatem habeat papa ex iure diuino rubr. 5 spectat U 18 ad² omisimus 21 post scripturis: sunt rep.U, del.rubr. 20-2 cf. I Dial.vii.37.

20-1 c.6, C.35 , q.9 , col.1285.

21 Gratianus, p.c.8 , col.1286 .

1.7.3-30 cf. I Dial.i passim. 11 cf. I Cor.9,11 ; infra, iv.1.53–5 , iv. 14.36–7 , vi.1.102-4 . See OND 88.180-211 ; AP 4.50-2; OQ ii.2.53 ; ib.viii.6.73-6; IlusIIIae Dial.i.19 ; IPP 8.6–7; ib.26.46-8. 18-19 ex theologia mendicare: cf. I Dial.i.3. 20-1 c.1 , di.8 , col.13 = Augustinus, in Ioann. Evang. tr.vi.25 , CC 36,66 ; cited CB vi.6.280.30–1 ; AP 7.15; OQ iv.9.79; IPP 25.14-15.

106

OCKHAM : OPERA POLITICA

potestatem habeat ex iure divino et ordinatione Christi ad theologos , tractatores divinarum scripturarum, spectat . Rursus , tollens privilegium Romanae ecclesiae , quod immediate a Christo et iure divino dignoscitur suscepisse, est inter haereticos compu- 25 tandus, di.xxii , c.i. Scire autem quis est haereticus reputandus et quae assertio haereticalis debeat iudicari, ad theologos principaliter spectat ; solummodo enim ille haereticus est censendus , qui sacrae theologiae pertinaciter adversatur. Ergo principaliter theologorum est scire quam potestatem habeat papa ex iure divino .

CAPITULUM 8

SI ergo inter papam et imperatorem vel alios orthodoxos quaestio agitetur super potestate, quam sibi papa asserit iure divino competere, nec imperator vel aliquis sibi subiectus intentionem suam principaliter in legibus imperialibus nec papa in canonibus suam principaliter fundare valebit, sed utrique necesse est ultimo ad scripturas sacras recurrere , quas 5 neuter, si voluerit catholicus reputari , negare praesumet. Si enim papa potestatem suam, quam ex iure divino asserit se habere , solummodo per decreta et decretales probare voluerit, respondebitur sibi quod haec probatio in praeiudicium partis tamquam familiaris , nisi scripturis possit muniri divinis , est habenda suspecta, et idem dici poterit 10 imperatori et alteri cuicumque , si solummodo per imperiales leges se contra papam in huiusmodi temptaverit defensare : praesertim cum tam aliquae civiles leges quam aliquae decretales veritati, iustitiae et legi evangelicae inveniantur adversae . Lex enim illa , quae matrimonii vincula statuit religionis causa debere dissolvi , legi evangelicae contradicit . 15 Decretalis etiam Anastasii secundi , quae habetur di.xix , c . Secundum ecclesiae, non est consona aequitati ; plures etiam aliae, sicut inferius

Si questio fuerit super potestate pape quam dicit sibi compectere ex iure diuino principaliter ad scripturas sacras non ad leges vel canones requirendum [ recurrendum coniec.s] est rubr. 5 utrique: utrumque Us; uterque e 15 deberet U 26 c.1 , di.22 , col.73 ; cf. I Dial.v. 13,24.

26-9 cf. I Dial.i.11 .

1.8.14 lex enim illa: see Cod. lust.1.3.52.15 ; ib.1.3.54(56 ) .3-4 ; Nov.117 . 10 (coll.viii, tit. 13). 16-17 c.8 , di . 19, col.63; cf. Gratianus, p.c.8 , col.64. See I Dial.v.5 ; ib.vii.1 ; IlusIIIae Dial.iii. 15. 17 inferius: cf. v.4.75-81 ; v.5.58-64.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

107

apertissime ostendetur, ita ut prorsus illitterati et feminae capere valeant, non solum veritati catholicae sed etiam rationi evidentissime naturali 20 manifestissime contradic*nt , ita ut mirum sit quod umquam habens usum rationis potuerit talia opinari . Hinc Gratianus , ut habetur di.xix , § Hoc autem ait: Hoc autem intelligendum est de illis sanctionibus vel decretalibus epistolis, in quibus nec praecedentium patrum decretis nec evangelicis praeceptis aliquid contrarium invenitur. 25

Amplius, sicut nemo potest sibi ius dicere nec esse iudex in causa propria secundum canonica et civilia iura, ita nemo habens causam contra alium potest pro se leges proprias ab ipso conditas allegare . Quare nec pro se poterit allegare leges praedecessorum suorum , quae non sunt maioris auctoritatis quam propriae ; quae enim aequalis auctoritatis esse videntur,

30 pro eodem videntur aequaliter alleganda[e] . Cum igitur nec papa nec imperator, si unus adversus alium super potestate , quam sibi papa dicit ex iure divino competere, causam habuerit , fundare valeat intentionem suam in legibus propriis vel canonibus propriis - nam tunc posset uterque pro parte sua novas leges condere et secundum 35 eas proferre sententiam contra alium - , sequitur quod nec in legibus praedecessorum suorum unus contra alium valeat se fundare , saltem principaliter. Quare recurrendum est ad scripturas sacras , quas utraque pars iudicat recipiendas tam pro se quam contra se.

CAPITULUM 9

LICET vero in controversia huiusmodi allegatio sit debilis iudicanda, si papa decretales pro se vel imperator leges civiles pro se adduxerit, tamen illa allegatio fortis est censenda , quae in decretalibus contra papam recipientem ipsas et in legibus contra imperatorem, si illas quae pro se sunt 5 servare voluerit, evidentius est fundata . Nam quod quis pro se inducit ,

28 quae: qui s

34 posset: possit U

Quamuis in huiusmodi questione nec papa in decretalibus nec imperator uel alius in legibus ciuilibus principaliter debeat se fundare tamen papa decretales contra se et imperatorem [ sic ] uel alius leges ciuiles contra se Si eas que pro se sunt in aliis causis inducit debet recipere rubr. 21-4 Gratianus, p.c.7, di. 19, col.62 ; cited I Dial.v.5 ; ib. vii.1 ; IIusIIIae Dial.iii. 15 26 secundum canonica et civilia iura: cf. Decretum Gratiani, c.1 , C.4 , q.4 , col.541 ; ib . c.27, C.23 , q.4, col.912 and Glord. s.v. ' propriae' ; Cod.lust.3.5 . See the authorities cited CE 7.238-40.

108

OCKHAM : OPERA POLITICA

etiam contra se inductum reprobare non debet , di.xix , c . Si Romanorum. Sic etiam qui inducit testem pro se , tenetur eum contra se recipere, Extra , de testibus, c. Praesentium; iv, q.iii , § Si quis testibus . Si igitur papa decretales pro se induxerit, debet ipsas contra se recipere ; et similiter de imperatore, si pro se leges induxerit, est dicendum .

Item , allegatio fortis est, qua quis ex propriis evidenter convincitur . Propter hoc enim voluit beatus Gregorius, prout habetur di.xlv, c . Qui sincera, ut Iudaeis ex eorum codicibus ostenderetur quod vera sunt, quae asserunt Christiani . Leges igitur contra eum , qui ipsas pro se recipit et observat, et decretales contra papam, si exorbitaverit contra ipsas , sunt 15 fortius allegandae . Propter quod in sequentibus contra quosdam posteriores vocatos pontifices canones antiquorum patrum saepius allegabo , quia sicut vita ital doctrina posteriorum discrepat a doctrina priorum .

CAPITULUM 10

QUAM non a solo Deo sed ab hominibus papa habeat potestatem , nequaquam ad theologos principaliter scire et inquirere dignoscitur pertinere , sed ad peritos in iure civili et ad illos , qui noverint quae res , possessiones , iurisdictiones , libertates et iura ab imperatoribus , regibus , principibus et aliis quibuscumque Romanis pontificibus sunt concessa.

Talia enim non per scripturas sacras, cum de huiusmodi in ipsis nulla penitus mentio habeatur, sed per iura imperatorum, quae de talibus copiose loquuntur, et per instrumenta, privilegia atque cartas imperatorum , regum , principum et aliorum, qui Romanam ecclesiam ditaverunt et libertatibus donaverunt, sciri possunt. 10 Verumptamen, si dubitatio oriatur an potestas huiusmodi legi divinae , iuri naturali vel statui aut conditioni summi pontificis adversetur, per scripturas divinas principaliter discuti debet . Si enim imperator vel alius aliquas possessiones taliter daret Romanae ecclesiae , ut quicumque esset

Non est theologorum principaliter scire quam ab hominibus papa habeat potestatem Sed hoc magis spectat ad peritos in iure ciuili et ad eos qui nouerunt que pape ab imperatoribus et Regibus aliisque fidelibus donata sunt liberaliter et concessa rubr. 9 et2 s: eciam U; in e 7-8 II,20,31 , col.326. 8 § 42, c.3 , C.4, qq.2 & 3 , col.541 . 1.9.6 c.1 , di . 19, col.59 . 11-14 c.3, di.45 , col . 161 - Gregorius Magnus , Reg.xiii . 13 , CC 140A, 1013-4.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

109

15 Romanus episcopus in speciali et extra articulum necessitatis ipsarum proprietatem haberet , donatio huiusmodi esset per sacras litteras reprobanda. Quia ad papatum posset assumi persona, quae proprietatis huiusmodi non esset capax , puta si eligeretur aliquis , qui per votum proprietatem huiusmodi abdicasset; et in similibus similiter est dicendum .

CAPITULUM 11

NON solum autem est licitum de potestate papae intentione recta inquirere, sed etiam licet et expedit de operibus eius, si manifeste mala fuerint, iudicare et quod mala sunt et reprehensibilia reputare, atque hoc loco et tempore opportunis asserere et aliis indicare. 5

Quamvis enim pro facto ipsius , quod retorqueri potest ad bonum et malum, praesumere teneamur bonum, sicut et de factis aliorum, tamen de facto ipsius, quod bono animo fieri nequaquam potest, nobis permittitur iudicare, ut dicit Beda, prout habetur Extra, de regulis iuris, c . Estote. Qui ait: Quod scriptum est: 'Ex fructibus eorum cognoscetis eos ' , de manifestis

10 dictum est, quae non possunt bono animo fieri, ut stuprum, blasphemiae, furta, ebrietates et similia, de quibus nobis permittitur iudicare . Nequaquam ergo excusandus esset papa , si furtum aut rapinam, stuprum vel fornicationem vel crimen aliud dampnatione dignissimum perpetraret , sed criminosus, malus et impius esset ab omnibus scientibus aestimandus . Quia 15 aeterna dampnatione sunt digni , qui malos asserunt esse bonos et bonos dic*nt malos, testante Isaia propheta, qui vº capitulo ait: Vae, qui dicitis bonum malum, et malum bonum ; cui alludit Ieronymus , ut habetur xi , q.iii , c. Si quis, dicens : Si quis hominem, qui sanctus non est, sanctum esse

Sanctis viris non licet summum pontificem reputare iustum et sanctum si sciiunt [ sic ] opera eius de se esse illicita Sed ipsum esse malum iudicare tenentur rubr. 6 tamen: cum s 7 promittitur U 11 promittitur U 1.10.17-19 cf. infra, ii.8.12-18 . 11.5.103n.

19 in similibus: for this principle see below,

i.11.1-11 Many verbal similarities in IPP 16.1-14 ; cf. I Dial.vii.70; OQ i.17.210-16. 5-6 Echoing Huguccio's opinion in Gl.ord. ad c.1 , di.40 s.v. Quis enim ' , cited I Dial.v.5. 9-10 8-11 V.41,2 , col.927 = Beda, in Luc. Evang. Expositio ii, ad 6,37 , CC 120, 146. Matth.7.20. 11-25 cf. I Dial.vii.70; OQ i. 17.210-6. 16-7 cf. Is.5,20 . Cited as here IPP 16.21 ; correctly according to Vulg. (malum bonum et bonum malum ) I Dial.vii.2. 18-25 c.58, C.11 , q.3, coll.659–60 = Hieronymus, Comment.in Ep.ad Philemonem, vers.4-6, PL 26,609-10.

110

OCKHAM : OPERA POLITICA

crediderit et Dei eum iunxerit societati, Christum violat, cuius membra sumus. Et infra : Omnes credentes secundum Apostolum Christi corpus 20 efficimur. Qui in Christi corpore errat [et] labitur, asserens membrum eius sanctum esse, cum non sit, vel non esse sanctum, cum sit, vide quali crimini obnoxius fiat. Isaias enim ait: ' Vae hiis, qui dic*nt dulce amarum, et amarum dulce, ponentes tenebras lucem, et lucem tenebras. ' Dulce puto esse [sanctimoniam]; amarum, quod sanctimoniae contrarium est.

Cum igitur papa inter credentes, nisi sit infidelis, debeat computari , si facit opera manifeste contraria sanctitati , pro sancto haberi non debet nec sancto viro bona de ipso iudicare licebit ; quia, sicut dicit beatus Gregorius in Moralibus et habetur di.xlvi , c . Sunt nonnulli: Sanctus vir, sicut mala de bonis non existimat, ita iudicare bona de malis recusat . Cum ergo ex 30 fructibus suis , sicut et ceteri , cognoscendus sit papa iuxta sententiam Christi Matthaei viiº , si opera eius ex natura sua sint mala, qui ipsum sanctum vel iustum dixerit , abhominabilis est apud Deum. Quia, ut beatus Ieronymus , prout legitur xi , q.iii , c . Si quis , ait : Si quis dixerit iustum iniustum, et iniustum iustum, ‘ abhominabilis est uterque apud Deum . ' 35 Similiter qui sanctum dicit non sanctum, et rursum non sanctum asserit sanctum, abhominabilis uterque apud Deum est.

LIBER SECUNDUS

CAPITULUM 1 PROVIDENTIA forte divina , quae bona consuevit ex malis hominum actibus operari , propter peccata populi, pro cuius meritis nonnumquam

22 crimini emendavimus: crimine Offler 21 et sec.canon.: om .U 25 sanctimoniam 30 estimat canon 27 sanctitati: senciati U sec.canon.: om.U 37 uterque om.canon 37 post Deum est: Explicit liber primus. Incipit liber secundus rubr. Quare deus promisit [sic] quosdam vocatos Romanos pontifices sibi vsurpare illegitimam potestatem et ex qua radice habuerit ortum assercio qua tenetur quod papa tam in temporalibus quam in spiritualibus talem habet plenitudinem potestatis ut omnia possit que nec lege [sic] nature nec legi diuine repugnant rubr. 28-37 Verbal similarities in IPP 16.14-25. 23-4 cf. Is.5.20. 20-1 cf. Rom. 5,12. 29-30 c.2, di.46 , col . 168 = Gregorius Magnus , Moral.xviii.8 , CC 143A, 890. 30-2 cf. Matth.7,16 ; ib. 7,20. 33 cf. Prov. 17,15 . 34-7 c.57 , C.11 , q.3 , col.659 = Hieronymus, Comment.in Ep.ad Philemonem, vers.4–6, PL 26,609–10. ii.1.2-3 Decretum Gratiani , c.13, C.6, q.1 , col.557 . Gl.ord s.v. ' depravantur' explains: id est, pravi episcopi constituuntur: non enim propter aliorum merita efficiuntur mali , sed mali propter malorum merita praelati fiunt .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

111

episcopi depravantur , permisit nonnullos vocatos Romanos episcopos usurpatam perperam potestatem ad divina pariter et humana illicite et 5 praesumptuose extendere : ut et ipsorum malitia inexcusabilis appareret, et peritorum sollertia, excussa pigritia, litteras profundius scrutans divinas , veritates occultas in lucem produceret gubernationi et regimini totius humani generis profuturas , quibus frenum illorum nequitiae summorum pontificum, qui moliti fuerint principari tyrannice , imponatur. 10

Sane , sicut interdum ex uno principio vero sane intellecto veritates concluduntur innumerae , ita nonnumquam ex uno falso vel etiam vero male intellecto innumerabiles inferuntur errores, quodam sapiente testante quod, uno inconvenienti dato, multa sequuntur ; et alibi dicitur quod parvus error in principio magnus est in fine. Quod circa potestatem papalem

15 aestimo accidisse . Quia enim in quibusdam scripturis , quas multi tamquam authenticas venerantur, assertive scriptum habetur quod papa habet in terris plenitudinem potestatis, quidam summi pontifices appellati , verum intellectum verborum huiusmodi ignorantes, non solum ad errores, sed etiam ad iniurias et iniquitates patentissimas processerunt. 20

Radicem ergo eorundem cupiens quid producere debeat propalare , ab ista plenitudine potestatis incipiam. De qua nonnulli tenent quod papa sic habet a Christo plenitudinem potestatis , ut omnia tam in temporalibus quam in spiritualibus possit de iure, quae nec iuri naturali nec legi divinae repugnant, in tantum quod, quamvis quaedam talia de facto praecipiendo

25 vel faciendo peccaret mortaliter, tamen facta tenerent et sibi esset obediendum de necessitate salutis . Saepe enim qui praeest iubendo peccat mortaliter, et tamen qui subest parendo meretur, xxiii , q.i , c . Quid culpatur.

3 promisit Us

19 iniurias: iurias U

13-14 Aristoteles , De 13 Aristoteles, Phys.1.2 185a 11-12 ; cf. Auct.Arist . 140 no.5 . 20-6 cf. I caelo 1.5 271b 8-9 (following Plato , Cratylus 436 D) ; cf. Auct.Aristot. 161 no.19. Dial.vii.67; CB iv.12.262.9–16; ib . vi.2.273.26–31 ; AP 1. 17-22 ; IusIIIae Dial.i.1 ; OQ i.2.7-17 ; IPP 1.17-22. 27-8 c.4 , C.23, q.1 , col.893 ; cited IIusIIIae Dial.ii.20.

112

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 2

ISTAM assertionem quidam principaliter verbis Christi munire conantur. Qui , ut legitur Matthaei xviº, dixit Petro : Tibi dabo claves regni caelorum. Et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis: et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in caelis . Quibus verbis, ut videtur, Christus promisit Petro talem plenitudinem potestatis , ut sine 5 omni exceptione omnia possit in terris; verbo enim generali debent omnia comprehendi, di.xix , c . Si Romanorum, i, q.i , c . Sunt nonnulli, xiv, q.iii , c . Putant. Istam assertionem propter praedicta verba Christi tenuisse videtur Innocentius III , qui ut habetur Extra , de maioritate et obedientia , c . Solitae 10 ait: Dixit Dominus ad Petrum, et in Petro dixit ad successores: Quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis ' , vere nichil excipiens, qui dixit : ' Quodcumque ligaveris ' etc. , quibus verbis datur intelligi quod secundum Innocentium Christus a potestate Petri et successorum eius nichil excepit. Ergo nec nos aliquid debemus excipere ; sicut nec 15 nos debemus excipere ubi canon [ non ] excipit, xxxi , q.i , c . Quod si dormierit, ii, q.v, c . Consuluisti, di.lv, c . Si evangelica. Amplius, ex praecepto divino in omnibus, quae non sunt de se illicita, obediendum est papae, di.xii , c . Praeceptis, di.xix , c . Enimvero et c. Ita Dominus et c. Sic omnes et c . In memoriam et c . Nulli, di.xxii , c.i. Ergo 20 papa habet huiusmodi plenitudinem potestatis tam in temporalibus quam in spiritualibus. Rursus , Christus habuit tam in temporalibus quam in spiritualibus talem plenitudinem potestatis . Ergo etiam vicarius generalis ipsius, scilicet papa, 25 habet in terris huiusmodi plenitudinem potestatis.

Allegaciones pro assericione [sic ] predicta de plenitudine potestatis pappalis rubr. 16 non om. U 7 xiv: 24 U 12 vere om.decretal. 13 ligaveris om.decretal. 17 Consuluisti canon

2-3 Matth.16,19. ii.2.1-17 Follows closely AP 1.32-50 ; cf. IusIIIae Dial.i.2 ; OQ i.2.30–40. 7 c.114, C.1 , 6-7 Gl.ord. ad c.1 , di . 19 s.v. ' Dicendo' ; it cites the two canons next adduced. 15-17 cf. I Dial.vi. 1 ; q.1 , col.402. 8-9 c.2, C.14. q.3, col.735. 11-13 1,33,6, col.198. 16-17 c.13, ib. vi.62; CI 25.107.11-12. 15-16 Gl.ord. ad c.20, C.2 , q.5 s.v. ' superstitiosa'. C.31 , q . 1 , col.1112, where Gl.ord. s.v. ‘ nec nobis definiendum est' cites the two canons following here. 17 c.20, C.2, q.5 , col.462, c.13, di.55, col.219. 18-22 cf. IusIIIae Dial.i.3; OQ i.2.109-15 . 19 c.2, di. 12 , col.27. 19-20 c.4, di . 19, col.61 . 20 c.7, col.62 ; cited I Dial.v. 16, c.2, col.60, c.3, col.60. 20 c.5, col.61 , c.1 , di.22, col.73 . 23-5 cf. IlusIIIae Dial.i.4; OQ i.2.87-92 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

113

Item , papa omnibus legibus positivis est solutus , immo quascumque leges canonicas et civiles potest corrigere . Ergo habet in terris huiusmodi plenitudinem potestatis. Praeterea, papa tantam habet potestatem, ut possit super illa, quae sunt 30 contra naturalem aequitatem . Nam pueros , qui nesciunt regere semetipsos, habere curam et regimen aliorum et praecipue in spiritualibus , naturali obviat aequitati , Extra, de aetate et qualitate praeficiendorum, c . Indecorum. Pueris tamen potest committere curam et regimen aliorum , etiam in spiritualibus, Extra, eodem titulo , c . Eam te. Ergo multo magis 35 habet talem plenitudinem potestatis tam in temporalibus quam in spiritualibus, ut omnia possit, quae neque legi divinae neque legi naturae , ad quam naturalis aequitas pertinere videtur, repugnant.

CAPITULUM 3

ISTAM assertionem non solum falsam et periculosam toti communitati fidelium, sed etiam haereticalem existimo . Unde primo ostendam quod haereticalis est, quia manifeste scripturae divinae repugnat. Nam lex evangelica non maioris sed minoris servitutis est quam fuerit lex 5 Mosaica, unde et lex perfectae libertatis a beato Iacobo appellatur, sicut patet in canonica sua capitulo iº. Lex autem Mosaica propter importabilitatem servitutis ipsius secundum sententiam beati Petri , ut habetur Act[uum ] xvº, non erat fidelibus imponenda . Ait enim loquens de iugo legis Mosaicae : Quid temptatis Deum, imponere iugum super cervices 10 discipulorum, quod neque patres nostri neque nos portare potuimus ? Ex quibus verbis patenter colligitur quod iugum tantae gravitatis et tantae servitutis , quantae fuit lex Mosaica, non est super Christianos impositum . Hinc beatus Augustinus ad inquisitiones Ianuarii illos reputat arguen-

Asserricio [sic] predicta hereticalis est propter libertatem euangelice legis rubr. 8 act.15 U 13 Hinc: hic U 26-8 cf. IlusIllae Dial.i.4; OQ i.2.101-8 ; Gl.ord. ad X 1,7,3, s.v. 'veri dei vicem' . 29-37 cf. IlusIIIae Dial.i.4. 32-3 1,14,3, col.126. 34 cf. Gl.ord. s.v. ' litterarum ' ad I, 14,4, col. 126. 37 naturalis aequitas: cf. Gl.ord. ad c.7 , di.1 s.v. ' ius naturale' : natura ... dicitur instinctus naturae ex ratione proveniens. Et ius ex tali natura proveniens dicitur naturalis aequitas. ii.3.1-64 In the same terms but at greater length IusIIIae Dial.i.5-8 ; cf. Consult.269–73 ; IPP 136-53; ib. 3.3-23. 4-39 All these authorities are cited AP 2.13-63 ; IusIIIae Dial.i.5 & 7; 8-10 Act. 15,10. OQ 1.6.36-45. 5-6 lac.1,25 (in legem perfectam libertatis Vulg .).

114

OCKHAM : OPERA POLITICA

dos , qui contra evangelicam libertatem maioribus oneribus quam fuerint illa veteris legis volunt premere Christianos, dicens de talibus , ut habetur 15 di.xii , c . Omnia: Ipsam religionem, quam paucissimis et manifestissimis celebrationum sacramentis misericordia Dei voluit esse liberam, servilibus oneribus premunt adeo, ut tolerabilior sit conditio Iudaeorum qui, etiamsi tempus liberationis [non] agnoverint, legalibus tamen sacramentis , non humanis praesumptionibus subiciuntur. Ex quibus verbis patenter habetur 20 quod lex Christiana non est tantae servitutis quantae fuit lex vetus . Hinc beatus Iacobus dicit , ut habetur Actuum xvº : Ego iudico non inquietari eos, qui ex gentibus convertuntur ad Deum, sed scribere ad eos ut abstineant se a contaminationibus simulacrorum etc. Hinc collegium Apostolorum cum senioribus ait , ut habetur ibidem: Visum est enim 25 Spiritui sancto, et nobis, nichil ultra imponere vobis, scilicet gentibus , oneris quam haec necessaria: ut abstineatis vos ab immolatis simulacrorum etc. Hinc conversi ex gentibus , cum recepissent epistolam Apostolorum et seniorum et legissent, gavisi sunt super consolatione ; qui tamen materiam consolationis minime habuissent, si liberati a servitute legis divinae, maiori 30 servituti Petri et successorum eius fuissent obnoxii . Hinc Apostolus ad Galatas iio ait: Neque Titus, qui mecum erat, cum esset Gentilis, compulsus est circumcidi : sed propter introductos falsos fratres, qui introierunt explorare libertatem nostram, quam habemus in Christo Ihesu, ut nos in servitutem redigerent. Hint capitulo vº ait : Utinam 35 et abscindantur qui vos conturbant. Vos enim in libertatem vocati estis, fratres. Hinc capitulo ivº ait : Non sumus ancillae filii, sed liberae : qua libertate Christus nos liberavit . Hinc ii ad Corinthios iii ait: Ubi Spiritus Domini: ibi libertas . Ex quibus omnibus et aliis innumeris assertionibus legis divinae et sanctorum patrum colligitur evidenter quod lex Christiana 40 non est tantae servitutis quantae erat lex Mosaica. Sed si papa per praeceptum et ordinationem Christi talem haberet plenitudinem potestatis , ut omnia tam in temporalibus quam in spiritualibus sine omni exceptione posset de iure , quae non obviant legi divinae

19 sacramentis canon: 19 libertatis canon et auct.laud. 19 non' sec.canon .: om.U 33 gentile U sarcinis auct. 31 seruitute U 32 ad Galatas iiº: 2 ad Galatas Ues 33 subintroductos Vulg. 34 subintroierunt Vulg. 16-20 c.12 , di. 12, col.30 = Augustinus, Ep.lv.35 , CSEL 34(ii),210. 22-4 Act . 15,19-20. 25-8 Act. 15,28-9. 28-9 cf. Act. 15,31 . 32-5 Gal.2.3-4. 35-6 Gal.5,12-13. 42-51 Marked similarities to AP 2.68-81 ; cf. 37-8 Gal.4,31. 38-9 II Cor.3,17. Consult.265-74; IPP 11.12-16.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

115

45 neque legi naturali , lex Christi esset horrendissimae servitutis et incomparabiliter maioris quam fuerit lex vetus . Omnes enim Christiani , tam imperatores et reges quam quicumque alii ipsis subiecti, essent servi papae secundum strictissimam acceptionem nominis ' servi ' ; quia numquam fuit nec erit de iure aliquis , qui maiorem habuerit super quemcumque 50 hominem potestatem quam ut possit in eum omnia, quae nec iuri naturali nec iuri divino repugnant. Posset ergo papa de iure privare regem Franciae et omnem alium sine culpa et absque causa regno suo , quemadmodum dominus absque causa et sine culpa potest tollere a servo suo rem, quam sibi concessit: quod est absurdum. Posset etiam papa, si talem haberet tam 55 in temporalibus quam in spiritualibus plenitudinem potestatis , multo plures et graviores caerimonias imponere Christianis quam fuerint caerimoniae veteris legis ; quare nullo modo lex evangelica esset lex libertatis , sed intolerabilis servitutis . Est ergo praedicta assertio haereticalis censenda . Quae etiam est toti 60 Christianitati periculosa. Quia, si papa talem haberet in temporalibus plenitudinem potestatis, posset de iure spoliare omnes reges et principes regnis et dominiis suis et ea consanguineis suis vel aliis vilibus personis , quibus vellet, conferre vel sibi retinere , ex quo schismata et dissentiones ac guerrae toti Christianitati periculosae leviter orerentur.

CAPITULUM 4

VERUM , quia legem evangelicam esse legem perfectae libertatis - ex quo patet papam non habere talem plenitudinem potestatis

potest bene

et male intelligi , est advertendum quod legem evangelicam esse legem perfectae libertatis non debet intelligi , ut omnem servitutem tollat et

58 servitutis: seruientes U mirerentur U; minarentur e

59 assericio U

64 orerentur: orirentur s Offler;

Quomodo debet intelligi legem euangelicam esse legem libertatis rubr. 51-4 cf. AP 2.84-90. 52 sine culpa et absque causa: cf. OND 61.55–60, citing Gl.ord. ad X 1,2,2 s.v. ' culpa caret' ; ad IV, 13,11 s.v. ' sine sua ' ; ad Decretum Gratiani c.6, di.22 s.v. ' priusquem ' ; Sext.V, 12 ad fin. , reg . 23 , col.1122 . See too OQ i.7.55n. 54-8 Almost verbally as OQ i.6.24-5,30-3. 60-3 Closely resembling CB vi.4,275.20-7 and lusIIIae Dial.i.5 adfin.; cf. CB iv.12.262.21-5 . 1.4.1-10 cf. IusIIIae Dial.i. 6–7 .

116

OCKHAM : OPERA POLITICA

nullam patiatur etiam Christianus : cum Apostolus dicat i ad Corinthios 5 viiº: Unusquisque in qua vocatione vocatus est, in ea permaneat. Servus vocatus es? non sit tibi curae . Sed debet magis intelligi negative : quia scilicet per legem evangelicam nullatenus iugum grave inducitur et nullus per ipsam fit servus alterius , nec tantum onus quoad exteriorem cultum divinum per ipsam imponitur Christianis quanto Iudaei pressi fuerunt.

Propter quod non solum Christiani non fiunt servi papae per evangelicam legem, sed nec etiam papa de plenitudine potestatis posset quemcumque Christianum ipso invito sine culpa sua et absque causa tantae gravitatis caerimoniis onerare quantae fuerunt caerimoniae veteris legis , et, si hoc de facto attemptaret, factum suum de iure non teneret, sed ipso 15 iure divino esset nullum. Et ideo , si in contravenientem ferret sententiam, ipsa sententia esset nulla tamquam a non suo iudice lata, iuxta regulam illam, quae habetur Extra, de regulis iuris , c . Ea, quae, libro viº : Ea, quae a iudice fiunt, si ad eius non spectant officium, viribus non subsistunt.

CAPITULUM 5

ADHUC , quod papa non habeat talem plenitudinem potestatis aperte monstratur per Apostolum , qui i [ i ] ad Corinthios ultimo ait pro se et universis praelatis ecclesiae: Haec absens scribo, ut non praesens durius agam secundum potestatem, quam Dominus dedit [michi] in aedificationem, et non in destructionem vestram . Quibus verbis datur intelligi quod potestas 5 apostolica propter utilitatem subditorum est principaliter instituta a Christo. Non enim Christus committendo oves suas Petro principaliter voluit providere honori vel commodo ac quieti vel utilitati Petri , sed principaliter voluit providere utilitati ovium . Propter quod non dixit Petro: 'Dominare ovibus meis ' , nec dixit: ' Fac de ovibus meis quicquid tibi 10

5 christianis Ues Probatur quod papa non habet a Christo talem plenitudinem potestatis per hoc quod principatus papalis est principatus institutus propter bonum commune subditorum non propter honorem aut comodum pape rubr. 2 1 Cor. U 3 non ut trs.Ues 4 michi sec.Vulg.: om.Ues 6-7 I Cor.7,20-1. 13-14 sine culpa etc .: see above, ii.3.52n. 16-19 cf. CB vi.8.289.16-20; AP 11.58-61 . 18-19 Sext.V, 12 ad fin. , reg.26, col.1122 ; cited OQ iii.4.51-2; IPP 2. 25-27. ii.5.1-19 cf. AP 2.118-44.

2-7 cf. IusIIIae Dial.i.7; IPP 6.1-21 .

3-5 II Cor. 13,10.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

117

placuerit, quod ad tuum fuerit commodum vel honorem' ; sed dixit : Pasce oves meas, quasi diceret : ' Fac quod earum respicit utilitatem et necessitatem , ut scias te non propter te, sed propter eas ipsis esse praepositum .' Nec mirum : bonum enim commune praeferendum est bono privato. Quare 15 Christus praeficiendo beatum Petrum ovibus suis principaliter non beato Petro, sed ovibus suis voluit providere . Sed si Petrus talem accepisset a Christo plenitudinem potestatis, non ovibus sed sibi et honori suo principaliter provisum fuisset. Quare relinquitur quod Christus nec Petro nec successoribus eius talem dedit plenitudinem potestatis . 20

Haec ratio multis modis confirmari et fulciri potest. Nam principatus apostolicus seu papalis non minus institutus est propter communem utilitatem fidelium quam principatus saecularis temperatus et iustus propter utilitatem subiectorum : qui tamen propter utilitatem subditorum

institutus est, secundum mundi sapientem in Politicis . Ergo principatus 25 papalis non propter ipsum papam, sed propter fideles institutus est a Christo. Amplius , leges civiles pro nullo privato commodo, sed pro bono communi debent institui , di.iv, c . Erit autem . Ergo multo magis principatus spiritualis institutus est pro bono communi , et non pro honore 30 cuiuscumque praelati . Unde beatus Augustinus in homelia super illud Ioannis xº: Qui non intrat per ostium etc. , sic ait : ' Qui non intrat per ostium, sed ibi ascendit aliunde ' : intellige episcopum. 'Aliunde ', id est qui non intrat per vocationem populi, per electionem fratrum, per provisionem Christi, sed per praemium aut per vim parentum vel potestatum, hic non est 35 pastor, sed fur et latro. Unde comprobatur quod pastor est, nisi proprias oves nutriendo, fovendo, tuendo, vigilando custodiat, et non terrena lucra sectetur, sed caelestia, et non quae sua sunt quaerat, sed quae aliorum ? Ita ut non cupiditate pecuniae episcopatum desideret, sed pro augenda fide populi, ut cum eis et pro eis aeternam recipiat retributionem; non ut dominus sit, sed

13 ut: nec Ues

33 provisionem: prouidicionem U

38 cupiditate : custoditate U

11-12 Ioann.21,17. 15 bonum enim commune etc .: an almost identical form of words in lusIllae Dial.ii.6 . Ockham cites Aristoteles , N.Eth . I.1 1094b 8-11 for this principle at AP 8.78-9. It had become a commonplace in scholastic discussion during the thirteenth century; cf. Thomas, Ilallae ST 68,1 ad 3 ; Bonaventura, I Sent.46,3, Opp.omn. i, Quaracchi, 1882 , p.825a. 20-5 cf. OQ 1.6.110-16. 23-4 Aristoteles, Pol.III.6 1279a 17-21 , ed. Susemihl p. 177; cf. Thomas, in Pol.III , lect.v, text.251 , n.390 . 27-8 c.2, di.4 , col.5 ; cited IlusIllae Dial.ii.27. 31 Ioann . 10,1. 31-49 Augustinus: potius auctor incertus . See Scholz, Wilhelm von Ockham, p.220; A. Hamman, ' Saint Augustin dans le Breviloquium ', Augustinus Magister ii, Paris, 1954 , p. 1022 n.6.

118

OCKHAM : OPERA POLITICA

pater; non ulciscatur et persequatur, sed nutriat . Et infra: Episcopum enim 40 non condecet quemquam odire, sed omnes diligere, fovere bonos, corrigere malos. Et infra: Episcopi non sunt, ut dominentur in clero, sed ut forma si[n]t omnium et suo exemplo omnes aedificent et neminem perdant . Et infra: Quantoscumque episcopus suo exemplo perdiderit aut sua vigilantia non custodierit, tantorum homicidiorum reus erit. Speculatorem enim 45 Christus eum in suo loco constituit animarum, non cultorem agrorum. Et infra: Omnes enim, qui relicta doctrina Christi vel Apostolorum et sanctorum patrum aut aliter vivunt aut aliter docent, pseudo sunt episcopi et non sunt episcopi, quia non exemplis Christum sequuntur nec doctrina. Item, idem Augustinus xixº de Civitate Dei , et ponitur pars auctoritatis 50 in decretis , viii . q.i , c . Qui episcopatum , sic ait : In actione vero non amandus est honor in hac vita sive potentia, quoniam omnia vana sub sole, sed opus ipsum, quod per eundem honorem vel potentiam fit, si recte et utiliterfit, id est ut valeat ad eam salutem subditorum, quae secundum Deum est. Unde Apostolus : Qui ‘ episcopatum desiderat, bonum opus desiderat', 55 exponere voluit quid sit episcopatus, quia nomen est operis, non honoris. Graecum est enim, atque inde dictum vocabulum quod ille, qui praeficitur, eis, quibus praeficitur, superintendit, curam scilicet eorum gerens; 'scopos ' quippe intentio est. Ergo ' episcopin ' , si velimus, latine ' superintendere ' possumus dicere: ut intelligat se non esse episcopum qui praeesse dilexerit, 60 non prodesse. Ex quibus manifeste concluditur quod Romanus episcopus , si vult primus inter episcopos reputari, non honorem suum, ut dicat se super omnes fideles talem habere plenitudinem potestatis , sed utilitatem aliorum debet intendere, ut illam solummodo sibi attribuat potestatem , quae fidelibus necessaria et utilis est censenda : cuiusmodi non est talis 65 plenitudo potestatis. Quid enim prodest fidelibus et praecipue infirmis et imperfectis, proclivis ad impatientiam et iracundiam , si eis onera gravia et importabilia vel vix portabilia imponantur? dominum, qui potest esse stultus , temerarius, malignus et nequam - qualis potest esse papa -, supra se habere , qui eis de iure queat onera talia importabilia ponere super 70 humeros eorundem?

Sed forte dicet aliquis quod ad utilitatem subditorum spectat , ut papa

43 sint: sit U 57 inde: idem U 57 ductum auct.laud. episcopum es 65 quae scripsi: quia Ues

58 scopes U

59 episcopin:

51-8 Augustinus, de Civ.Dei xix . 19 , CC 48,686–7 . 55-6 1c.11 , C.8 , q. 1 , coll.593-4; cited OQ i.7.82-4; IPP 7.157-64. 55-6 I Tim.3,1 . 72-5 cf. OQ 70-1 cf. Matth.23,4 . i.8.3-6.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

119

super ipsos talem habeat plenitudinem potestatis, quia per hoc sunt subditi ad obedientiam perfectissimam obligati : quod ad perfectionem et utili75 tatem ipsorum dignoscitur pertinere . Huic respondetur quod , quamvis per talem plenitudinem potestatis essent subditi ad obedientiam perfectissimam obligati et quamvis talis obedientia perfectissima ad perfectionem spectaret, tamen non esset utile sed periculosum toti communitati fidelium omnes ad huiusmodi obedien80 tiam obligari, ut scilicet tenerentur in omnibus , quae non sunt contra ius naturale nec contra ius divinum, summo pontifici obedire . Multi enim in communitate fidelium sunt infirmi et imperfecti, quibus non expedit ad tantam obedientiam obligari , quia sunt minus idonei ad onera perferenda, quae papa posset eis de iure iniungere , si ad tam perfectam obedientiam . 85 tenerentur. Et ideo , quemadmodum infirmi minus idonei ad mortis. supplicium sustinendum non debent se ultro offerre martyrio, teste Beda, qui super illud Matthaei xxviº: Discipuli omnes, eo relicto, fugerunt, ait : Discipuli, qui articulum comprehensionis fugiendo praevenerunt, cautelam fugiendi docent eos, qui se ad [toleranda] supplicia minus sentiunt idoneos, 90 quibus tutius est latere quam se discrimini opponere : sic utile est infirmis , qui non se totis viribus ad perfectionem disponunt, qui non sunt idonei ad perferenda onera gravia quamplura, quae papa de iure posset ponere super eos si talem haberet plenitudinem potestatis, ad obedientiam perfectissimam non astringi , et tutius est eis obedientia minori teneri quam premi 95 tam gravi iugo . Propter quod non expedit toti congregationi fidelium , ut omnes reges et principes et fideles ceteri , si papa praeciperet eis omnia. bona sua et iura relinquere aliis , ei teneantur obedire ; quia quamplures sunt minus idonei ad complendum opere tale praeceptum . Sicut etiam non expedit toti congregationi fidelium obligari de necessitate salutis ad 100 obediendum papae, si iuberet quod omnes Christiani ieiunarent omni die in pane et aqua, quantumcumque tale ieiunium non esset contra legem naturae nec contra ius divinum ; quia multi non sunt idonei ad tam grave ieiunium perferendum. Et de similibus simile iudicium est habendum. Propter quod non expedit communitati fidelium , ut papa habeat

89 toleranda sec.auct.: 88-9 cautelam fugiendi om.auct. 88 praevenerant auct. om.U 90 latere: multo praesidia latebrarum petere auct. 90 opponere : exponere auct. 76-95 cf. OQ i.8.12–32. 87 Matth.26,56. 87-90 Beda, in Matth . Evang.Exposit. iv, ad 26.56, PL 92,117 ; cited precisely thus OQ i.8.19–21 . 103 de similibus etc .: cf. Gl.ord ad X 1,2,3, s.v. ' quod de uno' ; OND 102.151-2n .; I Dial.iii.8 ; IusIIIae Dial.iv.11 .

120

OCKHAM : OPERA POLITICA

potestatem gravia imponendi fidelibus sine culpa eorum et absque causa 105 manifesta , ad quae nec per ius divinum nec per ius naturale nec per propriam obligationem spontaneam constringuntur. Quia talis potestas propter stultitiam vel nequitiam summi pontificis posset esse in destructionem tam temporalem et corporalem quam spiritualem fidelium , quia saepe non solum infirmos bonos , sed imperfectos turbaret , et malos 110 efficeret desperatos . Cum ergo, sicut dictum est , papa non habeat a Deo potestatem ad destructionem , sed ad aedificationem fidelium , sequitur quod papa non habet a Christo huiusmodi plenitudinem potestatis.

CAPITULUM 6

ADHUC , aliis modis ostenditur quod papa non habet talem plenitudinem potestatis . Nam ad iustitiam , quam summus pontifex colere debet, spectat non sinere quod potestatis est fieri, sed quod aequum est custodiri, xii , q.ii, c. Cum devotissimam ; ergo papa non habet potestatem nisi in hiis , quae 5 aequitatis sunt et non potestatis; et per consequens non habet praedictam plenitudinem potestatis , quae respicit multa , quae ad aequitatem non pertinent . Nam si praedictam haberet plenitudinem potestatis , posset imperare divitibus ut omnia bona sua sibi dimitterent , ut se oneribus servilibus subderent, ut vestibus pretiosis et cibis delicatis non uterentur , ut 10 continue a carnibus abstinerent et huiusmodi innumerabilia, quae nec iuri divino nec iuri naturali repugnant . Amplius , papa, sicut et alii praelati ecclesiae , in clero dominari non debet, secundum beatum Petrum canonica sua prima, capitulo v°; ergo non habet neque in temporalibus neque in spiritualibus talem plenitudinem 15 potestatis . Rursus , papa est solummodo dispensator, iuxta illud Apostoli i ad Corinthios ivo: Sic nos existimet hom*o ut ministros Christi: et dispensatores mysteriorum Dei, et tantummodo servus super alios tamquam conservos

Pluribus aliis viis ostenditur quod papa non habet talem plenitudinem potestatis rubr. 4 custodiri sec.canon .: custodire Ues 19 ministeriorum Us 105-6 sine culpa etc .: see above , ii.3.52n. ii.6.3-5 c.9 (Si saeculi) , C.12, q.2, col.689. ib. i.5.53-62 ; IPP 7.72–7. 14-15 I Petr.5.3.

111 dictum est: above, ii.5.4-5. 13-16 cf. IusIllae Dial.i.9; OQ i.1.30–7; 18-19 I Cor.4 , 1 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

121

20 constitutos a Christo , iuxta illud Matthaei xxivº: Quis, putas, est fidelis servus, et prudens, quem constituit dominus super familiam suam, ut det illis cibum in tempore ? et post: Si autem dixerit malus servus ille in corde suo: Moram facit dominus meus venire : et coeperit percutere conservos suos etc. , et iuxta illud Lucae xiiº: Quis, putas, est fidelis dispensator, et prudens, 25 quem constituit dominus super familiam suam, ut det illis in tempore tritici mensuram ? Dispensator autem et conservus non habet super conservos suos talem plenitudinem potestatis ; ergo papa non habet super fideles talem plenitudinem potestatis. Rursus, pater non habet super filios talem plenitudinem potestatis ; quia 30 tunc principatus paternus a principatu despotico non differret nec conditio filiorum distaret a conditione servorum; nemo enim dominans maiorem habet potestatem super servos quoscumque quam ut super ipsos omnia possit , quae nec iuri naturali nec iuri divino repugnant . Papa autem est pater fidelium, et principatus eius non assimilatur principatui despotico , 35 sed paterno. Ergo non habet talem plenitudinem potestatis. Iterum , reges et principes saeculares non habent in temporalibus. huiusmodi plenitudinem potestatis ; tunc enim principatus regalis esset principatus despoticus et omnes subiecti regi essent servi eius , et inter subiectos regi non esset distinctio, scilicet inter servos et liberos , sed omnes 40 essent aequaliter servi . Ergo multo magis papa non habet etiam in spiritualibus huiusmodi plenitudinem potestatis , cum in quibuscumque tantam potestatem exercere super fideles quantam reges et principes exercent super sibi subiectos sit a Christo in persona Apostolorum papae et ceteris praelatis ecclesiae interdictum , ipsa Veritate dicente , ut legitur 45 Matthaei xx ° : Scitis quia principes gentium dominantur eorum: et qui maiores sunt, potestatem exercent in eos . Non ita erit inter vos : sed quicumque voluerit inter vos maior fieri, sit vester minister: et qui voluerit inter vos primus esse, erit vester servus . Praeterea, papa non habet potestatem condendi leges in omnibus, quae 50 neque sunt contra ius divinum nec contra ius naturale ; ergo non habet talem plenitudinem potestatis neque in temporalibus neque in spiritua-

24 et: eciam U 25 supra Vulg. 31 dominans: dominus Us 44 veritati U 45 xx°: 28 U 49 Praeterea: Propterea s

39 scilicet: sicut Ues

24-6 Luc. 12,42. 20-3 Matth.24,45 . 22-3 Matth.24,48-9. 29-35 See IusIIIae Dial.ii.3 for the distinction between principatus paternus and principatus despoticus, based on Aristoteles, Pol.I.12 1259a 37-40, ed . Susemihl , p.49 ; cf. Thomas, in Pol.I, lect.x , text. 101 , n. 152. 30-3 cf. AP 2.78-81 ; IPP 1.41-4. 45-8 Matth.20,25-7 ; cited IPP 1.31-3.

122

OCKHAM: OPERA POLITICA

libus . Antecedens in auctoritate Apostoli potest fundari, cum dicit i ad Timotheum iº: Lex iusto non est posita, sed iniustis, et non subditis etc. , quibus verbis datur intelligi quod iustis absque necessitate manifesta lex , praesertim gravis, non debet imponi ; quare papa non ad suae arbitrium 55 voluntatis , sed solummodo necessitate manifesta urgente potest innocentes et iustos legibus , praesertim onerosis et gravibus, alligare . Hinc Isidorus , ut habetur di.iv, c . Erit autem, asserit manifeste quod lex condenda debet esse necessaria [ et ] etiam utilis , quia nonnisi instante necessitate ius statui debet, teste Gregorio qui , ut habetur di.xxix , c . Regulae , ait : Regulae 60 sanctorum patrum pro tempore, loco et persona negotio instante necessitate traditae sunt. Augustinus etiam innuit , prout habetur xxii , q.v, c . Ad fidem, ut notat glossa super praedicto capitulo di.iv, Erit autem , quod legibus nemo cogitur bene facere , sed male facere prohibetur. Item, papa est sponsus ecclesiae . Sponsus autem seu maritus non habet 65 super sponsam plenitudinem potestatis, quia sponsa ab ancilla distinguitur et quoad multa ad paria iudicatur. Ergo nec papa habet super ecclesiam talem plenitudinem potestatis . Pluribus aliis viis posset haec conclusio generalis : ' Papa non habet talem plenitudinem potestatis ' ostendi . Sed ad praesens istae viae sufficiant , 70 praesertim quia ex pluribus veritatibus particularioribus postea ostendendis haec generalis veritas evidens apparebit.

CAPITULUM 7

QUOD autem papa specialiter in temporalibus non habeat a Christo talem plenitudinem potestatis, multis modis ostenditur. Nam frustra haberet a Christo talem plenitudinem potestatis , nisi ipsam

59 et supplevi: om.Ues Quod papa non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis quia non debet se negociis secularibus implicare rubr. 3 habere U

53 I Tim.1,9.

57-9 c.2, di.4, col.5 = Isidorus Hispal. , Etymol.v.21 , PL 82,203.

60-2 c.2, di.29,

col . 106 = [Gregorius Magnus ], litt.spur. , JL + 1944; cf. Gregorius papa VII, Reg. viii.28 (ix.5) . 62-3 c.33 , C.23 , q.5 , col.939 = Augustinus, contra litt.Petiliani ii.83 . 184 , CSEL 52,112-3 ; cited OQ iii.8.22-3; cf. I Dial.iv.22. 62-3 potius Gl.ord. ad c.1 , di.4 s.v. 'coerceatur'. 65-7 cf. XIV, 19,8 , col.724; below, ii. 14.46. ii.7.3-9 Almost verbally as in IusIIIae Dial.i.9; cf. AP 2.147-9.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

123

exercere deberet . Unde et reges in sacris litteris arguuntur, quia 5 potestatem eis traditam perverse vel negligenter exercebant . Unde Sapientiae viº sic scribitur: Data est a Domino potestas vobis, et virtus ab Altissimo, qui interrogabit opera vestra, et cogitationes scrutabitur: quia cum essetis ministri regni illius, non recte iudicastis etc. , ubi dicit glossa: Nota quod quilibet debet facere ea, quae suae conditioni conveniunt. Et 10 secundum leronymum, ut habetur xxiii , q.v, c . Si apud: Ornat doctrinam Domini, qui ea, quae conditioni suae apta sunt, facit . Quare papa diligenter facere debet ea , quae ad suam pertinent potestatem . Aliter enim , tamquam absconderet talentum potestatis sibi commissum a Christo , mittendus est tamquam servus malus , piger et inutilis in tenebras exteriores, 15 ubi eritfletus, et stridor dentium , Matthaei xxvº . Sed papa non debet potestatem sibi traditam et commissam a Christo circa ista temporalia exercere , saltem extra casum necessitatis , teste Apostolo , qui ii ad Timotheum capitulo iio dicit: Nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus: ut ei placeat, cui se probavit. Hinc beatus 20 Petrus in epistola Clementis , ut habetur xi , q.i , c . Te quidem, ait : Te quidem oportet irreprehensibiliter vivere, et summo studio niti, ut omnes vitae huius occupationes abicias ; et infra : Neque enim iudicem neque cognitorem saecularium negotiorum te hodie ordinare velit Christus. Hinc in canone Apostolorum, ut legitur di.lxxxviii , c . Episcopus, sic habetur: 25 Episcopus aut sacerdos aut diaconus nequaquam saeculares curas assumant; sin aliter, deiciantur. Et eadem distinctione , c . Episcopus, sic scribitur : Episcopus nullam rei familiaris curam ad se revocet, sed lectioni et orationi et verbo praedicationis tantummodo vacet. Ex quibus aliisque quampluribus canonibus et decretalibus , qui ponuntur xxi , q.iii , c.i , xvi , q.i , c . Sunt 30 nonnulli, xxi , q.iii , c . Placuit et c . Mollitiis et c . Hii, qui et c . Sacerdotum, et Extra, Ne clerici vel monachi se saecularibus negotiis immisceant , per

4 litteris: scripturis e; historiis s 13 post talentum: sibi add.et del.U

7 quia: quoniam Vulg. 12 sua U 5 tradita U 23 velit: vult canon 30 non nullum U 20 xi: 2 U

9 Not a gloss to Sap . , but Gl.ord. to the canon immediately following, 6-8 Sap.6.4-5. 10-11 c.24, C.23 , q.5 , col.937 = Hieronymus, in Ep.ad Titum , 2.9–10, S.V. conditioni' . 16-32 Ockham cites most of these authorities 14-15 cf. Matth.25,26-30. PL 26,586. 18-9 II Tim.2,4. AP 2.152-60, ib. 3.7-11 and OQ i.4.12–34; cf. IPP 1.20-26, ib . 2.13-18 . Decretal.ps. ., p.32 . -Isid , I ] , Ep.i.4 papa = [ Clemens , col.634 , q.1 C.11 20-3 c.29, 24-6 c.3 , di.88 , col.307 = Canon 23-32 As IusIIIae Dial.i.9; cf. IlusIIIae Dial.ii. 12. 27-8 c.6, coll.307-8. Apostol.vii, Eccl. Occid.Mon.Iuris Antiquissimi, ed. C.H. Turner, i.11. 29-31 c.3, C.21 , q.3 , col.856. 29-30 c.1 , C.21 , q.3 , col.855 , c.25 , C.16, q . 1 , col.767. 30-32 III, 50,1-10, coll.657-60. 30-1 c.5. col.857 , c.6, col.857, c.7 , col.857.

124

OCKHAM : OPERA POLITICA

totum , et di.lxxxviii , per totum, aperte colligitur quod ad papae non spectat officium se negotiis saecularibus implicare . Ex quo patenter concluditur quod papa non habet in saecularibus seu temporalibus talem plenitudinem potestatis .

CAPITULUM 8

PLURIBUS aliis modis adhuc probandum est quod papa, specialiter in temporalibus, non habet a Christo talem plenitudinem potestatis. Nam potentia papalis instituta et collata a Christo in omnibus summis. pontificibus est aequalis ; non enim ordinavit Christus quod unus papa maiorem haberet potestatem quam alius neque in temporalibus neque in 5 spiritualibus . Sed aliqui fuerunt summi pontifices - et adhuc possent esse -, qui non erant capaces talis plenitudinis potestatis , quia talis potestas a proprietate et dominio in speciali temporalium rerum separari non potest. Si enim papa habet talem plenitudinem potestatis super reges et principes. ceterosque fideles , constat quod de rebus temporalibus eorundem quod 10 vult potest disponere . Talis autem potestas est proprietas et dominium . earundem rerum . Sed aliqui fuerunt summi pontifices , puta monachi et aliarum religionum professores, qui talis proprietatis temporalium rerum non erant capaces , praesertim extra casum necessitatis; quia per votum paupertatis , quod est de substantia monachatus, proprietatem huiusmodi 15 abdicarunt , ut in decretalibus testatur, Extra, de statu monachorum , c . Cum ad monasterium. Ergo nullus papa ex ordinatione Christi habet talem plenitudinem potestatis. Sed forte dicet aliquis quod monachus vel alius religiosus de ordine mendicantium ad papatum assumptus , eo ipso quod assumitur, a voto 20 paupertatis emisso absolvitur; propter quod potest proprietatem huiusmodi possidere . Quod probatur per locum a simili ; quia obedientia ita est de substantia monachatus sicut abdicatio proprietatis, et tamen ad papatum

Quare papa non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis quia aliqui fuerunt et adhuc esse possent qui potestatis huius non erant capaces rubr. 16 abdicarunt s: abdicarent U Offler; abdicaverint e 16 in decretales testantur U; decretales testantur e 32 cc.1-14 , di.88 , coll.306-10. ii.8.3-27 cf. OQ i.6.128-47.

16-17 III , 35,6, coll.599–600 ; cited IlusIIIae Dial.i.23.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

125

assumptus ab omni obedientia religiosorum et religionis cuiuscumque est 25 penitus absolutus et ita liber effectus acsi numquam fuisset religiosus. Huic respondetur quod religiosus ad papatum assumptus non est simpliciter absolutus a voto paupertatis . Quia ex quo quis voluntarie se obligavit ad votum huiusmodi , ex tunc per legem divinam , qua dicitur : Vovete, et reddite, remanet obligatus ; quare ex tunc absque dispensatione Dei non 30 potest esse capax huiusmodi proprietatis . Et ideo , si fiat papa, nequaquam ab huiusmodi voto paupertatis absolvitur, quia per papatum seu per pontificale officium non absolvitur nisi ab illis , quae impediunt executionem pontificalis officii . Cum enim episcopatus sit nomen operis et oneris, et non honoris, sicut testatur Augustinus ut allegatum est prius 35 supra, eodem, capitulo 5 , per episcopatum non absolvitur quis ab illis , quae pompis et honoribus, praesertim mundanis , obviare videntur, sed solummodo absolvitur ab illis , quae nosc*ntur operibus et oneribus episcopalibus repugnare . Carere autem proprietate et dominio temporalium rerum in speciali operi episcopali non obviat , licet honorem . 40 mundanum minuere videatur. Si enim episcopalia opera impediret, hoc maxime videretur propter receptionem hospitum, sustentationem pauperum et miserabilium personarum , redemptionem captivorum , fabricationem ecclesiarum et alia opera pietatis , quae mediantibus divitiis exercentur. Sed per carentiam. 45 proprietatis et dominii rerum temporalium in speciali etiam huiusmodi opera pietatis nequaquam impediuntur; sed aeque et melius possunt talia opera pietatis exerceri per divitias et temporalia bona per habentem potestatem dispensandi et convertendi ipsa solummodo in pios usus absque proprietate et dominio in speciali , sicut per habentem proprietatem 50 ipsorum , virtute cuius possit ipsa ad suae arbitrium voluntatis expendere . Ita enim esuriens pascitur et saturatur pane , quem largitur sibi abbas vel alius non habens in speciali proprietatem panis , quem porrigit, sicut pane, quem dat sibi miles vel mercator habens proprietatem eiusdem in speciali ; et ita protegunt hospites ab iniuriis imbrium et caumatum domus religioso55 rum sicut domus habentium in speciali proprietatem ipsarum . Quare habere in speciali proprietatem huiusmodi rerum temporalium magis. impedire videtur huiusmodi opera pietatis quam habere solummodo dispensationem et procurationem earum . Quia qui habet in speciali

35 supra, eodem: s.e. U; scilicet es temporalia bona dispensandi trs.s 28-9 Ps.75,12.

47-8 per habentem potestatem divitias et

33-5 Augustinus, de Civ. Dei xix . 19 , CC 48,686; see above, ii.5.56.

126

OCKHAM: OPERA POLITICA

proprietatem ipsarum, potest de eis facere quod vult, eo quod in re propria quilibet est moderator et dispositor et arbiter, C. Mandati 1. In re mandata, 60 et potest ea dare consanguineis divitibus et amicis , nec tenetur ad restitutionem aliquam, quamvis ea expenderit in non pias causas, etiam si habeat potestatem restituendi . Qui autem temporalium rerum sic est solummodo procurator et dispensator, ut eas in pias causas expendat, non potest eas ad alios usus convertere et , si converterit, ad restitutionem 65 tenetur, si potest . Religiosus ergo , qui votum abdicationis proprietatis emisit, nequaquam fit proprietarius , licet ad papale officium sublimetur. Quod vero dicitur, religiosum factum papam penitus absolvi a voto obedientiae et esse liberum ab omni obedientia religionis et religiosorum sicut si numquam fuisset religiosus , non videtur verum : tum quia virtute 70 voti emissi tenetur ad substantialia regulae suae , quae nequaquam pontificale impediunt officium; tum quia in tribus casibus virtute voti prius emissi efficeretur de obedientia praelatorum religionis suae . Quia enim res de facili ad suam naturam revertitur, ff. de pactis , 1. Si unus , si religiosus factus papa postea efficeretur haereticus vel tamquam criminosus et 75 incorrigibilis deponeretur per sententiam vel sponte renuntiaret papatui , eo ipso efficeretur de obedientia praelatorum religionis suae. Quia in istis tribus casibus efficeretur non papa, et per consequens - cum cessante causa cesset effectus , et iam cessasset causa quare non tenebatur praelatis sui ordinis obedire , quia scilicet erat praelatus eorum - sequitur quod 80 efficeretur de obedientia eorundem: quemadmodum supremus praelatus alicuius ordinis , cui pro tunc omnes alii obedire tenentur, si deponatur vel cedat, et alii ab ipsius obedientia absolvuntur et ipse fit subditus de praelato.

CAPITULUM 9

ALITER adhuc probatur quod papa non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis .

60 dispositor: disposator ex dispensator corr.U; dispensator s 71-2 pontificalem U 72 tum: cum s

70 tum: cum s

Papa non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis quia Christus inquantum hom*o passibilis et mortalis caruit ea rubr. 60-1 Cod.Just.4.35.21. 68-84 Verbal similarities with OQ i.6.146-62. 78-9 cf. X II ,28,60, col.437.

74 cf. Dig.2.14.27.2.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

127

Nam Christus , licet inquantum Deus fuerit dominus et iudex omnium omnimodam habens plenitudinem potestatis , tamen inquantum hom*o 5 passibilis et mortalis non habuit in temporalibus talem plenitudinem potestatis , ut absque nova collatione potestatis facta sibi a Deo Patre omnia taliter posset. Ipse enim dixit regnum suum non esse de hoc mundo , Ioannis xviiiº ; Ipse negavit se iudicem et divisorem hereditatum, dicens Lucae xiiº dicenti sibi : 10 Magister, dic fratri meo ut dividat mecum hereditatem: hom*o, quis me constituit iudicem , ac divisorem super vos ? Ipse etiam, cum Iudaei vellent eum rapere et facere eum regem, fugit in montem, Ioannis viº . Ipse dixit de seipso , ut habetur Matthaei xxº: Filius hominis non venit ministrari, sed ministrare . Ex quibus aliisque quampluribus patet quod Christus non 15 solum defectus corporis et animae nostrae in se suscepit , sed etiam carentiam dominii et proprietatis in speciali regnorum et civitatum , castrorum , thesaurorum et praediorum ac iurisdictionum saecularium . Nec magis est mirandum quod potuerit inquantum Deus et per naturam divinitatis omnium talium summum habere dominium et omnium esse 20 iudex supremus et ipsis secundum naturam humanitatis carere, quam quod secundum naturam divinam potuerit esse impassibilis et immortalis et esse aequalis Patri , et tamen secundum naturam humanam esse passibilis et mortalis et minor Patre , sustinere famem, sitim afflictionesque ceteras corporales . Ita enim sunt ista extranea naturae divinae sicut carentia 25 dominii temporalium rerum in speciali . Et sicut auctoritates asserentes quod Christus fuit Deus et ab aeterno et creator et conditor et aequalis Patri debent intelligi de Christo secundum divinitatem , non secundum humanitatem, ita auctoritates, quibus asseritur quod Christus fuit rex et dominus omnium , intelligendae sunt de Christo secundum divinitatem , et 30 non secundum humanitatem inquantum fuit hom*o passibilis et mortalis . Si ergo Christus talem plenitudinem potestatis pro tempore , quo venit ministrare , non ministrari , voluit abdicare , sequitur quod papae vicario suo talem plenitudinem potestatis non concessit. De ista autem materia facta sunt plura opera plurium peritorum , et postea aliquid de ipsa tangetur. 35 Ideo ad praesens de ipsa ad alias allegationes pertranseo .

11 ac: aut Vulg.

13 xx°: 28 U

14 quampluribus verbis add.es

31 Christus: prout U

ii.9.3-8 cf. OQ 1.6.46–9. 8-13 cf. Alleg. art.i.47-89. 8-9 Ioann. 18,36; cf. OND 93.210-425. 8-11 cf. OND 93.482–501 . 10 Luc.12,13. 10-11 Luc . 12,14. 25-30 cf. OND 12 Joann.6,15; cf. OND 93.512-20. 13-14 Matth.20,28 ; cf. OND 93.505-12. 93.1112-1411. 34 postea: below, ii.22.20-50.

128

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 10

QUOD autem papa talem non habeat in temporalibus plenitudinem potestatis, tali modo probatur: Papa habet maiorem iurisdictionem temporalem in quibusdam regionibus quam in aliis secundum decretales ipsorummet summorum pontificum; ergo non habet universaliter in temporalibus plenitudinem potestatis . Antecedens ex pluribus decretalibus colligitur 5 evidenter. Hoc enim habetur Extra, de haereticis, c . Vergentis, Extra, Qui filii sint legitimi , c . Per venerabilem, Extra , de appellationibus , c . Si duobus. Amplius , papa non potest alienare feuda et alia bona temporalia Romanae ecclesiae deputata , xii , q.ii , c . Non liceat; ergo non habet in 10 temporalibus Romanae ecclesiae assignatis talem plenitudinem potestatis . Rursus , contra papam quoad temporalia currit praescriptio saltem centenaria, Extra, de praescriptionibus , c . Si diligenti ; ergo papa non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis. Item, papa non est constitutus a Christo iudex saecularium negotiorum , 15 xi , q.i, c. Te quidem; ergo non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis . Praeterea, ad ecclesiam non pertinet de possessionibus iudicare , Extra , Qui filii sint legitimi , c . Causam quae ; ergo nec ecclesia nec papa habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis .

Adhuc, a civili iudice non licet appellare ad papam secundum rigorem iuris, Extra, de appellationibus , c . Si duobus ; ergo papa non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis . Item, potestas imperialis et regalis et aliorum principum saecularium non est nec dependet a papa, nam ante papatum fuit imperialis potestas 25 secundum evangelicam veritatem ; ergo papa non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis.

Multis aliis viis probatur veritas prescripta rubr. 7 sint legitimi : sunt legitimi U ut saepius 11 temporalibus in add.U; temporalibus illi e 13 de praescriptionibus : descriptis U ii.10.2-8 cf. CB vi.4.276.14–21 ; AP 2.106–17; IusIIIae Dial.i.9 ; OQ i.6.85–90. 6-7 V,7,10, col.782. 6-7 IV, 17,13, col.714. 7-8 II,28,7, col.412. 9-11 cf. CB vi.4.275.34 −276.13 ; OQ 1.6.95-8 ; IlusIIIae Dial.i.23. 10 c.20, C.12, q.2, col.693. 12-14 cf. IusIIIae Dial.i.9 ; 16 c.29, OQ i.6.91-4. 13 II,26,17, col.389. 15-17 cf. lusIIIae Dial.i.9 ; IPP 2.12–18. 21-2 II,28,7, C.11 , q.1 , col.634. 18-19 cf. IlusIIIae Dial.i.28. 19 IV, 17,7, col.712. col.412. 24-7 cf. CB vi.5.277.19–28 ; OQ ii.6.83-4 ; ПusIIIae Dial.i.28 (referring to Gl.ord. ad XIV, 17,7 s.v. ad regem ' which cites Huguccio); IPP 19.8–9 ; below, iv.1.10-14.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

129

Amplius, papa iura regum et aliorum saecularium turbare aut minuere minime debet, Extra, de iudiciis , c . Novit, Extra, de privilegiis , c . Sicut; 30 ergo non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis . Rursus , summus sacerdos Novi Testamenti magis elongatus est a temporalibus et negotiis saecularibus quam summus sacerdos Veteris Testamenti, quemadmodum lex nova magis spiritualis est quam vetus ; ille autem talem non habuit in temporalibus plenitudinem potestatis , sed in 35 temporalibus regi fuit subiectus; ergo nec papa talem habet in temporalibus plenitudinem potestatis . Item , papa non habet nisi forte ratione delicti iudicare de infidelibus , iuxta illud Apostoli i ad Corinthios quinto: Quid michi de hiis, qui foris sunt, iudicare?; ergo non habet in terris talem in temporalibus plenitu40 dinem potestatis . Item, papa non potest eximere a potestate regum et aliorum principum saecularium Christianos, cum secundum doctrinam apostolicam teneantur potestatibus saecularibus obedire, dicente beato Petro canonica sua prima capitulo iiº: Subiecti estote omni humanae creaturae propter Deum : sive regi 45 quasi praecellenti: sive ducibus tamquam ab eo missis ; et post : Servi, subditi estote in omni timore dominis, non tantum bonis et modestis, sed etiam dyscolis . Et beatus Paulus ad Romanos xiiiº ait: Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit; et post: Necessitate subditi estote non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam; et i ad Timotheum viº ait: 50 Quicumque sunt sub iugo servi, dominos suos omni honore dignos arbitrentur; et post: Qui autem fideles habent dominos, non contempnant, quia sunt fratres: sed magis serviant, quia fideles sunt; et ad Ephesios v[i]° dicit: Servi obedite dominis carnalibus; ad Colossenses quoque iiiº capitulo ait: Servi obedite per omnia dominis carnalibus, non ad oculum servientes, quasi 55 hominibus placentes ; et ad Titum iiº ait: Servos dominis suis subditos esse, in omnibus placentes ; qui etiam iiio capitulo dicit: Admone illos , scilicet servos et liberos , principibus et potestatibus subditos esse , ut hii et illi inquantum tenentur, obediant. Ex quibus aliisque quampluribus colligitur. quod, cum papa doctrinam apostolicam exsufflare non valeat , xxv, q.i , c .

34 habent U 54 seruientis U

50-1 arbitreretur U 59 xxv: 26 U

52 v[i]: 5 U

53 carnalibus per omnis add.U

29 II, 1,13 , col.242. 29-30 V, 33,2, col.849 ; cited CB vi.5,279.33-5 . 31-6 cf. OQ 1.12.5-9. 38-9 I Cor.5.12. 41-62 cf. Alleg. art.i.142-53. 44-5 I Petr.2.13-14. 49-51 1 Tim.6 , 1 . 45-6 1 Petr.5,18. 47-8 Rom.13,1 . 48-9 Rom. 13,5 . 51-2 I Tim.6.2. 52-3 Ephes.6,5. 53-5 Coloss.3.22 . 55-6 Tit.2,9. 56-7 Tit.3,1.

130

OCKHAM : OPERA POLITICA

Sunt quidam, ipse non potest tollere subditos a regibus et principibus 60 saecularibus . Quare non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis .

CAPITULUM 11

POST rationes in scripturis fundatas authenticis , quarum etiam nonnullae assertionibus adversariorum fulciuntur, inducendae sunt paucae de multis auctoritates sanctorum patrum, ex quibus constat aperte quod papa non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis . Ait enim Origenes super illud Matthaei xxº Reges gentium etc .: ' Scitis 5 quia principes dominantur eorum ' : id est non contenti tantum regere suos subditos, violenter eis dominari nituntur. Inter vos autem, qui estis mei, non erunt haec. Quoniam sicut omnia temporalia in necessitate sunt posita, spiritualia autem in voluntate, sic et qui principes sunt spirituales, id est praelati, principatus eorum in dilectione debet esse positus, non in timore. 10 Ex quibus verbis colliguntur plura. Primum est quod praelati non debent quaerere temporalia nisi pro sola necessitate ; quare papa extra articulum necessitatis se intromittere de temporalibus minime debet ; quare in temporalibus non habet talem plenitudinem potestatis . Secundum est quod praelati sunt solummodo principes spirituales; quare papa non habet 15 regulariter potestatem principis saecularis , et per consequens non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis . Tertium est quod principatus eorum in dilectione est, non in timore, ex quo concluditur quod nec papa nec alius praelatus spiritualis potest poenam mortis aut truncationem membrorum , quae summum timorem induc*nt , inferre ; quare nullus 20 eorum habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis . Amplius, Ambrosius super Lucam ait : Imaginem Caesaris non habet Christus, quia imago Dei est. Imaginem Caesaris non habet Petrus, quia

Auctoritatibus sanctorum patrum ostenditur veritas sepedicta rubr. 9-10 id est praelati om.auct.; et prelati s 8 temporalia: carnalia vetus interpret.Origenis 60 c.6, C.25, q.1 , col.18. ii.11.5 Matth.20,25; but the wording is Luc.22,25 . 5-10 Origenes, Comment, in Matth. (vetus interpret. ) xvi.8, PG 13,1389–90 ; cited I Dial.vi.3; AP 3.46–51 ; IPP 7.151-6. See Cat.aur.in Matth.20.25-8 cited by Marsilius Patav. , Def.pac. II.iv.13 , p. 175. 22-31 Ambrosius, Exposit.Evang.sec.Luc. ix.35, CC 14,343-4 ; cited AP 3. 12–20 ; Alleg. art.ii.413-22.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

131

dixit: 'Reliquimus omnia, et secuti sumus te . ' Imago Caesaris non reperitur 25 in lacobo et Ioanne, quia ' Filii tonitrui ' sunt. Sed reperitur in mari, ubi dracones illi contritis capitibus super aquam, et ipse draco maior comminutus caput datus est in ' escam populis Aethiopum . ' Si ergo non habuit imaginem Caesaris Christus , cur dedit censum ? Non dedit de suo, sed reddidit mundo quod erat mundi. Et si tu non vis esse obnoxius Caesari, noli 30 habere quae mundi sunt. Si habes divitias, obnoxius es Caesari. Si vis nichil debere regi terreno, relinque omnia tua , et sequere Christum . Ex quibus verbis concluditur quod papa, si vult habere divitias, obnoxius est regibus ; quare non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis . Item, Gregorius in Moralibus tractans illa verba Apostoli : Saecularia 35 igitur iudicia si habueritis , ait: Hii terrenas causas examinent, qui exteriorum rerum sapientiam perceperunt . Qui autem spiritualibus dotati sunt, terrenis non debent negotiis implicari, ut dum non coguntur bona inferiora disponere, bonis superioribus liberius valeant deservire . Ex quibus verbis concluditur quod, cum papa summe debeat spiritualibus dotari et deservire 40 eisdem, terrenas causas examinare non debet, et per consequens non habet in causis terrenis plenitudinem potestatis . Item , Chrysostomus in libro suo dialogorum, qui intitulatur de dignitate sacerdotali , libro iiº, capitulo iiiº ait : Hii, qui foris sunt iudices, malignos quoque cum subdiderint, ostendunt in eis plurimam potestatem et etiam 45 invitos eos a priorum morum pravitate compesc*nt. In ecclesia vero non coactum, sed acquiescentem oportet ad meliora converti, quia nec nobis a legibus data est talis potestas, ut auctoritate sententiae cohibeamus homines a delictis. Ex quibus verbis concluditur quod papa non habet in criminalibus plenitudinem potestatis , cum auctoritate sententiae poena condigna 50 punientis criminosos non valeat compescere homines a delictis . Item , Ieronymus ad Nepotianum ait: Illud etiam dico, quod episcopi sciant se sacerdotes esse, non dominos ; quare papa non est dominus , sed sacerdos, et per consequens [ non ] habet talem in temporalibus plenitudinem potestatis .

25 quia: qui s 25 et: vel auct.laud. 27 datus est: datur auct. 36 dotati U: donis ditati sec.auct. Offler 30 Sed si habes add.auct. add.auct. 38 liberius om.auct. 53 non om.U

28 Christus om.auct. 38 exercitati bonis

24 Matth. 19,27. 25 cf. Mc.3,17. 25-7 cf. Ps.73.13-14. 34-5 I Cor.6,4. 34-8 Gregorius Magnus, Moral.xix.42, CC 143A,990–1 = Gl.ord. ad I Cor. 6,4; cited OND 115.297–301 ; I Dial.vi.3; AP 3.24-7. 43-8 Ioannes Chrysostomus, de Sacerdotio ii.3 , PG 48,634 (offering a different translation); cited thus I Dial.vi.3 ; AP 3.33–8. 51-2 Hieronymus, Ep.lii.7, CSEL 54,427 = Decretum Gratiani c.7, di.95 , col.334 ; cited AP 3.21-2; Alleg. art.ii. 117–19.

132

OCKHAM : OPERA POLITICA

Item, Augustinus super Ioannem, et ponitur di.viii, c. Quo iure, ait: Quo 55 iure defendis villas ecclesiae, divino an humano ? Et infra: Iure ergo humano dicitur: 'Haec villa mea est ', ' hic servus meus est ', 'haec domus mea est'. Iura autem humana iura imperatorum sunt. Quare ? Quia ipsa iura per imperatores et per reges saeculi Deus distribuit humano generi . Ex quibus verbis colligitur quod etiam villae ecclesiae iure imperatorum et regum 60 possidentur; quare papa non habet in temporalibus talem plenitudinem potestatis . Si enim papa haberet in temporalibus talem plenitudinem potestatis, non principaliter iure imperatorum et regum, sed iure papae , qui posset tollere iura imperatorum et regum, possiderentur non solum villae ecclesiae, sed etiam imperia atque regna et res temporales mobiles et 65 immobiles universae.

CAPITULUM 12

POSTREMO, quia beatus Bernardus expressius locutus est de potestate papae in temporalibus , quid ipse senserit duxi praesenti opusculo inserendum . Ait itaque libro iº de Consideratione ad Eugenium papam : Ergo in criminibus, non in possessionibus potestas vestra; propter illa siquidem, et 5 non propter has, accepistis claves regni caelorum, praevaricatores utique exclusuri, non possessores, ' Ut sciatis ' , ait, ' quia Filius hominis potestatem habet in terra dimittendi peccata ' ; et post: Quaenam tibi videtur maior potestas et dignitas, dimittendi peccata an praedia dividendi ? Habent haec infima et terrena iudices suos, reges et principes terrae. Quid fines alienas 10 invadi[ti]s ? Quid falcem vestram in alienam messem extenditis ? Et idem libro iiº ait : Quid tibi aliud dimisit sanctus Apostol us ?

63 sed: si U Verbis beati Bernardi qui expressius locutus est de potestate pape prabatur [ sic ] veritas memorata rubr. 11 invaditis sec.auct.: invadis U 9 post dividendi: Sed non est comparatio add.auct.laud. 55-9 Augustinus, in Ioann .Evang . tr.vi.25 , CC 36,66 = c.1 , di.8 , coll . 12-13 ; cited CB vi.4.276.25–30 ; at greater length AP 7.14–33 and Alleg. art.ii.344–63; cf. IPP 13.6–7. ii.12.4-86 All this catena except lines 7-11 , 29-40, 46–51 and 81-6 appears in AP 3.52-105 and OQ viii.6.92–139; cf. IPP 2.19-21 , ib . 7.80–124. 4-11 Bernardus Claraevall., de Consid.i.6.7 , LTR iii,402 . 7-8 Matth.9,6. 12-28 de Consid.ii.6.10-11 (not continuously ) , pp.417-8 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

133

' Quod habeo, hoc tibi do. ' Quid est illud ? Unum scio: non est aurum nec argentum, cum ipse dicat: ' Aurum et argentum non est michi. ' Esto, ut alia 15 quacumque ratione haec tibi vindices; sed non apostolico iure. Nec enim ille tibi dare potuit, quod non habuit; sed quod habuit, hoc dedit: sollicitudinem, ut dixi, super ecclesias. Numquid dominationem? Audi ipsum: 'Non dominantes in clero, sed forma facti gregis . ' Et ne dictum sola humilitate putes, non etiam veritate, vox Domini est in Evangelio : 'Reges gentium 20 dominantur eorum, et qui potestatem habent super eos, benefici vocantur '; et infert: 'Vos autem non sic. ' Planum est: Apostolis interdicitur dominatus . Igitur tu et tibi usurpare audes aut dominans apostolatum, aut apostolatus dominatum? Plane ab utroque prohiberis. Si utrumque simul habere voles, perdes utrumque . Alioquin non te exceptum illorum numero putes, de 25 quibus queritur Deus: 'Ipsi regnaverunt, et non ex me; principes exstiterunt, et ego non cognovi eos. ' At si interdictum habemus, audiamus edictum: 'Qui maior est vestrum, fiat sicut minor; et qui praecessor est, sicut qui ministrat. ' Forma apostolica haec est: dominatio interdicitur, ministratio indicitur. Et post dicit sic : Audi tamen Apostolum, quid de hoc sentiat. 'Sic non est 30 sapiens inter vos ', ait ille, qui iudicet inter fratrem et fratrem? ' Et infert: 'Ad ignominiam vobis dico: contemptibiliores qui sunt in ecclesia, constituite ad iudicium. ' Itaque secundum Apostolum indigne tibi usurpas tu apostolicus officium vile, gradum contemptibilem. Unde et dicebat episcopis Apostolus episcopum instruens: 'Nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus. ' 35 Et subdit: Putasne haec tempora sustinerent, si hominibus litigantibus pro terrena hereditate et flagitantibus abs te iudicium, voce Domini responderes: ‘O homines, quis me constituit iudicem super vos ? ' In quale mox iudicium tu provenires? Quid diceret hom*o rusticanus et imperitus: ignoras primatum tuum, inhonoras summam et praeexcelsam sedem, derogas apostolicae 40 dignitati? Et tamen non monstrabunt, puto , qui hoc dicerent, ubi aliquando

19 etiam om.auct. 16 sed om.auct . 13 est om.auct. 19 non sec.auct.: ne U 19 Domini sec.auct.: deo U 22 Igitur: I ergo auct. 22 aude auct. 26 habemus: tenemus auct. 27 minor: iunior auct. 29 tamen sec.auct.: tantum Ues 29 hoc: huiusmodi auct. 30 iudicet: possit iudicare Vulg. 31 illos constituite add.auct.sec.Vulg. 38 dicit auct. 38 venires auct. 33 contemptibilium auct. 33 episcopus auct. 38 ignorans auct. 39 inhonorans auct. 39 tuum : suum auct. 39 derogans al. detrahens auct. 17-18 I Petr.5.3. 25-6 cf. Osee 8,4. 17-18 Luc.22,25-6. 13-14 cf. Act.3,6. 29-30 I Cor.6,5 . 29-34 de Consid.i.6.7 , p.401 . 30-1 cf. I 26-7 cf. Luc.22,26. Cor.6,4-5. 34 II Tim.2,4. 35-51 de Consid.i.6.7 , pp.401-2. 37-8 cf. Luc . 12,14. 40-3 Cited I Dial.vi.3.

134

OCKHAM : OPERA POLITICA

quispiam Apostolorum iudex sederit hominum aut divisor terminorum aut distributor terrarum. Stetisse denique lego Apostolos iudicandos, sedisse iudicantes non lego. Erit illud, non fuit. Itane imminutor dignitatis est servus, si non vult esse maior domino suo, [aut] discipulus, si non vult esse maior eo, qui se misit, aut filius, si non transgreditur terminos, quos 45 posuerunt patres sui etc. ' Quis me constituit [iudicem]', ait ille Magister et Dominus, et erit iniuria servo discipuloque nisi iudicet universos ? Et post : Michi tamen non videtur aestimator bonus rerum, qui indignum putat Apostolis seu apostolicis viris non iudicare de talibus, quibus datum est officium in maioribus . Quidni contempnant iudicare de terrenis possessioni- 50 bus hominum, qui in caelestibus et angelos iudicabunt? Item , idem libro tertio ad eundem ait : Erras si, ut summam, ita et solam institutam a Deo vestram apostolicam potestatem existimas. Si hoc sentis, dissentis ab eo, qui ait: 'Non est potestas nisi a Deo. ' Proinde quod sequitur: 'Qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit ', etsi principaliter pro te facit, 55 non tamen singulariter. Denique idem ait: ' Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. ' Non ait ' sublimiori ' , tamquam in uno , sed 'sublimioribus ' , tamquam in multis. Item, idem in eodem ait : Quis michi det, ut videam ecclesiam [Dei] sicut in diebus antiquis, quando Apostoli laxabant retia sua in capturam non auri, 60 sed in capturam animarum ? Quis michi det, ut audiam vocem tuam, vocem illam virtutis: 'Pecunia tua tecum sit in perditionem ' ? Item, idem ad eundem ait : Loquere tibi : ' Abiectus eram in domo Dei mei. ' Quale est hoc de paupere et abiecto: 'Levor super gentes et regna ' ? Et infra: Nam et propheta, cum similiter levaretur, audivit: ' Ut evellas et 65 destruas, et disperdas et dissipes, et aedifices et plantes. ' Quid horum fastum sonat ? Rusticani magis sudoris schemate quodam labor spiritualis expressus est. Et nos igitur, ut multum sentiamus de vobis , nobis impositum sentiamus ministerium, non dominium datum . Et post: Disce sarculo tibi opus esse, non sceptro, ut opus facias prophetae.

46 iudicem sec.auct.: om.U 44 aut sec.auct.: om.U 50 officium: iudicium auct. 52 summa U 50 maiora auct. 59 Dei sec.auct.: om .U 50-1 possessiunculis auct. 64 paupero U 64 levor: leuer U; levari s sec.auct. 63 Loquere ergo add.auct. 68 vobis U; nobis s 46-7 cf. Luc . 12,14. 52-8 de Consid.iii.4.17 , p.444. 46 cf. Prov.22,28 . 54 Rom.13,1. 56-7 Rom.13,1 . 59-62 Bernardus, Ep.ccxxxviii.6 ( ad Eugenium 54-5 Rom.13,2. papam), LTR viii , 118. 59-60 cf. Luc.5,4-10. 62 cf. Act.8,20. 63-9 Bernardus , de Consid.ii.5.8-6.9, LTR iii,416-7. 63-4 cf. Ps.83,11. 64 cf. Ier.1,10. 65-6 ler.1,10.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

135

Item, idem ad eundem: Non tu ille, de quo propheta: 'Et erit omnis terra possessio eius. ' Christus hic est, qui possessiones sibi vindicat et iure creationis et merito redemptionis et dono Patris. Cui enim alteri est dictum: 'Postula a me, et dabo tibi gentes ' etc. ? Possessionem et dominium cede 75 huic; tu curam illius habe. Pars tua haec : ultra ne extendas manum. Tu praesis, ut consulas, ut procures, ut servias, ut provideas. Praesis, ut prosis; [praesis] ut fidelis servus et prudens , quem constituit dominus super familiam suam. ' Ad quid? ' Ut des illis escam in tempore ' , hoc est, ut dispenses, non imperes. Hoc fac, et dominari ne affectes hominibus hom*o, 80 ut non dominetur tui omnis iniustitia. Ergo si te agnoscis sapientibus et insipientibus, sed debitorem, non dominatorem, curandum summopere etc. Et in eodem libro dicit: Petrus hic est, qui nescitur processisse aliquando

vel gemmis ornatus vel sericis , nec tectus auro, nec vectus equo albo, nec stipatus milite nec circ*mstrepentibus saeptus ministris. Absque hiis tamen 85 credidit satis posse impleri salutare mandatum: 'Si amas me, pasce oves meas. ' In hiis enim successisti non Petro, sed Constantino. Ex hiis verbis beati Bernardi habentur multa, ex quibus clare patet quod secundum eum papa non habet in terris talem plenitudinem potestatis . Quia secundum ipsum potestas eius ad possessiones et possessores non 90 extenditur, et aurum et argentum sibi non competunt apostolico iure , et sibi est dominatio interdicta, et non solummodo potestas papalis , sed etiam aliae potestates institutae sunt a Deo. Ex quibus verbis beati Bernardi , immo fere ex quolibet verbo, evidenter infertur quod papa non habet talem plenitudinem potestatis .

CAPITULUM 13

QUIA igitur beatus Bernardus non solum sententialiter , sed etiam vocaliter loquens de potestate papali veritatem , ut puto , quoad multa

72 possessionem auct. 77 praesis sec.auct.: om.U; prosis s 79 hominibus: hominum auct. 83 nec¹ : non auct. 83 nec²: non auct. 84 saeptus sec.auct.: septus 86 enim om.auct. e; sceptus Us Antequam respondetur ad illa que veritati obuiant predicte declaratur quod quidam non solum plenitudinem potestatis memoratam sed eciam maiorem pape actribuunt rubr.

74 Ps.2,8. 71-2 cf. Ps.2,8. 71-81 de Consid.iii.1.1-2 (not continuously) , pp.431-2. 80 cf. Ps . 118,133 . 78 Ps. 103,27. 82-6 de Consid.iv.3.6, 77-8 cf. Matth.24,45. 85-6 cf. Ioann.21,17. p.453; cited OND 93.1095-9.

136

OCKHAM : OPERA POLITICA

expressit circa ipsam - cuius sententiam, quia fundata est in scripturis divinis et doctrina sanctorum et rationibus trahentibus fulcimentum ex litteris sacris et huiusmodi , quae ratio evidens dictat, omni assertioni papae 5 vel cuiuscumque alterius scriptura sacra non munitae censeo praeferendam -, iuxta verba praedicta beati Bernardi et aliorum sanctorum patrum ad ea, quae in contrarium sunt inducta, respondere conabor.

Sed forte dicet aliquis : ' Labor tuus , quo conatus es exponere quod papa non habet talem plenitudinem potestatis , [ et ] quo ad illa, quae sunt in 10 contrarium , respondere niteris , videtur omnino superfluus , cum nullus teneat aut asserat quod papa habet talem plenitudinem potestatis . ' Huic respondeo quod falsum assumitur. Plures enim audivi hoc asserere et tenere, immo nonnulli maiorem sibi attribuunt potestatem quam sit

plenitudo potestatis praedicta. Quidam enim de maioribus archiepiscopis orbis coram quodam magno praelato asseruit quod papa posset mutare sacramenta instituta a Christo et instituere nova. Quidam etiam , qui modo vocatur magister in theologia , me praesente , asseruit quod , si papa contradiceret Evangelio , magis

crederet papae quam Evangelio . Et quidam asseruit quod quicquid 20 affirmaverit papa, tenendum est et credendum, quia propter assertionem eius debet quilibet suum captivare intellectum . Quidam etiam , ut fertur, publice praedicavit quod quilibet Christianus fidem suam debet supponere correctioni papae . Ille etiam , qui nunc praeest in Avinione vocatus Benedictus duodecimus , fecit constitutionem quandam , de qua post 25 patebit , ne quis Frater Minor, si aliqua quaestio fidei deducatur ad apostolicam sedem, ex tunc audeat determinare vel approbare aut eligere unam partem vel aliam, sed determinationem apostolicae sedis exspectet . Multi etiam tenent quod papa potest a quocumque iuramento et voto absolvere . 30

10 et supplevi: om.Ues 9 exponere scripsi: respondere Ues 26 Frater: super U 27 approbare : appellare s

25 duodecimus: 21us U

ii.13.16 Quidam enim : Baudry, Breviloq. , p.41 n.1 and Scholz , Wilhelm von Ockham, p.80 n.1 refer to the views of Jesselin de Cassagnes; cf. HLF xxxv ( 1921 ), 348-61 and Jesselin's glosses to Extrav.loann .XXII 14,6 s.v. ' declaramus' and 14,5 s.v. ' non ut papa' , together with Ockham's discussion I Dial.ii.11–14 . But identification here, as of the other quidam mentioned below, remains uncertain. 22 captivare intellectum : cf. II Cor. 10,5 . Ockham often rejected this demand: see I Dial.pr.; ib.ii.1 ; CB iv.7.256.34; IPP pr.67 ; ib. 26.20-1 . But he had sung a different 24-8 Benedictus papa XII , tune in de corp. Christi xxxvii, FIOT x, 213 (cf. ib. xvii, p.125). Redemptor noster (28 November 1336 ), ed . M. Bihl AFH xxx ( 1937) , 354; cf. CE 7.272-330; CB lib.iv passim; IlusIIIae Dial.ii.8 ; IPP 27.754–804. 25 post: v.4.75–8.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

137

Quae omnia et similia ad ampliandum potestatem papae ab adulatoribus , ambitiosis et fanaticis adinventa maiorem tribuunt potestatem papae quam sit plenitudo potestatis praedicta . Maius enim est posse mutare sacramenta Dei quam posse transferre regna et dominia regum 35 terrenorum . Maius est etiam absolvere a voto facto Deo quam privare reges et alios bonis suis . Et maius est posse facere illud, quod legi naturae et divinae repugnat quam illa, quae neutri legi obviant supradictae . Qui ergo asserunt papam posse praedicta et similia propter illam, quam sibi attribuunt, plenitudinem potestatis, multo magis debent sibi attribuere 40 posse super omnia, quae neutri legi adversantur praedictae. Porro, si secundum istos tenendum est quod papa non habet praedictam plenitudinem potestatis a Christo, dicatur ergo quam potestatem habet a Christo et quam non habet: quod tamen a nullo ampliantium potestatem papae adhuc est dictum . Et utinam aliquis eorum hoc expressis verbis 45 dicere non formidet. Ex hoc enim exagitata veritas clarius elucescet.

CAPITULUM 14

SEQUITUR itaque respondere ad illa , quae pro prima assertione , scilicet pro plenitudine tali papalis potestatis , sunt inducta. Unde ad fundamentum principalissimum , quod sumitur ex Matthaei xviº, respondetur quod verba illa Christi : Quodcumque ligaveris super 5 terram etc., quamvis generaliter sint prolata, tamen non debent generaliter sine omni exceptione intelligi . Quod patenter ostenditur quia, si sine omni exceptione intelligantur, sequuntur ex eis absurditates haereticales quamplures , de quibus explicabo paucas. Quarum una est quod , si essent intelligenda sine omni exceptione , 10 Christus promisisset beato Petro potestatem aequalem potestati divinae et Christi . Quia nec Deus nec Christus potestatem maiorem potest habere in terris quam ut omnia possit sine omni penitus exceptione . Si ergo ab illis

31-2 adulatoribus: adultoribus U

32 fanaticis coniecimus: fantasticis Ues Offler

Quod verba illa Christi Mt. 16 quodcumque ligaueritis etc. non debent generaliter sine omni excepcione intelligi et quod verba generalia non semper sunt generaliter intelligenda rubr. 12 possit: posset s 45 exagitata veritas: cf. Decretum Gratiani c.8 , C.35 , q.9 , col. 1286; supra, i.5.14n . ii.14.3-28 Verbally very similar to AP 5.2–25; cf. Consult.228–45; IPP 5.1–8. 4-5 Matth.16,19.

138

OCKHAM : OPERA POLITICA

verbis Christi : Quodcumque ligaveris etc. , nichil omnino excipi debet , sequitur quod beato Petro fuisset promissa potestas aequalis potestati 15 divinae. Secunda absurditas haereticalis est quod papa licite et de iure posset interficere innocentes et universaliter omnia facere , quae sunt contra legem divinam et ius naturale , in quibus potest Deus dispensative aliquid facere . Quia si omnia potest sine omni exceptione , ergo sicut Deus licite praecepit Abrahae ut interficeret filium suum innocentem, ita potest licite 20 papa praecipere alicui ut innocentes occidat . Tertia est quod papa posset de plenitudine potestatis sacramenta ecclesiastica immutare et instituere nova, si nichil esset ab eius potestate exceptum . Quarta absurditas, quae sequitur, est quod, sicut tactum est supra, papa 25 posset de plenitudine potestatis licite et de iure privare omnes reges et fideles alios universos omnibus bonis suis et dare aliis quibuscumque vel sibi retinere . Nequaquam ergo verba praemissa debent generalissime sine omni exceptione intelligi . Nec de hoc debet aliquis sapiens admirari , cum etiam 30 secundum decretales et glossatores earum verbum generale non sit semper generaliter intelligendum, Extra, de iureiurando, c . Ad [nostram noveris] audientiam , i, q.i , c . Iudices ; immo ut notat glossa, Extra, de appellationibus super c . Sua nobis : Verbum generale saepe restringitur. Quod per scripturas sacras , quae maioris auctoritatis sunt , posset 35 copiose probari ; de quibus pauca exempla, quae de potestate [et subiectione ] loquuntur, sunt praesentibus inserenda . Ait itaque Apostolus ad Colossenses iiio : Filii, obedite parentibus per omnia ; et ibidem : Servi, obedite dominis carnalibus [per omnia ; et ad Ephesios viº ait: Servi, obedite dominis carnalibus ] cum omni timore, et tremore ; et ad Ephesios 40 vo: Ut ecclesia subiecta est Christo, ita et mulieres viris suis in omnibus ; et [i] ad Timotheum iiº: Mulier in silentio discat cum omni subiectione . In quibus

23 eius: eis U AP 5.34): om . Ues Dial.i.2): om .Ues

36-7 et subiectione supplevi (cf. 32 nostram noveris supp.s: om.Ue 38 iiiº: 4 U 39-40 per omnia . . . carnalibus supplevi (cf. IusIIIae 40 omni om. Vulg. 41 Ut: Sicut Vulg. 41 i om .U

29-34 cf. AP 5.28–33 ; IusIIIae Dial.i.2 ; 25 supra: ii.3.51-4 . 20-1 cf. Gen.22,2 . 33 c.23, C.1, Consult.246-7. 33 II , 24,21 , col.367 ; cf. Gl.ord. s.v. 'In illis videlicet' . 33-4 Gl.ord. ad X II , 28,65 s. v. 'tertio appellare ' ; cited below, ii.21.79 ; AP q.1 , col.367. 35-44 As AP 5.34–44 ; cf. IusIIIae 5.32 ; lusIIIae Dial.i.2 ; Consult.246–7 ; IPP 5.4–6. 39-40 Ephes.6,5 . 38-9 Coloss.3.22. 38 Coloss.3,20. Dial.i.2; Consult.248-53. 42 I Tim.2,11 . 41 Ephes.5,24 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

139

verbis generalibus aliisque innumeris in scriptura sacra repertis verba generalia non debent generaliter sine omni exceptione intelligi ; quia in 45 quampluribus nec filii parentibus , cum non sint servi sed liberi , nec uxores viris , cum non sint ancillae , sed ad paria iudicentur in multis , Extra , de divortiis, c. Gaudemus , nec servi dominis suis in omnibus absque omni exceptione obedire tenentur. Igitur ex hoc solo, quod ista verba Christi : Quodcumque ligaveris etc. 50 generaliter prolata fuerunt, ostendi non potest quod absque omni exceptione debent intelligi . Quemadmodum igitur regulae , quamvis verbis generalibus proferantur, saepe exceptiones multas habere nosc*ntur, unde et regula sic diffinitur : Regula est, quae rem breviter enarrat, ut non ex ea ius fiat, ff. de regulis iuris, l.i : sic illa verba Christi : Quodcumque ligaveris 55 etc. cum suis exceptionibus debent intelligi , ne ex eis detestabiles haereses inferantur.

CAPITULUM 15

CUM vero probatur per Innocentium III , Extra , de maioritate [et] obedientia, c. Solitae, quod verba Christi sine omni exceptione debent intelligi, dicendum est quod verba illa Innocentii III , sicut et plura alia eiusdem de potestate papae , si non possunt aut non debent ad sanum 5 intellectum quasi violenter trahi contra primum intellectum , quem prima facie sonare videntur, haereticalia sunt et aliis verbis eiusdem Innocentii contraria. Quod enim aliqua alia verba ipsius , si non debent aut non possunt quasi per distortam interpretationem et violenter ad sanum trahi intellectum, 10 sint haereticalia reputanda, per duo exempla ad praesens probatur.

Quod non obstantibus verbis innocencii III quibuscumque extra de maioritate et obediencia solite Illa verba Christi Quodcumque ligaueris etc. cum aliquibus excepcionibus debent intelligi et quod plura verba eiusdem Innocencii si non possunt aut non debent contra intellectum quem prima facie sonare videntur quasi violenter ad sanum sensum trahi Sunt hereticalia iudicanda et aliis verbis eiusdem contraria rubr. 1 et om .U 46-7 IV, 19,8 , col.724. 53 The text of Dig.50.17.1 reads: regula est, quae res quae est breviter enarrat, non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat. 4-6 cf. Gl.ord. ad X V,40,6 s. v. 1-2 1,33,6, coll . 196-7. ii.15.1-57 cf. OQ i.9.2–24. 'rei est sermo subiectus ' , cited I Dial.vii.4.

140

OCKHAM : OPERA POLITICA

Volens enim , ut habetur Extra, Qui filii sint legitimi , c . Per venerabilem , ostendere per illam auctoritatem Deuteronomii xviiº: Si difficile et ambiguum apud te iudicium esse perspexeris etc. quod papa potest in aliis regionibus quam in terris suae iurisdictioni temporali subiectis iurisdictionem casualiter exercere , dicit in haec verba: Sane, cum Deuteronomium 15 lex secunda interpretetur, ex vi vocabuli comprobatur, ut quod ibi decernitur, in Novo Testamento debeat observari . Quae verba, si non debent aut non possunt contra intellectum, quem prima facie sonant, exponi , haereticalia sunt censenda . Videntur enim innuere manifeste quod omnia illa , quae decernuntur in Deuteronomio , aliter debent servari quam multa , 20 quae in aliis libris Moysi seu legis veteris continentur. Si enim secundum Innocentium tertium omnia, quae in Deuteronomio decernuntur, sunt in Novo Testamento servanda, aut servanda sunt in sensu litterali , quo modo servabantur in Veteri Testamento , aut servanda sunt in sensu mystico , secundum mysticam scilicet intelligentiam vel moralem.

Primum, quod videtur de intentione Innocentii , quia illud solummodo videtur facere ad conclusionem suam probandam , est erroneum et doctrinae evangelicae ac apostolicae adversatur . Nam in Deuteronomio praeter moralia decernuntur plura, quae caerimonalia sunt et sacramentalia sunt, sicut patet per totum . Ibi enim distincte et explicite et in 30 particulari decernitur de observatione Sabbati , discretione ciborum , sanguine minime comedendo , decimis dandis , primogenitis sanctificandis Domino, quod non operandum est in primogenitis bovis, et primogenitis ovium non tondendis ; immo , ut universaliter concludatur, quicquid in aliis libris traditur Moysi ibi decernitur esse servandum : quae tamen secundum 35 litteralem intelligentiam in nova lege non est necesse servare , et quaedam eorum non sunt servanda secundum omnes catholicos tractatores . Deuteronomium ergo non dicitur secunda lex , quia quae ibi decernuntur secundum sensum litteralem sunt servanda; sed dicitur secunda lex secundum beatum Ieronymum in prologo Bibliae, quia sic ea habet, quae priora 40 sunt, ut tamen nova sint omnia , quia ea , quae habentur in aliis libris Moysi, ibi quodammodo explanantur et sic quodammodo renovantur. Unde et in primo capitulo sic scribitur : Coepitque Moyses explanare legem, et dicere

14 temporalis U perperam ut videtur

25 mysticam: iusticiam U 34 tondendis : tendendis U

32 sanctificandis : sacrificandis corr.s 35 quae: quod es 38 decernunt U

11-57 cf. IlusIIIae Dial.ii.15 . 11-12 IV, 17,13 , coll.714-7. 12-13 Deut. 17,8 . 15-17 col.716. 31-4 cf. Deut. 15,19 . 39 Hieronymus, Syn.Divinae Bibliothecae ex ep.ad Paulinum desumpta , PL 28,173-4 = Ep.liii.8 (ad Paulinum) , CSEL 54,455. 43 Deut.1,5 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

141

etc. Quae etiam secundum Ieronymum, ubi supra , est evangelicae legis 45 praefiguratio , et ideo , adveniente evangelica lege , secundum sensum litteralem non est servanda; adveniente enim veritate, cessat figura . Secundum autem esset ad propositum Innocentii impertinens , dicere scilicet quod quicquid in Deuteronomio decernitur, secundum intelligentiam mysticam est servandum . Quia isto modo quicquid decernitur in 50 Exodo et Levitico et in Numeris est servandum, et ita aeque servanda sunt illa , quae decernuntur in aliis libris , sicut ea , quae in Deuteronomio decernuntur. Cum igitur, ut videtur, Innocentius III in verbis praemissis contrarium innuat , praesertim quia, ut videtur, aliter essent omnino impertinentia ad conclusionem , quam per verba Deuteronomii probare 55 proponit, verba eadem, si non debent ad alium trahi intellectum , sunt haereticalia et [ contraria aliis verbis eiusdem Innocentii ] catholicis iudicanda . Idem etiam Innocentius , cum dicit Extra, de electione, c . Venerabilem: Idem etiam contra proprium iuramentum, super quo nec consilium a sede 60 apostolica requisivit, ambitionis vitio regnum sibi usurpare praesumpsit, cum super illo iuramento prius Romana ecclesia consuli debuisset. Nec valet ad plenam excusationem ipsius, si illud iuramentum dicatur illicitum, cum nichilominus nos prius consulere debuisset , in absurditates haereticales apertissimas videtur incidere , si verba praemissa , quibus videtur asseri 65 quod nemo contra iuramentum etiam illicitum venire debet, nisi prius Romanus pontifex consulatur, contra sensum, quem prima facie sonant , non possunt aut non debent exponi . Nam si antequam quis veniat contra iuramentum illicitum consulendus est papa, sequitur quod si aliquis iuraret illicite se minime cessaturum a fornicatione , homicidio , furto, persecutione 70 proximorum iniqua aliisque peccatis , non liceret sibi ab huiusmodi cessare peccatis antequam consuleret Romanum pontificem . Si quis etiam iuraret se non habiturum amorem Dei et proximi nec aliquod bonum opus facturum , a tali iuramento non deberet resilere antequam consuleret Romanum pontificem . Quae omnia constant haeresim sapere manifestam 75 et fomentum peccatis et iniquitatibus ministrare . Verba insuper Innocentii III , quibus videtur asserere quod verba illa Christi: Quodcumque ligaveris etc. sine omni exceptione debent intelligi,

47 esset: esse U 53 omnino : omnia Ues 56 contraria . . . Innocentii conieci: om . Ves 61 consului U 63 nichilominus super eo add.decretal.

44 supra: ii. 15.39-41 . 58-75 For the most part verbally as OQ i.9.25–43 . col.81. 76-88 cf. OQ i.9.44–52.

63-8 1,6,34,

142

OCKHAM: OPERA POLITICA

aliis verbis eiusdem obviare videntur, cum dicat, ut habetur Extra, Qui filii sint legitimi, c. Causam: Nos attendentes quod ad regem pertinet, non ad ecclesiam, de talibus iudicare etc .; et c. Per venerabilem dicat: Non solum in 80 ecclesiae patrimonio, super quo plenam in temporalibus gerimus potestatem, verum etiam in aliis regionibus, certis causis inspectis, temporalem iurisdictionem casualiter exercemus, non quod alieno iuri praeiudicare velimus, sed quia, sicut in Deuteronomio etc .; quibus verbis aliisque pluribus eiusdem Innocentii in diversis decretalibus ipsius inventis aperte 85 innuitur quod papa non habet de possessionibus iudicare et quod non habet in omnibus regionibus talem in temporalibus plenitudinem potestatis . Quare, non obstantibus verbis ipsius in c . Solitae, tenendum est indubie quod verba illa Christi : Quodcumque ligaveris etc. non debent sine omni

exceptione intelligi .

CAPITULUM 16

CUM itaque liqueat ex praedictis quod saepescripta verba Christi : Quodcumque ligaveris etc. sub certis exceptionibus debent intelligi , videndum est quae sunt illa , quae excipienda sunt a potestate concessa vel promissa Petro per verba illa Christi. Et quidem absque assertione temeraria , corrigi paratus si non dixero 5 veritatem, videtur michi dicendum quod a regulari et ordinaria potestate concessa vel promissa beato Petro et cuicumque successorum eius per illa verba Christi excipienda sunt iura legitima imperatorum, regum et ceterorum fidelium et infidelium , quae minime obviant bonis moribus , honori Dei et observationi evangelicae legis, prout in aliis quam in illis verbis 10 Christi: Quodcumque ligaveris etc. a Christo , Evangelistis et Apostolis est plenius tradita et clarius explanata , quae scilicet iura ante institutionem

80 talibus possessionibus add.decretal.

81 gerimus: geruimus ex seruimus corr.U

Quod a potestate concessa petro per illa verba Christi quodcumque ligaueris etc. excipienda sunt iura Imperatorum ac Regum et aliorum legitima que bonis moribus et legi euangelice nullatenus aduersantur rubr. 11 est: sunt s

80-4 IV, 17,13, 78-9 IV, 17,7, col.712, potius Alexander papa III ; similarly OQ i.9.46. col.716 ; cited more briefly AP 5.127-30. 5-16 As AP 5.50–9, in part verbally ; cf. OQ i.7.52-63. ii.16.2 Matth . 16 , 19.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

143

explicitam legis evangelicae habuerunt et uti licite potuerunt: ut huiusmodi iura regulariter et ordinarie absque causa et sine culpa papa de quacumque 15 potestate sibi data a Christo immediate turbare vel minuere non valeat quoquomodo. Et si de facto aliquid contra ipsa attemptaverit, ipso facto et iure illud, quod facit, nullum est; et si sententiam ferret in tali casu , ipsa tamquam a non suo iudice lata nulla esset ipso iure divino , quod omni iuri canonico et civili praeeminere dignoscitur. 20

Hoc per aliqua, quae tacta sunt prius, videtur clare posse probari . Nam secundum praeceptum apostolicum , quod papa exsufflare et revocare non potest, fideles tenebantur de necessitate salutis principibus et potestatibus , etiam infidelibus, in hiis , quae ad iura eorum spectabant legitima, obedire . Hoc docet et praecipit Apostolus ad Romanos xiiiº, i ad Corinthios vio, ad

25 Ephesios viº, ad Colossenses iiiº, [ i ] ad Timotheum viº, ad Titum ii et iii . Hoc etiam docet beatus Petrus prima canonica sua c.iiº . Istam autem doctrinam Apostoli didicerunt a Christo , qui dixit, ut legitur Matthaei xxiiº : Reddite quae sunt Caesaris, Caesari , ex quibus verbis clare patet quod Christus iura Caesaris temporalia legitima et expedientia sibi subiec30 tis nec turbare nec minuere intendebat . Hoc Augustinus super Ioannem apertissimis verbis affirmat . Qui tractans illud Ioannis xviiiº : Regnum meum non est de hoc mundo ait : Hoc est quod bonus magister scire nos voluit. Audite ergo, Iudaei et gentes, audi, [circumcisio, audi, ] praeputium, audite, omnia regna terrae . Non impedio 35 dominationem vestram in hoc mundo , quia ' Regnum meum non est de hoc mundo. ' Nolite metuere metu vanissimo , quo Herodes ille maior, cum Christus natus nuntiaretur, expavit, et tot infantes, ut ad eum , scilicet Christum, mors perveniret, occidit, timendo [ magis] quam irascendo crudelior. 'Regnum ' , inquit, ' meum non est de hoc mundo. ' Quid vultis amplius? 40 Venite ad regnum, quod non est de hoc mundo . Venite credendo, et nolite metuere saeviendo ; et post: Quid enim est regnum eius, nisi credentes in

25 iii [i]: 4 U 34 circumcisio audi sec.auct.: om.U 34 terrena auct. 35 quia om.auct. 37 expauet U 38 magis sec.auct.: om.U 39 Regnum: Regum U 41 saevire metuendo auct. 14 absque causa etc.: cf. supra, ii.3.52n. 16-19 See above ,ii.4.15-19 ; cf. IPP 5.16–19 . 20 prius: cf. ii. 14.36-42. 24-26 See below, iii.3.99–120 . 24 Rom.13,1-5. I Cor.6,1-6 hardly seems to the point, though cf. infra, v.9.131-5 ; see II Cor.6,3-4 , 26 I Petr.2,13-17 . 25 I Tim.6,1–2 . Tit.2,9–10 ; ib . 3,1 . 25 Coloss.3,22. Ephes.6,5-7. 28 Matth.22,21. 32 Ioann. 18,36. 32-3 Augustinus, in Ioann . Evang. tr.cxv. 1 , CC 36.643. 32-40 id., tr.cxv.2, p.644 ; cited at greater length OND 93.378-99, Alleg.art.ii.199-209 ; more briefly CE 5.198-204 , CB i.15.208.5–7, Consult. 18-21 , IPP 4.14-18. 41 ib.

144

OCKHAM : OPERA POLITICA

eum ? Ex quibus verbis patenter habetur quod Christus noluit impedire iura principum terrenorum . Quod etiam beatus Ambrosius super Lucam asserit manifeste dicens : Magnum quidem et spirituale documentum est, quo Christiani viri subli- 45 mioribus potestatibus docentur debere esse subiecti, ne quis constitutionem regis terreni putet esse solvendam. Si enim censum filius Dei solvit, quis tu tantus es, qui non putas esse solvendum ? Et iste quidem censum solvit, qui nichil possidebat: tu autem, qui saeculi lucrum sequeris, cur saeculi obsequium non recognoscas ? Ex quibus verbis colligitur quod per evange- 50 licam legem et per Christum non est diminuta iurisdictio et potestas legitima terrenorum regum . Quare a potestate promissa Petro et quibuscumque successoribus eius per illa generalia verba : Quodcumque ligaveris etc. excipienda sunt praedicta. Et ideo non irrationabiliter, immo saluberrime ad infideles facilius 55 convertendos et fideles pacifice et quiete regendos nec Petrus nec aliquis successor eius debebat sibi universale dominium et plenitudinem iurisdictionis in temporalibus vindicare per ordinationem Christi et evangelicam legem. Quia si Petrus vel aliquis successor eius coram imperatoribus et regibus saeculi praedicasset vel etiam interrogatus dixisset se habere in 60 temporalibus talem plenitudinem potestatis et huiusmodi omnium temporalium rerum dominium , nequaquam ad fidem allexisset eosdem , sed magis avertisset a fide et ipsos, qui temporalia diligebant, persecutores fidei occasionaliter constituisset, quemadmodum Herodes timens Christum temporaliter regnaturum, ipsum occidere cogitavit.

Nequaquam ergo congruebat neque expediebat fidei propagandae vel gentibus convertendis ad fidem, ut Petrus vel quicumque alius evangelizator veritatis talem haberet in temporalibus potestatem. Nam si Petrus vel aliquis successor eius vindicasset iura vel res illorum , quibus praedicabant , visus fuisset non causa hominum sed causa lucri praedicasse . Hinc Rabanus 70 super illud Matthaei xº : Nolite possidere etc. ait: Si habuissent aurum et argentum, viderentur non causa hominum sed causa lucri praedicare. Hinc

57 successor 48 putes auct. 45 quo sec.auct.: quod Ues 48 iste quidem: ille auct. 72 hominum salutis 63 aduertisset U eius scripsi: successores U; successor es add.auct. 45-50 Ambrosius, Exposit. Evang.sec.Luc.iv.73 , CC 14,133 = (in part) Decretum Gratiani 70-1 Matth. 10,9. c.28, C.11 , q.1 , col.634; cited Alleg. art.ii. 388-94. 55-88 cf. AP 9.3–9. 71-2 Rabanus , Comment. in Matth.iii . 10 , PL 107,893 = Cat.aur. in Matth . 10 § 3 , but there attributed to Jerome ; cited OND 94.190-2.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

145

Chrysostomus homelia xv super Matthaeum ait : Talis est luminis virtus, ut non solum luceat, sed illuc ducat illos, qui sequuntur. Cum enim viderint 75 omnia praesentia nos contempnentes et ad futura nos praeparatos, ante omnem sermonem operibus nostris credent. Quis enim ita est amens, ut videns eum, qui heri lasciviebat et ditabatur, omnia exutum et ad famem et inopiam et duram vitam et pericula et sanguinem et occisionem et omnia, quae videntur periculosa, praeparatum, non manifestam accipiat hinc 80 futurorum demonstrationem ? Si autem praesentibus nos implicuerimus et immiscuerimus, qualiter poterunt credere quod ad possessionem aliam festinemus ? Ex quibus verbis colligitur quod dilatationi fidei procurandae per beatum Petrum et famae eius expediebat ne sibi iurisdictionem et dominium rerum temporalium vindicaret, sed omnia aperte contempneret 85 et iurisdictionem ac iura saecularium minime perturbaret vel minuere conaretur aut sibi eos esse subiectos assereret, sed exemplo Christi , qui secundum beatum Ioannem Chrysostomum non privavit mundum a sua providentia et praelatione, principes saeculi sineret suis gaudere honoribus. Haec sententia quod a potestate Petri iura aliorum excipienda sunt, 90 expresse habetur in verbis Bernardi supra, capitulo xiiº, adductis , quae ita sunt expressa quod superfluum reputo ea hic ad propositum applicare . Quibus concordant verba Chrysostomi et aliorum sanctorum supra adducta, capitulo xiº, et illa verba Chrysostomi cum ait : Neque nobis de gubernatione militum neque pro regno terreno deliberandum, sed pro 95 officio, quod virtutem exigit angelorum . Quamdiu itaque principes saeculi suam potestatem legitimam sollicite et iuste exercent, papa in nullo potest se secundum ordinationem Christi

de illis , quae ad eos spectant

disponendo, nisi quantum ipsi voluntarie et sponte permiserunt - intromittere , et quicquid fecerit ipsis invitis tamquam nullum est habendum, et 100 sententia eius quaecumque in talibus erit nulla , quia a non suo iudice lata, sicut dictum est supra et amplius post dicetur.

78 periculam U 81 possessionem: patriam auct. 85 proturbaret U 96-7 potest se: se potest Ue; se secl.s 98 disponendo: dispenero U; disponere es 98-9 se intromittere add. s 73-82 Ioannes Chrysostomus, in Matth. hom.xv.9 , PG 57,234 (a different translation) ; cited OND 102.222-30. 87-8 Ioannes Chrysostomus, in Ioann . hom.lxxxiii.4 , PG 59,453 (not this 90 supra: translation); cf. Cat.aur. in Ioann . 18 § 10. Cited OND 93.372–3; IPP 4.25–6. i.12.4-86. 92 supra: ii. 11.42–59. 93-5 Ioannes Chrysostomus, de Sacerdotio vi.1 , PG 48,678-9 ; cited AP 3.39-40; Alleg. art.iii.470-2. 101 supra: ii.4.16-19 . post dicetur: 11 18.11-23.

146

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 17

NEC solum iura imperatorum , regum et aliorum a potestate concessa Petro et successoribus eius per illa verba Christi : Quodcumque ligaveris etc. sunt excipienda, sed etiam libertates a Deo et a natura concessae mortalibus excipi debent, ut papa nichil onerosum, praesertim notabiliter, cuicumque, qui se sibi specialiter non subiecit, absque causa et sine culpa 5 possit imponere. Haec est enim libertas evangelicae legis , quod observatoribus eius sine culpa eorum extra articulum urgentis necessitatis et manifestae utilitatis , ipsis invitis nichil , praecipue grave , quod supererogationis est vel non est de iure naturali nec de iure divino expresso , potest imponi virtute eiusdem 10 legis . Sicut enim summus sacerdos veteris legis ultra caerimonialia , sacramentalia et iudicialia , quae in eadem lege erant expressa, non poterat novas traditiones , praecipue populo notabiliter onerosas , inducere aut statuere : sic nec sacerdos summus in evangelica lege potest aliquas novitates, potissime onerosas et graves , catholicis, sine culpa sibi subiec- 15 torum et absque necessitate urgenti vel manifesta utilitate, ultra illa, quae expressa sunt in Novo Testamento, inducere, ut non maioris servitutis sit lex nova quam vetus . Si enim aliqua onera ultra illa, quae expressa sunt in Novo Testamento , posset papa populo Christiano , ipso invito , absque urgente necessitate et 20 manifesta utilitate , quae necessitati valeat comparari , imponere , maxime posset imponere illa , quae supererogationis sunt et ad perfectionem spectare nosc*ntur; quia illa expedientia sunt et utilia, et ideo , cum praesit aliis propter utilitatem ipsorum, quantum ad illa potissime utilitatem in eis imponendis valeret praetendere . Quae tamen , quia non sunt necessaria 25 nec de necessitate salutis nec in lege nova expressa , super humeros fidelium nequaquam ponere potest; quia eis talia nequit praecipere , teste beato Ambrosio , qui loquens de virginitate , quae est inter huiusmodi computanda, ait, ut habetur xxxii, q.i , c . Integritas: Sola est enim virginitas, quae suaderi potest, imperari non potest: res magis est voti quam praecepti. 30

Quod ab eadem potestate excipi debent libertates mortalibus a deo et a natura concesse rubr. 14 aliquas: 4 notabile es 5 causa s: tali U; utilitate e 12 poterat: portat U aliquis U 25 quia Ues: quando Offler ii. 17.8 urgentis necessitatis et manifestae utilitatis: see lusIIIae Dial.iv.7, referring to Gl.ord. ad X II , 24,26 s.v. ' necessitas' ; OQ i.7.56-7n . 21 comparari : as infra, iii.8.13-14; 29-30 c.13, OQ iii.12.115-6 ; ib . viii.6.49-50; IPP 5.13. 25-35 cf. IusIIIae Dial.i.17. C.32 , q.1 , col.1119 = Ambrosius, Exhort.virginit.iii.17, PL 16,341 ; cited I Dial.vii.67 ; CB vi.3.274.14-16; IlusIIIae Dial.i.23 ; IPP 3.25-27 ; Alleg . art.vii . 13–15 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

147

Et ratione consimili alia, quae supererogationis sunt et ad perfectionem spectant, suaderi possunt, imperari non possunt, quia magis sunt res voti quam praecepti . Hinc beatus Gregorius, ut habetur lxxiv di . , c . Gesta, ait: lustum est, ut nemo crescere compellatur invitus . Quare iustum est, ut quae 35 supererogationis sunt, nemini praecipiantur invito. Et hinc est quod secundum beatum Augustinum legibus, sicut allegatum est supra, nemo cogitur bene facere , hoc est liberi , qui non sunt servi , absque culpa ad illa, quae nec sibi nec reipublicae nec proximo necessaria sunt, cogi novis legibus nullatenus debent. 40

Hinc est quod, licet Romanus episcopus, scilicet Telesphorus et similiter Gregorius, ut legitur di.iv, c . Statuimus et c. Quadragesima et c. Denique, ordinaverit quod omnes clerici a quinquagesima sumant propositum ieiunandi et a carnibus abstineant, quia tamen , ut testatur Gratianus eadem distinctione, § Haec etsi, illa communi usu approbata non fuerunt ,

45 non observantes transgressionis minime arguerunt. Ex quo patenter concluditur quod Romani pontifices tale ieiunium et abstinentiam clericis , qui se in huiusmodi Romanis pontificibus nequaquam sponte subiecerant, ipsis invitis imponere minime valuerunt. Quia ad hoc quod aliqui obligentur ad legem superioris , in eo, in quo sine eorum consensu habet potestatem 50 condendi legem, non requiritur eorum assensus nec huiusmodi lex moribus utentium confirmatur nec moribus utentium in contrarium abrogatur. Quia ad observantiam huiusmodi legis omnes tenentur, ex quo publice promulgata est et publicata ; et huiusmodi lex principis omnes ligat post duos menses a tempore publicationis elapsos, in Authenticis, 'Ut factae novae 55 constitutiones ' , coll.v, nec est necesse ut singulorum auribus inculcetur, Extra, de postulatione, c. ‘Ad haec ' , et per consequens multo magis non est necesse ut moribus utentium confirmetur vel etiam approbetur. Cum ergo dicit Gratianus , di.iv, § Leges, quod leges instituuntur, cum promulgantur, firmantur, cum moribus [ utentium] approbantur, et quod moribus utentium

44 fuerunt: sunt Grat. 45 transgressionis reos sec.canon.add.es 47 subiecerant e : subiectant Us 59 utentium ' sec. Grat.: om.U

45 arguunt Grat.

33-4 c.2, di.74, col.262 = Gregorius Magnus, Reg.i.19 , CC 140,18 ; cited IlusIIIae Dial.i.23. 37 supra: ii.6.62–4 . Augustinus, contra litt.Petiliani ii.83.184 , CSEL 52,112-3 = Decretum Gratiani c.33, C.23, q.5 , col.939 . 41 c.4, di.4, col.6 == = [Telesphorus ] , Ep.unic., Decretal.ps. -Isid., p . 109; JL no.34. 41-3 c.5 , di.4 , col.6 = [ Ambrosius ] , Sermo 42-3 c.6, di.4, col.6 = [Gregorius Magnus], Ep.spur. , JL no. + supposit.xv.3, PL 17,633 . 45 Gratianus, p.c.6, di.4, col.7. 1987. 52-82 cf. IPP 11.17–27. 52-6 From 54-5 Nov.66 pr. (coll.v, Gl.ord. ad X 1,2,2 s.v. ‘ante prohibitionem' ; cited I Dial.iv. 16. tit. 16). 56 1,5,1, col.43 . 58-60 Gratianus, p.c.3 , di.4 , col.6 .

148

OCKHAM : OPERA POLITICA

in contrarium nonnullae leges abrogatae sunt, de illis legibus intelligi debet, 60 quae absque consensu illorum, quos respiciunt, non ligant: cuiusmodi sunt leges illae de ieiunio Telesphori papae et Gregorii . Quia enim Romani episcopi ieiunium et abstinentiam specialem suadere possunt fidelibus , imperare, regulariter nequeunt, leges eorum in hiis et similibus absque consensu subditorum non ligant, et ideo moribus utentium in contrarium 65 abrogantur, etiam papa nolente . Non ergo potest papa regulariter illa , quae supererogationis sunt , praeceptorie Christianis imponere nec de huiusmodi , nolentibus subditis , obligatorias leges statuere. Si enim papa in huiusmodi haberet potestatem condendi leges obligatorias , Christianis invitis , posset quemcumque Christianum cogere invitum 70 intrare religionem quamcumque , et cui vellet ieiunium continuum in pane et aqua, saltem extra necessitatem extremam , iniungere , et cuilibet pro suae arbitrio voluntatis abdicationem proprietatis omnium rerum indicere . Quare posset de iure maioribus oneribus premere Christianos quam umquam fuerint oppressi Iudaei : quod libertati evangelicae legis obviat 75 manifeste. Propter quod, si quicumque Romani episcopi talia onera supererogationis vel alia indifferentia seu quaecumque , quae nec sunt de iure naturali nec in lege reperiuntur divina , absque urgente necessitate et sine culpa super humeros ponere Christianorum temptaverint, merito dicetur eis 80 verbum Christi Lucae xiº : Vae vobis, qui oneratis homines oneribus, quae portari non possunt, et ipsi uno digito non tangitis sarcinas . Quod iam videmus impletum, ut iam verificatum sit illud Christi Matthaei xxiiiº : Alligant onera gravia, et importabilia, et imponunt ea in humeros hominum : digito autem suo nolunt ea movere . Quidam enim vocati Romani pontifices 85 vacantes deliciis, gloriantes in pompis et honoribus , suos consanguineos locupletantes et nobilitare conantes , imperatoribus , regibus , praelatis et ecclesiis universisque fidelibus onera gravia et importabilia imponere nisi sunt, quinimmo moliti sunt inique in servitutem redigere universos . Quibus multitudo Christianorum nequaquam Apostoli imitatrix dicentis ad Gala- 90 tas iio: Quibus, scilicet volentibus nos in servitutem redigere , neque ad horam cessimus subiectione, ut veritas Evangelii permaneat apud vos , cessisse dignoscitur, secundum quod inferius amplius apparebit.

60 leges hodie add. Grat. 73 suae: sui U 81 qui: quia Vulg. 82 portare Vulg. 82 digito 92 subiectioni U 86 vacantes scripsi: valentes Ues 84 ea om.Vulg. vestro add.Vulg. 92 vos: nos U 92 ut: et U 81-2 Luc.11,46. 84-5 Matth.23,4 ; cited I Dial.vii.67. amplius apparebit: not in what survives of Brev.

91-2 Gal.2,4-5.

93 inferius

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

149

CAPITULUM 18

PRAETER iura et libertates fidelium excipiendas a potestate promissa. beato Petro per illa verba Christi : Quodcumque ligaveris etc. , excipi debet modus nimis onerosus et gravis in ordinando , statuendo et faciendo illa, quae ad ipsum pertinebant et spectant de iure ad successores eius : ut 5 scilicet Romanus pontifex in hiis , quae potest de iure iuxta illa verba Christi : Quodcumque ligaveris etc. , modum non excedat, ne videlicet illud, in quo sibi debent obedire Christiani , quod potest leviter fieri , ipse faciat eis nimis difficile . Si enim potest alicui poenitentiam sive poenam levem pro delicto infligere , non debet nec potest ei poenitentiam seu poenam 10 nimis gravem imponere . Et si in tali casu ferat sententiam , ipsa minime est de necessitate servanda; quia nulla est ipso iure divino , eo quod, quamvis sit lata a suo iudice in aliis casibus, tamen lata est a non suo iudice in illo casu , et ideo in illo casu nulla est. Non enim ad hoc , quod sententia sit nulla tamquam a 15 non suo iudice lata, requiritur quod ferens eam in nullo casu sit iudex illius , in quem fertur. Tunc enim archiepiscopus in omni casu posset ferre sententiam in episcopum, ita quod sententia non erit nulla tamquam a non suo iudice lata. Sic etiam sententia lata a iudice alicuius solummodo per reconventionem in aliis casibus quam in casu reconventionis , non esset 20 nulla tamquam a non suo iudice lata; sic etiam , si episcopus aliquis fiat subditus alteri episcopo ratione delicti commissi in diocesi eius et ille in aliis casibus ferat in eum sententiam , non erit talis sententia nulla tamquam a non suo iudice lata. Quae videntur absurda . A potestate igitur promissa Petro et successoribus eius per verba illa:

25 Quodcumque ligaveris etc. excipi debet modus irrationabiliter gravis et onerosus subiectis . Nam eadem fide tenetur superior et dominus subdito suo sicut subditus domino , ut notat glossa xxii , q . ultima, c . De forma super illis

Quod a potestate secundum [ leges supra ] dicta excipiendus est modus nimis onerosus et grauis ordinandi et faciendi illa que ad papale spectant officium rubr. 6 videlicet: videret U 8 leve U 9 delicto e: debito Us 18 Sic: Sicut e 21 ille Us: iste e Offler 26 et e: eciam Us 1.18.3-8 Repeated in large part verbally IPP 5.29-33. 6 modum non excedat: cf. Decretum Gratiani c.4, di.86, col.298 = Augustinus, Ep.ccxi . 14, CSEL 57,369. 13 a non suo judice: see above, ii.4.16–19n.; ii. 16.99–101 . 18-19 per reconventionem: a plaintiff suing in an alien jurisdiction exposed himself to being sued in that court by his adversary on a counterclaim per reconventionem; cf. Cod. lust.7.45.14. 26-7 Gl.ord. ad c.18 , C.22 , q.8 s.v. ' vicem ' ; cited at greater length CB vi.13.295.20–3, OQ vii.4.99–103 , IusIIIae Dial.ii.5 ; cf. IPP 5.33–35.

OCKHAM : OPERA POLITICA

150

verbis: Dominus quoque fideli suo in omnibus hiis vicem reddere debet. Hinc beatus Ieronymus ad Nepotianum , ut habetur di.xcv, c . Esto , ait : Episcopi sacerdotes se esse sciant, non dominos, honorent clericos quasi 30 clericos, ut ipsis episcopis a clericis quasi episcopis honor deferatur. Scitum est illud oratoris Domitii: ' Cur ego ', inquit, ' te habeam ut principem, cum tu me non habeas ut senatorem ?' Et haec sententia in verbis Apostoli fundari videtur, cum ait ad Ephesios viº: Et vos, domini, eadem facite illis , scilicet servis . Sed inter cetera, quae debet fidelis domino suo et ratione consimili 35 quilibet inferior suo superiori , est ne id bonum, quod dominus suus facere leviter poterat, faciat difficile ei, neve id, quod possibile erat, reddat ei impossibile: ubi supra, xxii , q.ultima, c . De forma . Ergo , si papa noluerit malefidus iudicari, non debet aliquid , quod potest leviter fieri a subditis , reddere eis difficile , onerosum aut grave . 40 Quia nec de iure potest, quod leve est , reddere eis difficile , ne redigat in servitutem fideles contra libertatem evangelicae legis . Si enim de iure posset illa, quae facilia sunt Christianis , reddere eis difficilia, magis eos tali modo gravare valeret quam si ad observantiam legis veteris tenerentur. Posset enim ita modum in illis , quae de iure potest, excedere quod multo 45 tolerabilior fuisset conditio Iudaeorum quam esset conditio Christianorum taliter per aggravationem illorum , in quibus parere tenentur summo pontifici , oppressorum . Et ita posset papa maiori servitute premere Christianos quam fuerit servitus veteris legis : quod est haereticum

reputandum .

CAPITULUM 19

CUM ergo dicitur in allegatione praedicta adducta supra , iiº capitulo , quod Christus nichil excepit in verbis illis : Quodcumque ligaveris etc. , ergo

31 honori U iudicio U

37 poterat sec.canon .: poterit Ues

39 maleficus es

46 conditio²:

Christus verbis et exemplis insinuauit illa verba Quodcumque ligaueris etc. cum aliquibus excepcionibus debere intelligi rubr.

28 c.18, col.888. ii.11.52-3; IPP 5.35. 36-8 c.18, col.887.

29-33 c.7, di.95, col.334 = Hieronymus, Ep.lii.7 , CSEL 54,427; see above, 34 Ephes.6,9. 35-40 Repeated verbally for the most part IPP 5.36-40. 42-44 Repeated IPP 5.42-5. 48-50 Verbally in IPP 5.46–7.

ii.19.1 supra: ii.2.9–17.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

151

nec nos debemus excipere , respondendum est quod , quamvis Christus. nichil vocaliter ibi exceperit, tamen alibi et verbo et exemplo insinuavit 5 aperte esse excipienda. Exemplo quidem hoc innuit , cum omnino recusaverit dominativum modum regendi , qui in iudicio sanguinis principaliter videtur consistere : quod etiam occasione sibi data ab aliis declinavit . Ioannis enim viiio habetur quod Scribae et Pharisaei adduxerunt mulierem in adulterio 10 deprehensam, et statuerunt eam in medio, et dixerunt ei 'Magister, haec mulier modo deprehensa est in adulterio. In lege autem Moyses mandavit nobis huiusmodi lapidare. Tu ergo quid dicis ?' Ipse vero , ut perfecte ostenderet quod nec a seipso inquantum erat hom*o mortalis nec a suo vicario esset iudicium sanguinis exercendum , non solum noluit per se 15 ipsum in ipsam ferre sententiam vel alii , ut faceret iustitiae complementum, committere , sed nec etiam voluit interrogantibus respondere quae poena in mulierem huiusmodi esset a suo iudice infligenda, exemplo instruens Petrum et omnem successorem eius volentem Christi sequi vestigia tale iudicium ab ipso per se vel per alium virtute potestatis sibi 20 datae a Christo regulariter nullatenus exercendum . Hinc etiam, cum discipuli eius Iacobus et Ioannes , ut habetur Lucae ix °, optarent contemptum Samaritanorum, quem Christo fecerant nolendo eos recipere, vindicare poena mortis, ipse increpans illos dixit : Nescitis cuius spiritus estis. Filius hominis non venit animas perdere, sed salvare , quasi 25 diceret: ' Licet ille contemptus sit dignus morte , ego tamen non inferam eam nec vos , si me volueritis imitari , debetis inferre , quia non veni inquantum hom*o passibilis et mortalis pro quocumque contemptu vel crimine vitam corporalem auferre , sed magis conferre . ' Unde et tres mortuos visibiliter suscitavit , nullum autem sceleratum morte vel membri 30 truncatione punivit . Et ita facto et exemplo ostendit quod a potestate Petri et successorum eius aliqua de se licita, immo iusta et necessaria regimini generis humani , excipi debent. Quod etiam docuit verbo , cum dixit Matthaei xx °, ut allegatum est supra: Scitis quia principes gentium dominantur eorum: et qui maiores sunt, 35 potestatem exercent in eos. Non ita erit inter vos: sed quicumque voluerit inter vos maior fieri, sit vester minister: et qui voluerit inter vos primus esse,

4 alibo U 6-7 cf. OQ i.4.69–92. 8-17 Verbal similarities to OQ i.4.113–20. 9-12 Ioann.8,3-5. 34 supra: 23-4 Luc.9,55-6. 16-17 cf. loann.8,6-9. 21-30 As in OQ 1.4.120-30. 11.6.45-48. 34-7 Matth.20,25-8.

152

OCKHAM : OPERA POLITICA

erit vester servus. Sicut Filius hominis non venit ministrari, sed ministrare; quibus verbis Christus potestatem principum saeculi universis Apostolis interdixit . Quare explicite docuit quod excipienda est aliqua potestas ab 40 illis verbis, quae antea dixerat Petro : Quodcumque ligaveris etc. Sed forte dicet aliquis quod Christus nullam potestatem legitimam tunc interdixit Apostolis , sed solummodo tyrannicam et iniustam. Quod Origenes super verbis illis insinuare videtur, cum dicit: Principes mundi ideo sunt, ut dominentur minoribus suis et eos servituti subiciant et exspolient et usque ad mortem eis utantur, ad suam utilitatem et gloriam. Principes autem 45 ecclesiae fiunt, ut serviant minoribus et ministrent eis quodcumque acceperunt a Christo, ut suas utilitates [ negligant] et illorum procurent; quibus verbis videtur innui quod principatus saeculi est tyrannicus et iniustus , propter utilitatem et gloriam ipsorum principum solummodo institutus . Quod etiam Origenes insinuare videtur in verbis illis , quae adducta sunt 50 superius, xiº capitulo huius secundi . Cum ergo Christus in verbis praescriptis: Scitis quia principes gentium etc. interdixerit Apostolis solummodo principatum principum gentium , videtur quod Apostolis tantummodo interdixerit principatum tyrannicum et iniustum , et ita Christus ab illis verbis : Quodcumque ligaveris etc. non excepit nisi illa , quae de se sunt 55 illicita. Huic respondeo quod , quamvis quidam principes mundi tyrannicam exerceant potestatem - quod Origenes voluit dicere in verbis praemissis - , tamen nec principatus mundanus institutus est a Deo, a quo est omnis principatus et potestas, ad Romanos xiii

et Sapientiae viº, propter 60

potestatem tyrannicam exercendam, nec omnes principes saeculi , etiam infideles , tyrannice principati fuerunt . Quod liber Machabaeorum primus aperte declarat, in quo de laudibus Romanorum, qui infideles fuere , inter cetera sic scribitur, capitulo viiiº: Cum amicis autem suis, et qui in ipsis requiem habebant, conservaverunt amicitiam; et post : Et exaltati sunt valde. 65 Et in omnibus istis nemo portabat diadema , nec induebatur purpura , ut magnificaretur in ea. Et quia curiam fecerunt sibi, et cotidie consulebant cccxx consilium agentes semper de multitudine, ut quae digna sunt, gerant.

46 quaecumque auct.laud . 47 negligant sec.auct.: om . U gencium add.et del.U 57 Huic: Hinc s 65 exaltate U

53 post principatum :

43-7 Origenes: potius [ps.Chrysostomus] , Op.imperfect.in Matth. hom. xxxv, PG 56,830; cf. Cat.aur in Matth.20,25-8 . Cited by Marsilius Patav. , Def.pac.II.iv. 13, p.175; by Ockham I Dial.vi.3, AP 3.41-5, IPP 7.145-50, in all three instances immediately adjoining the passage from 60 Sap.6,4. Origen cited above, ii.11.5-10. 51 superius: ii. 11.5-10. 60 Rom.13,1. 64-5 I Machab.8,12. 65-73 ib. 8,13-16; cited IIusIIIae Dial.i.4, and in part ib. i.27.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

153

Et committunt uni homini magistratum suum per singulos annos dominari 70 universae terrae suae, et omnes obediunt uni, et non est invidia neque zelus inter eos . Ex quibus verbis colligitur quod Romani , quamvis essent infideles, nequaquam potestatem in sibi subiectos tyrannicam exercebant, quia hoc, ut dicit beatus Augustinus iº de Civitate Dei , erat dictum in laudem eorum : Parcere subiectis et debellare superbos . Unde et idem 75 beatus Augustinus in diversis locis operis sui de Civitate Dei de iusto regimine, zelo rei publicae, amore patriae , sollicitudine et sapientia circa leges instituendas iustas Romanos veteres supra modum extollit . Per has enim et virtutes alias ad amorem suum trahentes ceteras nationes , magis sapientia quam armis universum mundum suo imperio subiecerunt. 80 Quorum modum principandi utinam vocati Romani pontifices a temporibus aliquorum nostrorum , relicta tyrannide , qua in fideles imperii debacchati sunt, imitati fuissent ! Floreret enim forte Italia et bonis omnibus abundaret, et populorum strages in ipsa non fuisset. Christus ergo in verbis [prae ] scriptis : Sciatis quia principes gentium etc. 85 non solum principatum mundanum tyrannicum , sed etiam iustum et legitimum saecularem Apostolis omnibus interdixit . Qualem enim principandi modum ipse interdixit, aperte demonstrat, cum se ipsum proponit in exemplum dicens : Sicut Filius hominis non venit ministrari, sed ministrare, quasi diceret: ' Sicut vidistis me facere , ita et vos faciatis ' , iuxta illud 90 eiusdem Ioannis xiiio: Exemplum dedi vobis, ut quemadmodum ego feci vobis, ita et vos faciatis . Petrus ergo et successores eius , si apostolici non apostatici censeri voluerint et esse , modum principandi ipsius Christi secundum humanitatem passibilem et mortalem imitari debebant . Christus autem non solum principatum saeculi tyrannicum et iniustum, sed etiam 95 legitimum atque iustum penitus refutavit, sicut ex scriptura sacra copiose posset ostendi et in aliis multis operibus peritorum liquido est ostensum . Principatum ergo saecularem re et nomine Christus a potestate promissa Petro per illa verba : Quodcumque ligaveris etc. verbis et exemplis excepit , licet tunc nichil vocaliter exceperit.

82 Ytalia U 84 praescriptis : 77 has: hos U 81 aliquorum scripsi: aliorum Ues scriptis Ues 84 quia supra lineam add.U: quod s 85 post principatum: hoc add.et del.U 94 iniustum: iustum U 74 Augustinus, de Civ.Dei i pr. , CC 47,1 = Vergilius, Aen.vi.853 ; cf. de Civ. Dei i.6, pp.5-6; ib. v.12-15, 18-19, pp. 142sqq., 151sqq . 84-5 Matth.20,26. 88-9 Matth.20,28 . 90-1 Ioann . 13,15 . 96 multis operibus peritorum: e.g. Michael, App.IV, ff.181 '–93 °; Franc.de Esc . , ' Improbacio ' , ff.69ra-70vb; Bonagratia, Forma, ff. 184-5º; Ockham, OND 93.206-789; Alleg . art.i.47-169; ib . art. ii.64-566.

154

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 20

PATENTER probatum est, ut puto, quod a potestate promissa Petro per illa verba: Quodcumque ligaveris etc. plura intelligenda sunt excepta . Nunc videndum est iuxta diversorum diversas recitandas sententias , quae Christus sub illa potestate promissa Petro voluit comprehendi . Dic*nt itaque quidam quod Christus per illa verba : Quodcumque 5 ligaveris etc. promisit beato Petro plenitudinem potestatis non in temporalibus, sed in spiritualibus . Alii vero dic*nt quod per illa verba Christus promisit beato Petro plenitudinem potestatis solummodo super peccatis et delictis ligandis et

10 solvendis per sacramentum poenitentiae. Alii sunt dicentes quod dedit vel promisit ei potestatem super peccatis tam in sacramento poenitentiae quam etiam in foro ecclesiae , ut scilicet possit quemlibet Christianum pro quocumque peccato in facie ecclesiae excommunicare et a communione fidelium separare . Alii dic*nt quod Christus per illa verba non maiorem potestatem 15 promisit Petro et successoribus eius quam aliis Apostolis et ceteris presbiteris universis ; promisit tamen sibi sicut aliis potestatem aliquam super peccata vel poenitentes , sed non plenitudinem potestatis neque in temporalibus neque in spiritualibus, neque in aliquod iudicium coactivum . Alii putant nequaquam potestatem papalem taliter restringendam , 20 neque ita ampliandam, ut etiam ad omnia spiritualia se possit extendere . Sed dic*nt quod potestas papalis promissa beato Petro per illa verba : Quodcumque ligaveris etc. vel per praecedentia, scilicet : Tu es Petrus etc. , se extendit ad omnia, quae necessaria sunt pro regimine populi Christiani , quae scilicet de necessitate facienda sunt, ut sine illis pericl*taretur fides vel 25 bonum commune , salvis iuribus et libertatibus aliorum eis concessis a Deo et a natura , ita tamen ut in illis , quae sibi concessa sunt , nequaquam modum excedat. Porro, quia in hoc secundo propositum meum principaliter est solummodo ostendere quod haeresim sapiat manifestam dicere papam habere 30

Recitantur diuerse opiniones que potestas fuit concessa uel permissa Petro per illa sepe dicta verba Christi Quodcumque ligaueris etc. et alia expressa in eadem serie rubr. ii.20.5-7cf. IusIIIae Dial.i.1 , 10. 8-10 cf. Petrus Lombardus, IV Sent. di . 18 ,cc.5-7, ed . Quaracchi, pp.862-5 ; Ockham, OQ i.7.19–29. 11-14 See e.g. Innocentius papa III , decretal. 'Novit ' , X II , 1,13 , coll. 243-4 ; 'Solitae ', X 1,33,6 , col.192 . 15-19 cf. Marsilius Patav., Def.pac. II.xxiii.4 , pp.443-4 ; ib. xxviii . 4–6; pp.532–5 ; ib. xxix . 1 , pp.575-6. See Ockham , IusIIIae Dial. i.1,13; ib. iv.12. 20-8 cf. IusIIIae Dial.i.17 ; OQ i.7.30–73 ; IPP 10.3-17. 23 Matth.16,19. 23 Matth.16,18.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

155

illam plenitudinem potestatis, ut omnia possit, quae non sunt de se illicita nec per alia verba quam per illa : Tu es Petrus etc. prohibita , ideo ad praesens an aliquam praedictarum sententiarum recitatarum in isto capitulo vel aliam existimem veram, minime pandam. Sed ante finem operis istius 35 aperiam.

CAPITULUM 21

PAPAM habere talem plenitudinem potestatis non posse probari per verba Christi ad Petrum Matthaei xvio sufficienter arbitror patefactum, et ita satisfactum reputo primae allegationi, quae superius capitulo iiº est inducta. Quocirca respondendum est ad secundam, quae in hoc consistit, 5 quod ex praecepto divino in omnibus , quae non sunt de se illicita , obediendum est papae, secundum quod canones etiam sanctorum patrum sonare videntur. Cui leviter respondetur quod, sicut verba Christi ad Petrum non debent sine omni exceptione intelligi , ita etiam multo fortius verba sanctorum , 10 quamvis loqui generaliter videantur, cum suis exceptionibus accipi debent: quod scilicet in omnibus, in quibus habet papa potestatem, obediendum est ei quando modum non excedit. Et hoc quidem canones allegati innuunt manifeste. In illo enim canone posito di.xii , c . Praeceptis, qui est Gregorii , sic 15 habetur: Praeceptis apostolicis non dura superbia resistatur, sed per obedientiam quae a sancta Romana ecclesia et apostolica auctoritate iussa sunt salutifere, impleantur. Quibus verbis non absque modificatione praecipitur ut praeceptis papae non resistatur, sed omnia, quae iusserit , impleantur. Immo cum pluribus modificationibus et determinationibus dicitur : 20 Praeceptis apostolicis etc., ut intelligatur: Praeceptis apostolicis, hoc est praeceptis papae, quae limites seu fines apostolicae auctoritatis non exeunt, non dura superbia resistatur; quibus tamen, si fines apostolicae potestatis vel modum excedunt, non dura superbia, sed moderate resistere

Canones quibus precipitur vt omnes in omnibus obediant pape cum excepcionibus suis debent intelligi rubr. 2 arbitrorum U 14 qui: quod Ues 35 aperiam: an unfulfilled promise in what survives of Brev. ii.21.3 superius : ii.2.4-8. 4 secundam : above , ii.2.18-20. 12 canones allegati: ib. 15-17 c.2, di. 12, col.27 = Gregorius papa IV, Ep.i (dubia) , PL 106,854 ; JL no . + 2579.

156

OCKHAM : OPERA POLITICA

quandoque licet, quandoque vero necessarium est . Similiter non absolute absque omni determinatione seu specificatione dicitur: ' Omnia , quae 25 iusserit papa, impleantur ' , sed dicitur: Per obedientiam, quae a sancta Romana ecclesia et apostolica auctoritate iussa sunt salutifere, impleantur, ut punctus sit post hoc adverbium salutifere . Et ideo, si aliquid iussum fuerit per obedientiam a papa non apostolica auctoritate , id est excedendo fines apostolicae auctoritatis, et non salutifere, non est necesse implere . Et 30 ideo quae iusserit papa non salutifere , sed mortifere , et auctoritate non apostolica, sed tyrannice usurpata in praeiudicium iuris alieni et libertatis , minime impleantur. Sic etiam omnes ipsius sanctiones [ apostolicae ] auctoritatis , non potestatis dampnabiliter usurpatae , sacerdotes alii tenere

astringuntur. Consimili modo respondendum est ad decretum Stephani papae di.xix , c. Enimvero, quod quicquid sancta Romana ecclesia statuit et quicquid ordinavit in hiis , in quibus habet potestatem statuendi et ordinandi , perpetuo et irrefragabiliter observandum est. Sed si statuerit vel ordinaverit

de plenitudine pravitatis et potestatis dampnabiliter usurpatae ut clerici 40 invadant iura et bona laicorum, ut imperator cedat imperio et iura imperii non defendat , ut reges et principes regnis et dominiis suis renuntient, ut aliquis voveat castitatem vel qui noluerit, matrimonium contrahat, non est regulariter perpetuo et irrefragabiliter observandum .

Sic etiam ad decretum Leonis papae respondetur quod petrae aposto- 45 licae firmitatem impia vult praesumptione violare , qui eius potestatem , scilicet legitimam , non usurpatam , temptat infringere . Non autem ille petrae apostolicae firmitatem vult impia praesumptione violare , qui potestatem a vocato papa dampnabiliter usurpatam temptat infringere et subdere aequitati . 50 Sic etiam respondetur ad decretum Agathonis papae , quod omnes apostolicae sedis sanctiones , non tyrannicae potestatis impia et iniusta praecepta, accipiendae sunt tamquam ipsius divina voce Petri firmatae . Et ideo quae papa propriam transgrediens potestatem praeceperit, statuerit vel ordinaverit, sicut leges iniquae diabolo instigante prolatae accipienda 55 sunt et penitus non servanda .

28 post: prius U

33 apostolicae conieci: om . Ues

34 usurpare U

36-44 See above , ii.2.19. 37-9 c.4, di . 19 , col.61 = Stephanus papa V, Ep.xxi; cf. PL 45-7 c.7 (Ita 129,807 ; JL no.3444 . Cited CB iv.3.246.27-30. 45-50 See above, ii.2.19. Dominus), di. 19, col.62 = [ Leo papa I ] , Ep.x.1 , PL 54,629. 51-6 See above , ii.2.20. 51-3 c.2 (Sic omnes), di . 19, col.60 = Agatho papa, Ep.deperdita, JL no.2108 ; cited I Dial.v.4,5; CI 25.106.38-9 ; CB iv.3.246.25-6 ; IIusIIIae Dial.iii.2.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

157

Sic etiam respondetur ad legem Karoli imperatoris , quae ponitur di.xix . c. In memoriam, quod licet vix ferendum ab illa sancta sede imponatur iugum , quod scilicet ad potestatem eius pertineat, tamen feramus , dum60 modo modum enormiter non excedat . Quamvis enim lex evangelica sit lex libertatis nequaquam onera gravia exteriora observatoribus suis imponens , et ideo papa non possit regulariter super Christianos ponere iugum vix ferendum, potest tamen contingere casus quod ad eius potestatem pertineat iugum vix ferendum alicui vel aliquibus Christianis imponere, in quo 65 casu iugum vix ferendum ab eo impositum est ferendum et pia devotione tolerandum. In aliis autem casibus, si imponatur ab eo iugum vix ferendum , quandoque est cum forti patientia tolerandum, propter scandalum scilicet vel periculum aut malum aliquod evitandum ; nonnumquam vero licet ipsum ferre et licet ipsum non ferre ; et aliquando nullo modo est 70 ferendum, sed proiciendum omnino secundum consilium vel praeceptum Psalmistae dicentis : Proiciamus a nobis iugum ipsorum . Sicut responsum est ad decreta praedicta, sic respondendum est ad alia, quae sequuntur, et omnia , quae induci possunt - quae videlicet non est necesse negare aut reprobare qualiter quaedam vocatae decretales quo75 rundam posteriorum sunt penitus tamquam haereticae reprobandae , sicut posterius apparebit - : quod scilicet in omnibus , quae spectant ad potestatem papae , obediendum est ei, dummodo modum non excedat , ut in eis, si ponantur verba nimis generalia, restringantur iuxta illud iuristarum: Verbum generale saepe restringitur; quod exemplis in divinis scripturis 80 repertis, sicut probatum est prius, aperte innuitur. Haec autem responsio tota per simile declaratur. Nam decreta plura praecipiunt indiffinite et indistincte ut tam clerici quam laici obediant episcopis suis : quibus tamen non est obediendum in omnibus absque omni exceptione . Ergo consimiliter, licet dicatur indiffinite et indistincte seu 85 verbis generalibus quod obediendum est papae , non tamen necesse est ei absque omni exceptione in omnibus obedire . Et ita patet quod per decreta huiusmodi probari non potest quod papa habet talem tam in temporalibus quam in spiritualibus plenitudinem potestatis.

57 Kareli U

75 posteriorum: pontificum e ; posteriorum [ pontificum ] s

57-71 See above , ii.2.20. 57-9 c.3, di . 19, coll.60-1 . Karoli imperatoris: potius Conc .Tribur. (anno 895 ) , c.30; cf. I Dial.vii.67; OQ i.12.234–45 . 71 Ps.2.3 . 72 alia: see above, ii.2.20 for references to c.5 (Nulli) , di.19 , col.61 and c.1 (Omnes), di.22 , col.73. 74-6 cf. I Dial.v.5. 76 posterius: cf. infra , v.4.75-81 . 79 Gl.ord. ad X II , 28,65 s.v. 'tertio appellare ' ; see above, ii . 14. 33-4n . 80 prius: ii.14.35-48.

158

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 22

CUM vero supra, iio capitulo, tertio allegaretur quod Christus talem . habuit in temporalibus et spiritualibus plenitudinem potestatis, ergo et eius vicarius habet eandem, dupliciter respondetur. Uno modo quod consequentia est neganda: tum quia papa non habet potestatem aequalem potestati Christi etiam inquantum erat hom*o passi- 5 bilis et mortalis - Christus enim potuit nova instituere sacramenta et contra instituta dispensare : quod papa minime potest

; tum quia , esto quod

Christus inquantum hom*o passibilis et mortalis talem habuisset in temporalibus et spiritualibus plenitudinem potestatis, tamen non fuisset expediens populo Christiano quod talem dedisset suo vicario potestatem , quia 10 suus vicarius nec in sapientia nec in bonitate sibi potest comparari, et ideo non esset conveniens quod in tanta potestate adaequaretur eidem . Quia igitur maximo periculo esset exposita communitas fidelium si papa , qui potest esse stultus , inexpertus , affectionibus et concupiscentiis pravis corruptus et malignus et in omnibus a vita Christi et sapientia discreparet, 15 tantam potestatem haberet, summe periculosum et nullatenus opportunum esset fidelibus quod papa haberet talem plenitudinem potestatis , etiam esto quod Christus inquantum hom*o passibilis et mortalis , qui nec decipi poterat nec perverti , habuisset huiusmodi potestatem . Aliter respondetur, sicut dictum est prius , quod Christus inquantum 20 hom*o passibilis et mortalis talem non habuit in temporalibus plenitudinem potestatis ; quia ipsam habere nolebat, sed a se inquantum erat hom*o pro tempore abdicavit , sicut inferius plenius apparebit . Propter quod hic pertranseo, nisi quod universos fideles admoneo ut diligenter advertant qualem plenitudinem potestatis in temporalibus ratiocinatores illi, per hoc 25 quod dic*nt Christum inquantum erat hom*o passibilis et mortalis fuisse regem et dominum omnium temporalium in speciali , papae nitantur tribuere . Quia, cum ipsi non distinguant, quamvis sciverint assertionem eorum esse a peritis multipliciter impugnatam et pro haeresi habitam et repudiatam a pluribus Romanis episcopis , liquido patet vel saltem contra 30

Quod non potest probari papam talem plenitudinem potestatis [habere suppl. es ] per hoc quod est vicarius Christi rubr. 25 illi qui Ues; 22 pro: per U 24 nisi: Nota es 15 discreparet: discrepatus es qui seclusi ii.22.1 supra: ii.2.23-5. 4-7 cf. OQ i.13.12-22 ; IlusIIIae Dial.iii.23 , fragm . ed. Scholz, p.393. 12-90 cf. AP 2.84–104 ; OQ i.7.7-18. 20 prius: ii.9.3-35. 23 inferius: see iv. 1 , iv.8, v.2, v.8; cf. OND 93.210–360; OQ i.6. 46–84. 24-37 cf. I Dial.vii.67.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

159

ipsos est habenda praesumptio violenta quod intendunt tam Christum quam Romanum pontificem, quem dic*nt Christi vicarium et Christo in plenitudine potestatis succedere , talem habuisse in temporalibus plenitudinem potestatis , ut non solum Christus sed etiam papa possit imperatorem 35 et reges ceterosque mortales omnibus suis bonis temporalibus et iuribus spoliare et cui voluerit dare eadem, et universaliter de omnibus temporalibus ad suae arbitrium voluntatis disponere. Quaero enim ab eis: aut Christus inquantum hom*o passibilis et mortalis talem habuit in temporalibus potestatem, aut non habuit huiusmodi 40 potestatem ? Si Christus talem habuit in temporalibus potestatem et , ut isti dic*nt, tota iurisdictio Christi et potestas temporalis concessa est papae tamquam eius vicario, ergo papa habet talem in temporalibus plenitudinem potestatis , et per consequens potest de iure praecipere regi Franciae et cuicumque alteri , ut tradat regnum consanguineo suo vel amico vel alteri 45 cuicumque seu nobili seu ignobili : quod periculosum esset omnibus mortalibus . Si autem Christus non habuit talem in temporalibus plenitudinem potestatis, ergo habuit in temporalibus potestatem limitatam vel nullam . Dicant ergo isti ratiocinatores quam habuit Christus in temporalibus potestatem et qua caruit, vel abdicavit seu recusavit habere : quod si 50 temptaverint, sermonibus propriis capientur.

CAPITULUM 23

AD illud vero, quod allegatur quarto supra, capitulo iio huius secundi , quod papa videlicet omnibus positivis legibus est solutus , breviter est dicendum quod, esto quod papa omnibus legibus positivis esset solutus ut nulla lege positiva posset constringi , tamen non esset propter hoc supra 5 omnes leges positivas, ut omnes leges posset conditoribus invitis solvere et tollere ; et ideo non haberet propter hoc in temporalibus et spiritualibus talem plenitudinem potestatis. Unus enim rex legibus alterius regis, cui non est subiectus , ligari non potest, et tamen non habet super ipsum talem plenitudinem potestatis . Sic 10 etiam una civitas legibus alterius civitatis artari non potest, et tamen super

Quod quamuis papa esset solutus omnibus legibus positi [ ui] s tamen non esset supra omnes leges nec haberet talem in temporalibus plenitudinem potestatis rubr.

ii.23.1 supra: ii.2.26-28.

1-6 cf. OQ i.15.1-23.

160

OCKHAM : OPERA POLITICA

ipsam non obtinet potestatem. Sic est de duobus archiepiscopis , duobus episcopis , duobus abbatibus , duobus ducibus, quod neuter valet legibus alterius constringi , et tamen neuter super alium habet plenitudinem potestatis . Sic etiam episcopus [ legibus ] archidiaconorum et aliorum sibi subiectorum est solutus, et tamen talem non habet super eos plenitudinem 15 potestatis .

Et ita patet clare quod per illam allegationem probari non potest papam talem habere plenitudinem potestatis . An autem papa omnibus legibus humanis sit simpliciter absolutus , inferius inquiretur.

CAPITULUM 24

ULTIMA allegatio supra , iiº capitulo , adducta, quae consistit in hoc, quod papa potest illa, quae naturali obviant aequitati , quia potest pueris committere curam et regimen animarum , non concludit quod papa talem habet plenitudinem potestatis . Aequitas enim naturalis dupliciter accipi potest. Uno modo, pro illo , 5 quod est conforme rationi rectae, quae non potest esse falsa vel non recta . Et contra talem naturalem aequitatem non potest aliquid papa, et si aliquid fecerit contra huiusmodi naturalem aequitatem, quod est ius naturale , de iure non tenet, sed ipso iure est nullum, Extra, de consuetudine , c . ultimo . Aliter accipitur aequitas naturalis pro illo , quod regulariter ab utentibus 10 ratione servari debet, nisi subsit causa specialis quare servari non possit aut nequeat ; et sic ad aequitatem naturalem spectat ut unus non utatur re alterius ipso invito , et tamen in tempore necessitatis extremae licet uti ea, domino ipsius invito . Et contra istam naturalem aequitatem non solum potest papa, sed etiam imperator et quilibet alius in casu , sicut dicit et 15 probat glossa, di.i, c . Ius generale . Et ideo ex hoc non potest concludi quod papa habeat talem plenitudinem potestatis , licet possit contra talem naturalem aequitatem .

12 legibus: lelibus U

14 legibus coniec.s : om .Ue

Non potest ostendi papam habere talem plenitudinem potestatis licet in casu possit contra naturalem equitatem vocabulo equitatis vno modo accepto rubr. 8 quod: sic Ues 19 inferius: the enquiry does not survive . ii.24.1 supra: ii.2.29-34. 5-17 cf. IlusIIIae Dial.i. 10,11 [ad 4] . 16 Gl.ord. ad c.2, di.1 s .v. ' Ius generale' .

10 1,4,11 , col.41 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

161

Sed quaeret aliquis an liceat papae contra naturalem aequitatem 20 committere pueris curam et regimen animarum ? Huic videtur respondendum quod nullo modo licet papae committere pueris curam et regimen animarum ut eas regnent, et si faceret, factum suum nullum esset ipso iure, quia committeret regimen illi , qui non esset capax . Contra tamen naturalem aequitatem liceret sibi ex causa dare pueris beneficia, quibus esset 25 annexa cura animarum; sed oporteret quod esset causa ardua et singularis et de voluntate tacita vel expressa illorum, qui vel quorum antecessores bona sua communitati fidelium vel alicui communitati particulari pro huiusmodi beneficiis contulerunt.

LIBER TERTIUS

CAPITULUM 1

NON est expertis incognitum quod humana plures , divina vero nullos vel paucissimos habent zelatores , nam, ut testatur Gregorius in Moralibus et ponitur di.xlvii , c . Omnes : [ Omnes] huius saeculi dilectores in terrenis rebus fortes sunt, in caelestibus debiles . Quamobrem, licet recto ordine inter 5 errores , qui ex praedicta plenitudine potestatis , quam nonnulli papae attribuunt, traxerunt originem , prius de erroribus circa divina quam circa humana esset tractandum , tamen ab erroribus circa humana incipiam , ut cum rerum et iurium temporalium dilectores clare adverterint quosdam vocatos Romanos pontifices errasse circa humana, non habeant pro certo 10 quod circa divina errare non possint, attendentes verbum Ieronymi, quod habetur xxiii , q.v, c . Si apud: Quomodo enim fidelis potest esse in substantia Domini , qui carnali domino fidem exhibere non potuit ? Primo autem inquiram an papa ex ordinatione Christi aliquam super imperium habeat potestatem.

Et quidem sunt nonnulli dicentes quod imperium est a papa, ita ut nullus possit esse verus imperator nisi qui a papa fuerit confirmatus vel electus . Et

28 post contulerunt: Explicit liber Secundus . Incipit liber Tercius rubr. Opinio quod extra ecclesiam nulla fuit nec est potestas concessa Sed tantum promissa [ leges permissa] rubr. 12 Domini: Dei e sec.canon . 3 Omnes² om .Ues iii.1.3-4 c.3 , di.47 , col.170 = Gregorius Magnus, Moral.xix.49 , CC 143A,995. - Hieronymus, in Ep.ad Titum 2,10, PL 26,586. 11-12 c.24, C.23, q.5, col.938 =

162

OCKHAM : OPERA POLITICA

quidam istam assertionem suam in hoc fundare nituntur, quod secundum ipsos extra ecclesiam nullum est verum dominium temporalium rerum nec est extra eam aliqua vera iurisdictio temporalis; quia extra ecclesiam omnia aedificant ad gehennam , et ideo extra ecclesiam nulla est ordinata potestas, 20 sed ibi est solummodo potestas permissa et non concessa . Unde et Constantinus Magnus illam inordinatam potestatem, qua foris antea illegitime utebatur, humiliter ecclesiae resignavit et recepit postea a successore Petri ordinatam ; et ideo prius abutebatur potestate permissa , sed postea fungebatur auctoritate concessa. Istius opinionis , quod extra ecclesiam 25 nulla est potestas ordinata, videtur esse glossator decretalium, qui Extra, de electione, super c . Venerabilem ait: Extra ecclesiam non est imperium, xxiv, q.i, § 'Sed illud' . Pro ista opinione quantum ad hoc , quod tenet nec esse nec fuisse extra ecclesiam potestatem ordinatem et verum dominium temporalium rerum , 30 cum dicat Constantinum antequam esset Christianus non habuisse potestatem ordinatam , potest taliter allegari : Iure divino soli iusti possident verum dominium temporalium rerum ; hoc videtur Augustinus asserere ad Vincentium , qui , ut habetur xxiii , q.vii , c . Quicumque, ait: Quamvis res quaecumque terrena non recte a quoquam possideri possit, nisi vel iure 35 divino, quo cuncta iustorum sunt etc. Verum autem dominium temporalium rerum solummodo est introductum iure divino . Hoc tenet Ioannes XXII in quadam vocata decretali , quae incipit Quia vir, ubi dicit in haec verba : Quaeritur, quo iure sit ius proprietatis seu dominii introductum . Ad quod dicit iste haereticus, quod a 40 iure humano et civili: ad quod probandum inducit viii di. , c. ' Quo iure ', ubi dicitur quod iure humano dicitur: 'Haec villa mea; hic servus meus; haec domus mea '. Item, inducit dictum Clementis, quod recitatur xii, q.i, c.

32 alligari U

40 quod': hoc Bullarium

43 mea est add.auct.laud.

19-25 [Innocentius papa IV] , Eger cui lenia ( 1245–6) , ed . Herde , DA xxiii ( 1967) , 520–2 ; cf. IlusIIIae Dial.i. 18,27 . For aedificant ad gehennam , see Innocentius papa III , Deliberatio superfacto imperii ( 12/1201 ), Regestum Innocentii III papae super negotio Romani imperii, ed . F. Kempf, 1947 , no.29 , p.82 : cum omne quod contra conscientiam fit, edificat ad geennam, quia secundum apostolum omne, quod non est ex fide, peccatum est [ Rom . 14,23 ] . 27-8 Gl.ord. ad 1,6,34 s.v. ‘ in Germanos ' ; cf. Gratianus, p.c.39 , C.24 , q . 1 , col.982 . The 34-6 c.1 , C.23, printed gloss refers wrongly to § Sed nec illud, c.34 , C.24, q . 1 , col.980. q.7 , col.950 = Augustinus, Ep.xciii.50, CSEL 34(ii),493 ; cited by Ioannes papa XXII, Quia vir 39-63 Ioannes papa reprobus, BF V, 441 = OND 91. 9-12 ; cf. IlusIIIae Dial.i.27 ; ib.ii.6. XXII , Quia vir reprobus ( 16 November 1329) , BF V,439–40 ; cf. OND 87.5-12 ; ib.88.1-14. 40-1 iste haereticus: cf. Michael, App.II , pp.250 sqq., 275. 41-3 c.1 , di.8 , col.13. 43-6 c.2 , C.12, q.1 , col.676 = [ Clemens papa I ] , Ep.iv.82 , Decretal.ps.-Isid., p.65.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

163

'Dilectissimis ', ubi sic dicitur: ' Communis usus omnium, quae sunt in hoc 45 mundo, omnibus hominibus esse debuit. Sed per iniquitatem alius dixit hoc esse suum, et alius illud, et [sic ] inter mortales facta est divisio. ' Et intelligit illud, quod dicit, ‘per iniquitatem ', debere intelligi ius humanum . Sacra scriptura dicit contrarium evidenter, scilicet quod immo iure divino, non humano, fuerit dominium introductum . Ius enim divinum est, quod in 50 scripturis divinis habemus, ut legitur viii di. , c. ' Quo iure ' in principio, ubi dicitur quod 'ius divinum ' est quod ‘ in scripturis divinis habemus; humanum ius ', quod ' in legibus regum '. In scripturis autem divinis habemus quod antequam leges regum, immo etiam antequam reges essent, res aliquae alicuius erant; ergo iure divino aliquis dicere poterat aliquid suum esse. 55 Maior patet per capitulum 'Quo iure ' praeallegatum; minor autem probatur etiam pro statu innocentiae. Videtur enim quod Adam in statu innocentiae, antequam Eva formaretur, solus dominium habuit rerum temporalium. Commune enim dominium, cum solus esset, pro illo tempore habere non potuit, cum communio plures requirere dignoscatur. Et quod dominus fuerit 60 antequam Eva formaretur, Ecclesiastici xviiº probari videtur expresse. Ibi enim dicitur sic: 'Deus de terra creavit hominem ' , et sequitur: 'Posuit timorem illius super omnem carnem, et dominatus est bestiarum et volatilium. ' Nititur etiam iste probare quod post lapsum primorum parentum et ante diluvium et post potuit aliquis dicere aliquid esse suum sine iure 65 regum . Quid autem per ius regum fuerit introductum , iste exprimit subdens : Ex praedictis itaque patet quod non obstat capitulum 'Quo iure ' in contrarium allegatum. Loquitur enim de iure agendi in iudicio, cuius formulas civile ius et non aliud introduxit. Et hoc voluit dicere Augustinus in illo capitulo 'Quo 70 iure ', quando dixit: 'Tolle iura imperatorum, et quis audet dicere : Haec villa mea est; iste servus meus, et mea est haec domus ', quasi diceret: 'Nullus potest in iudicio proponere haec, nisi per imperatoria iura ': quod ius actionum formulas introduxit . Igitur secundum istum omne dominium rerum temporalium introductum est a iure divino. 75

Ergo extra ecclesiam nullum est verum dominium temporalium [ rerum ] nec aliqua potestas ordinata vel concessa, sed permissa tantummodo.

46 et sic sec. Bullar.: etc U 56 pro statu innocentiae: per innocentiae statum Bullar. 57 habuerit Bullar. 68 agendi sec. Bullar.: apparendi U 71 haec: ista Bullar. 72 haec: boc Bullar. 74 post temporalium: rerum rep.U 60-3 Eccli. 17,1 ; 50-2 c.1 , di.8, col.13 = Augustinus, in loann. Evang. tr.vi.25, CC 36,68. ib.17.4. 63-5 cf. Quia vir, BF V,440 ; OND 88.24–60. 66-73 Quia vir, BF V,441 = OND 91.1-6. 70-1 c.1 , di.8 , col.13 = Augustinus , in Ioann . Evang. tr.vi.25 , CC 36,66.

164

OCKHAM: OPERA POLITICA CAPITULUM 2

VERUM , quia in isto errore quidam vocati Romani episcopi asserentes quod Romanum imperium est a papa se principaliter fundaverunt , et ex eodem errore alii innumeri in intolerabile et nullo modo ferendum praeiudicium imperatorum et regum aliorumque principum saecularium , immo cunctorum mortalium inferuntur, ipsum, antequam aggrediar alia , 5 clarissime confutare conabor.

Primo itaque probandum est per scripturas sacras et alias non spernendas quod verum dominium temporalium rerum et vera iurisdictio temporalis, non solummodo permissa, sed etiam concessa et ordinata a Deo, fuit extra populum Dei et extra catholicam ecclesiam . Deinde qualiter iste 10 error mortalibus cunctis praeiudicet, declarabo . Postea quo iure dominium rerum temporalium et iurisdictio temporalis fuerit introductum et introducta, satagam explanare . Postremo qualiter intelligenda sint verba beati Augustini praeallegata et quam irrationabiliter et erronee , immo haere15 ticaliter locutus fuerit Ioannes XXII , ostendam . Quod igitur extra populum Dei fuerit verum dominium temporalium rerum et vera iurisdictio temporalis , primo probatur auctoribus Veteris Testamenti.

Genesis enim xivo dixit Abraham ad regem Sodomorum : Levo manus meas ad Dominum excelsum possessorem caeli et terrae, quod a filo 20 subtegminis usque ad corrigiam caligae non accipiam ex omnibus, quae tua sunt. Quibus verbis ostendit Abraham quod reputavit regem Sodomorum , qui erat infidelis , verum habere dominium temporalium rerum . Item, ut habetur capitulo xvº , Dominus dixit ad Abraham : Scito praenoscens quod peregrinum futurum sit sem*n tuum in terra non sua , et 25 subicient eos servituti, et affligent quadringentis annis . Illa autem terra fuit terra Aegypti ; ergo terra Aegypti non erat Abrahae nec seminis sui . Nec erat in nullius bonis, [ id ] est occupanti saltem fideli conceditur. Constat ergo quod illa terra erat Aegyptiorum quoad dominium et proprietatem .

Extra populum dei fuit verum dominium temporalium rerum et vera iurisdiccio temporalis concessa et non permissa tantummodo rubr. 19-20 manum meam Vulg. 20 Dominum Deum add. Vulg. 20 filio U 24 xvº: 16 U 28 id est scripsi: est U; que es iii.2.10 Deinde: infra, iii.5. 11 Postea: infra, iii.7. 13 Postremo: infra, iii. 12. 19-22 Gen.14,22-3. 24-6 Gen.15,13. 27-8 in nullius bonis: cf. Inst.2.1.12 ; Dig.41.1.3 pr.; Gl.ord. ad Decretum Gratiani c.7 , di.1 s.v. ' capiuntur' (cited IlusIIIae Dial.ii.21 ); OND 4.209–10; ib. 14.191–2 ; infra , iii.6.19-20; iv. 11.11.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO 30

165

Item, eodem capitulo dixit Dominus ad eundem Abraham: Semini tuo dabo terram hanc a fluvio Aegypti etc. , ubi patet quod Dominus promisit se daturum semini Abrahae terram Chananaeam; ergo tunc non erat ipsius Abrahae. Et non fuit in nullius bonis ; ergo dominium terrae illius erat tunc Chananaeorum , qui erant infideles et extra populum Dei .

Item, Abraham, sicut patet Genesis xviiº et xxiiio, emit rem aliquam . Non autem emit res proprias , ergo emit res alienas , et emit ab infidelibus . Ergo infideles habuerunt dominium temporalium rerum. Item , Abraham dare potuit et dedit res proprias infidelibus ; sic enim scribitur Genesis xxiº : Tulit itaque Abraham oves, et dedit Abimelech . Ergo

40 infideles erant capaces dominii huiusmodi rerum . Per alia autem loca Genesis quamplura patet aperte quod fideles cum infidelibus contractus venditionis et emptionis donationisque et consimiles , quibus dominium temporalium [ rerum ] ab uno transfertur in alium, habuerunt. Quare non solum apud fideles , sed etiam apud infideles verum fuit 45 dominium , et non tantummodo permissum quale apud latrones et fures habetur. Porro, quia posset cavillose dici quod tales contractus inter fideles et infideles non erant veri contractus et quod fideles emendo res infidelium solummodo redimebant ius suum, ideo aliter probo quod verum dominium 50 temporalium rerum fuit apud infideles . Nam verum dominium temporalium rerum est apud illos , quas Deus, qui est dominus omnium et ipsas dat quibus vult, dedit eis. Deus autem ipse dedit quasdem res temporales quibusdam infidelibus . Sic enim scribitur Deuteronomii iiº : Transibitis per terminos fratrum vestrorum filiorum Esau, qui habitant in Seyr, et timebunt 55 vos. Videte ergo diligenter, ne moveamini contra eos. Neque enim dabo vobis de terra eorum quantum potest unius pedis calcare vestigium, quia in possessionem Esau dedi montem Seyr; et post: Dixitque Dominus ad me: Non pugnes contra Moabitas, nec ineas adversus eos praelium: non enim dabo tibi quicquam de terra eorum, quia filiis Loth tradidi Ar in posses60 sionem; et post: Locutus est Dominus ad me, dicens: Tu transibis hodie terminos Moab, urbem nomine Ar: et ascendes in vicinia filiorum Ammon; cave ne pugnes contra eos, nec movearis ad praelium: non enim dabo tibi de

32 Chananaeam: cananliam U in vicina Vulg.

39 oves et boves add.Vulg.

53 ii : i U

61 accedens

35-6 cf. Gen. 17,23; ib. 23.16–18 ; OND 88.237–8; AP 2.192; IlusIIIae Dial.i.25. 39 Gen.21.27. 53-7 Deut.2,4-5; cited OND 88.146-9. For this and the next two references see AP.2.193 ; OQ i. 10.78–80; IlusПlae Dial.i.25. 57-60 Deut.2,9; cited OND 88.149-51. 60-3 Deut.2,17-19. 60-3 II Paralip.36,22-3; I Esdr.1,1-2. For these and the next five references see ПusIIIae Dial.i.25; cf. AP 2.194.

166

OCKHAM : OPERA POLITICA

terra filiorum Ammon , quia filiis Loth dedi eam in possessionem . Ex quibus verbis luce clarius constat quod Dominus dedit quibusdam infidelibus quasdam res temporales ; ergo illi infideles habuerunt verum dominium 65 huiusmodi rerum. Modo autem consimili ostenditur quod habuerunt veram potestatem et iurisdictionem temporalem ; quia ipsam dedit Deus quibusdam infidelibus . Secundo enim Paralipomenon , capitulo ultimo , et i Esdrae iº sic scribitur: Suscitavit Dominus spiritum Cyri regis : qui iussit praedicari in universo 70 regno suo, etiam per scripturam, dicens: Haec dicit Cyrus, rex Persarum: Omnia regna terrae dedit michi Dominus Deus caeli, et ipse praecepit michi ut aedificarem ei domum in Ierusalem . Et de eodem Cyro sic habetur Isaiae xlvo: Haec dicit Dominus christo meo Cyro, cuius apprehendi dexteram, ut subiciam ante faciem eius gentes, et dorsa regum vertam, et aperiam ante 75 eum ianuas, et portae non claudentur ; et post : Dabo tibi thesauros absconditos, et arcana secretorum: ut scias quia ego Dominus . Et Daniel , ut legitur in libro suo , capitulo iiº , dixit ad regem infidelem Nabugo( dono) zor: Tu rex regum es, et Dominus caeli regnum, fortitudinem et imperium et gloriam dedit tibi: et omnia, in quibus habitant filii hominum, et bestias agri, 80 volucresque caeli dedit in manu tua, et sub ditione tua universa constituit; et vo capitulo sic legitur : Deus altissimus regnum, et magnificentiam , et gloriam, et honorem dedit Nabugo( dono)zor, patri tuo . Ex quibus aliisque quampluribus aperte colligitur quod Deus dedit quibusdam infidelibus. regna et imperia, et per consequens veram iurisdictionem et potestatem 85 gladii materialis : quare apud quosdam infideles erat vera iurisdictio temporalis . Item, iii Regum xix° legitur quod Helyas de speciali mandato Dei unxit Hazael in regem Syriae ; ergo habuit Hazael veram et legitimam iurisdictionem . Item, reges Israel saltem plures et similiter reges Iuda fuerunt veri 90 reges veram iurisdictionem habentes ; et tamen plures eorum infideles fuerunt. Amplius , Tobiae ii legitur quod , cum Anna uxor Tobiae haedum caprarum detulisset domi, cuius cum vocem balantis vir eius audisset dixit: Videte, ne forte furtivus sit, reddite eum dominis suis, quia non licet nobis 95 aliquid ex furto vel edere aut contingere . Ex quibus verbis colligitur quod

70 regis Persarum add.Vulg. 75-6 ante eum : coram eo Vulg. 79 fortitudine U 81 volucres quoque Vulg. 82 et2 om. Vulg. 96 vel: aut Vulg.

79 Dominus: Deus Vulg. 89 Azael U 95 furtinus U

79-81 Dan.2,37. 74-7 Is.45,1 and 3. 82-3 Dan.5,18. 88-90 III Reg . 19,15; cf. 93-6 Tob.2,20-1. 96-8 Verbally as IIusIIIae Dial.i.25. OQ i. 10.85-8.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

167

infideles, inter quos habitabat Tobias habebant verum dominium temporalium rerum : tum quia dixit: Reddite eum dominis suis ; tum quia , si infideles non habuissent dominium illius haedi , aut fuisset fidelium aut in 100 nullius bonis ; si autem fuisset in nullius bonis vel fidelium, et non magis de dominio alterius fidelis quam Tobiae, non fuisset furtivus . Patet igitur quod verum dominium temporalium rerum et vera iurisdictio fuit apud infideles .

CAPITULUM 3

VENIAM nunc ad Novum Testamentum, per quod patenter ostenditur quod apud infideles erat vera iurisdictio temporalis et verum dominium temporalium rerum . Ait enim Veritas ipsa, ut legitur Matthaei xxiiº : Reddite quae sunt 5 Caesaris, Caesari ; ex quibus verbis clare patet Christum asseruisse aliqua fuisse vere Caesaris . Non enim dixit: ' Reddite ad redimendam vexationem vestram et propter maius dampnum vitandum ea, quae sibi vindicat vel usurpat indebite Caesar' ; sed dixit: Reddite quae sunt Caesaris, id est ea, quae sibi de iure debentur. Hinc Augustinus , ut habetur xxiii , q.i , c. Quid 10 culpatur, ait: Christus tributa Caesari monet reddi . Tributum autem est debitum , teste Apostolo ad Romanos xiiiº : Reddite , inquit , omnibus debita: cui tributum, tributum . Ergo tributum de iure Caesari debebatur. Liquido ergo constat quod iuxta vocem Salvatoris Caesar habuit veram iurisdictionem temporalem et verum dominium temporalium rerum . Ex 15 quo patet quod, cum dicitur Lucae iiº: Exiit edictum a Caesare Augusto, ut describeretur universus orbis , et Lucae iiio : Anno xvo imperii Tiberii Caesaris, et Ioannis [ xixº ] : Si hunc dimittis, non es amicus Caesaris, et Act (uum ) xxvº : Dixit autem Paulus : Ad tribunal Caesaris sto , ubi me

101 furtinus U Precedens veritas auctoritatibus noui testamenti probatur rubr. 18 ubi: ibi Vulg. 16 Anno autem add.Vulg. 17 xix° supplevi: om.Ues iii.3.4-5 Matth.22,21 ; cf. CB vi.5,278.1–2 ; OQ i.10.93–6; ib . iv.3.48-9 ; IlusIIIae Dial.i.25 . 9-10 c.4, C.23 . q.1 , col.893 : cf. Augustinus, contra Faustum xxii.74 , CSEL 25 (i),672–3 . 15-16 Luc.2,1 ; cf. 11-12 Rom. 13,7 ; cf. CB vi.5.278.34-5 ; AP 2.195 ; IlusIIIae dial.i.25. CB vi.5.277.25–6; AP 2.195 ; OQ iv.3.55-6 ; IlusIIIae Dial.i.25 . 16-17 Luc.3.1 ; cf. CB vi.5.278.10-11. 17 Ioann. 19,12; cf. AP 2.195. 18-19 Act.25,10; cf. AP 2.195; OQ iv.3.59-60; IlusIIIae Dial.i.25.

168

OCKHAM : OPERA POLITICA

oportet iudicari, et post: Caesarem appello, et post: Caesarem appellasti? ad Caesarem ibis : non vocatur Caesar, qui sola appellatione et per 20 usurpationem nominis vocabatur Caesar, sed qui vere erat re Caesar habens veram iurisdictionem et potestatem temporalem et verum dominium temporale . Amplius , teste Evangelista Lucae iiiº, Ioannes Baptista, interrogantibus publicanis : Magister, quid faciemus ? dixit ad eos : Nichil amplius quam 25 quod constitutum est vobis, faciatis . Ubi non praecipit nec consulit Ioannes Baptista publicanis ut officium , quod exercebant, relinquant , sed ut sic idem officium iuste exerceant quod amplius non faciant quam idem requirit officium, manifeste insinuans quod idem officium erat de se licitum , licet cum difficultate administraretur sine peccato . Licite ergo publicani recep- 30 erunt ea, quae constituta erant eis : quae tamen nomine infidelium receperunt . Nequaquam autem talia licite recepissent , praesertim a fidelibus , auctoritate infidelium , nisi iidem infideles veram auctoritatem habuissent constituendi huiusmodi . Ergo veram auctoritatem et verum dominium

rerum temporalium habuerunt. Rursus, ut habetur ibidem , Ioannes Baptista dixit militibus : Neminem concutiatis, neque calumpniam faciatis: et contenti estote stipendiis vestris . Milites autem illi erant Romani ab infidelibus principibus recipientes stipendia; qui , si debebant esse contenti stipendiis suis, stipendia licite

receperunt. Non autem licet alicui recipere stipendia ab illis , qui nichil vere 40 habent , sed solummodo usurpant tyrannice aliena . Ergo principes infideles, a quibus milites receperunt stipendia, verum dominium rerum temporalium habuerunt. Haec ratio posset verbis beati Augustini muniri , qui super Ioanne , ut habetur xxiii , q.i , c . Paratus , ait: Si Christiana disciplina omnia bella 45 culparet, hoc potius consilium salutis poscentibus in Evangelio diceretur, ut abicerent arma, seque militiae omnino subtraherent. Dictum est autem eis: 'Neminem concusseritis; estote contenti stipendiis vestris . ' Quibus proprium stipendium sufficere debere praecepit, militare utique non prohibuit . Et idem Augustinus contra Manichaeos , ut habetur causa et quaestione 50

38 erant: errant U 28 quam [quod] add.s petentibus in Evangelio sec.canon .

46 pocentibus in euangelica U;

19-20 Act.25,12. 19 Act.25,11 ; cf. AP 2.196 ; OQ iv.3.60 ; IlusIIIae Dial.i.25. 36-7 Luc.3,14; 26-7 Ioann.3,12–13; cf. CB vi.5,278.21–2 ; OQ iv.3.51–2 ; IlusIIIae Dial.i.25. 40-1 Almost verbally as cf. CB vi.5.278.27 ; AP 2.195 ; OQ iv.3.52–3 ; IlusIIIae Dial.i.25. IlusIIIae Dial.i.25. 45-9 c.2, C.23, q . 1 , coll.891-2 = Augustinus, Ep.cxxxviii. 15, CSEL 44, 141 . 47-8 cf. Luc.3,14.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

169

praedictis, c. Quid culpatur, ait: Neque Ioannes ab armis iubet discedere milites, et Christus tributa Caesari monet reddi, quia propter bella necessario militi stipendium praebetur. Ex quibus verbis habetur quod milites etiam ab infidelibus principibus stipendia licite receperunt , et per consequens 55 principes illi veram potestatem in temporalibus habuerunt . Quia, ut dicit Augustinus ubi supra : Adversus violentias resistentium, seu Deo seu aliquo legitimo imperio iubente, gerenda ipsa bella suscipiuntur. Ex quibus verbis patet quod Romani, quamvis tunc essent infideles, licite gerebant bella, et quod militare sub eis non erat peccatum ; quare legitimum habebant 60 imperium . Item, ad Romanos xiiiº dicit Apostolus : Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit. Non est enim potestas nisi a Deo : quae autem sunt, a Deo ordinata sunt. Itaque qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit; et post: Necessitate subditi estote non solum propter iram, sed [etiam] propter 65 conscientiam. Ideo enim et tributa praestatis : ministri enim Dei sunt, in hoc ipsum servientes. Reddite ergo omnibus debita : cui tributum, tributum: cui vectigal, vectigal: cui timorem, timorem: cui honorem, honorem. Ex quibus verbis aperte colligitur quod illi , quibus Apostolus monuit fideles Romanos esse subditos , habuerunt veram potestatem et ordinatam , non tantum 70 permissam . Tum quia dicit: Non est enim potestas nisi a Deo : quae autem sunt, a Deo ordinata sunt. Itaque qui resistit potestati, Dei ordinationi resistit: quae verba de potestate solummodo permissa , non concessa seu ordinata non possunt intelligi . Quia potestati permissae resistere non est Dei ordinationi resistere . Nam sancti patres in Veteri Testamento potestati 75 permissae

viriliter

restiterunt ,

immo

nonnumquam

nichilum

deduxerunt . Filii enim Israel in deserto sub Moyse nonnullis regibus restiterunt; tempore etiam iudicum pluribus regibus habentibus super eos potestatem permissam laudabiliter restiterunt et eorum iugum de suis cervicibus proiecerunt ; sic reges Israel et Machabaei aliique sancti viri 80 potestati permissae meritorie restiterunt . Tum quia dicit : Necessitate subditi estote non solum propter iram, sed [etiam] propter conscientiam : quod de potestate permissa tantummodo , non concessa , non potest intelligi. Quia, licet interdum obediendum sit potestati permissae propter iram potestatis vitandam, ne scilicet in maius malum aut dampnum

63 ordinatae Vulg. sec.Vulg.: om . Ues

64 etiam sec.Vulg.: om .Ues

71 ordinatae Vulg.

51-3 c.4, C.23 , q.1 : see above , iii.3.9-10n. 56-7 ib., col.892. ib. 13,5-7; cf. AP 2.195 ; OQ i.10.97–122 ; IlusIIIae Dial.i.25 .

81 etiam

61-7 Rom.13,1-2;

170

OCKHAM : OPERA POLITICA

incidatur, tamen non est ei obediendum propter conscientiam; quia si non 85 esset aliud motivum ad obediendum quam ira sola , liceret non obedire , quoniam captus a praedone vel pirata seu magno seu parvo licite fugit, si potest. Apostolus ergo in verbis praemissis loquitur de potestate concessa et ordinata, non solummodo permissa. Verba autem illa non solummodo de potestatibus fidelibus et principibus 90 voluit intelligi ; loquebatur enim Romanis , quorum principes erant [in ]fideles . Et hoc quidem glossa sumpta ex Augustino asserit manifeste , dicens: Hic ad humilitatem invitat. Videbatur enim quibusdam quod mali domini, maxime infideles, non deb ent fidelibus dominari, et si boni et fideles essent, bonis [ et] fidelibus deberent esse pares. Quam 95 superbiam removet hic Apostolus a parte superiori, id est ab anima, significans totum hominem ; ex quibus verbis patet clare quod secundum Augustinum Apostolus ibi verba sua etiam de principibus infidelibus volebat intelligi . Apostoli enim quando indiffinite docebant et monebant fideles subesse principibus et dominis , noluerunt principes et dominos 100 infideles excludere, sed ipsos sicut et fideles nomine principum comprehendebant. Quod Apostolus i ad Timotheum viº insinuat manifeste . Nam cum prius dixisset indiffinite : Quicumque sunt sub iugo servi, dominos suos omni honore dignos arbitrentur, postea subiunxit : Qui autem fideles habent dominos, non contempnant, quia sunt fratres : sed magis serviant, quia 105 fideles sunt etc. , quasi diceret : ' Nomine dominorum non solum infideles , sed etiam fideles intellexi, ut utrosque subditi omni honore dignos arbitrentur' ; et ita in verbis praemissis Apostolus clare innuit quosdam fideles habuisse dominos infideles et quosdam habuisse dominos fideles . Quare etiam beatus Petrus , cum dicit canonica sua prima capitulo iiº: Subiecti 110 estote omni humanae creaturae propter Deum : sive regi quasi praecellenti: sive ducibus tamquam ab eo missis , et cum postea ait: Servi subditi estote in omni timore dominis , non tantum bonis et modestis, sed etiam dyscolis , et cum Paulus dicit ad Titum iiº: Servos dominis suis subditos esse, in omnibus placentes, et iiio capitulo: Admone illos principibus et potestatibus subditos 115 esse, et ad Ephesios viº : Servi obedite dominis carnalibus , ed ad Colossen-

92 fideles U 94 debent fidelibus Gl. 95 et² om.U 96 superbiam sec. Gl.: in superbiam U; insuperbiam es 96 ab om. GI. 101 et: etiam es 104 honere U 112 missus U

93-7 cf. Gl.ord. 87 pirata seu magno seu parvo: cf. Augustinus, de Civ.Dei iv.4, CC 47,101-2. ad Rom.13,1 s.v. ‘ Omnis anima' . But Ockham's quotation is closer to the text given by Petrus 103-7 I Tim.6,1-2; cf. AP 2.196; OQ Lombard., Collect.in Epp. S.Pauli, PL 191,1503-4. i. 10.105-10; IlusIIIae Dial.i.25 . 110-13 I Petr.2,13-14 ; ib. 2,18 ; cf. AP 2.196-7 ; OQ iv.3.56–8; 116 Ephes.6,5 . 116-17 Coloss.3,22. ПlusIllae Dial.i.25. 114 Tit.2,9 . 115-16 Tit.3,1.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

171

ses iiio: Servi obedite per omnia dominis carnalibus , per principes , potestates et dominos, infideles intellexerunt pariter et fideles . Quare sicut apud fideles, ita apud infideles fuit verum dominium temporalium rerum et 120 vera iurisdictio temporalis . Item, Actuum xvio legitur Paulus dixisse : Caesos nos publice, indempnatos, homines < cives> Romanos miserunt in carcerem , et xxiio dixit centurioni: Si hominem Romanum et indempnatum licet vobis flagellare ? Quo audito, centurio accessit ad tribunum, et nuntiavit ei, dicens: Quid 125 acturus es? Hic enim hom*o civis Romanus est. Accedens autem tribunus, dixit ei: Dic michi si tu Romanus es ? At ille dixit: Etiam. Et respondit tribunus: Quam facile te civem Romanum dicis . Ego multa pecunia civilitatem hanc consecutus sum. Et Paulus ait: Ego autem et natus sum. Ex quibus verbis habetur quod Paulus vere reputavit et tenuit se civem 130 Romanum antequam ibi fuisset, et nonnisi auctoritate et privilegio Romanorum . Ergo tenuit quod Romani , qui erant infideles , veram potestatem concessam, non tantum permissam habebant. Item , ut legitur Actuum xxivo , Paulus dixit ad praesidem paganum : Ex multis annis esse te iudicem genti huic sciens, bono animo pro me 135 satisfaciam ; ex quibus verbis patet quod Paulus reputavit praesidem infidelem habere veram iudiciariam potestatem . Quod etiam se tenere insinuavit aperte, cum dixit, ut legitur Actuum xxvº Ad tribunal Caesaris sto, ubi me oportet iudicari: Iudaeis non nocui, sicut tu melius nosti. Si enim nocui, aut dignum morte aliquid feci, non recuso mori : si vero nichil est 140 eorum, quae hii accusant, nemo potest me illis donare. Caesarem appello. Non autem solummodo per hoc , quod dixit: Ad tribunal Caesaris sto, ubi me oportet iudicari, et per hoc , quod Caesarem appellavit, innuit se habere pro vero iudice Caesarem, sed etiam per hoc, quod ait : Si vero nichil est eorum, quae hii accusant, nemo potest me illis donare . Quia Paulus non 145 loquebatur de potestate facti , quia taliter poterat praeses tradere eum omnino innocentem Iudaeis ; sed loquebatur de potestate iuris : quo innuit manifeste quod, si fuisset culpabilis, potuisset eum Iudaeis [tradere ] . Ex quo concluditur quod Paulus reputavit praesidem habuisse veram iudiciariam potestatem .

122 cives om.Vulg. 126 ei: illi Vulg. 117 inie: 4 U 127 Quam facile ... dicis non exhibet Vulg. 134 te esse trs.Vulg. 136 iurisdiciariam U 138 ubi: ibi Vulg. 140 accusant me add.Vulg. 145 loquebatur: sequebatur U 147 tradere suppl.es: om.U 121-2 Act. 16,37; for this and the following three references to 121-32 cf. CB vi.5.278.39–279.3. 123-8 Act.22,25-8. 133-149 cf. OQ iii.12.196–207. Acts, cf. AP 2.196; IlusIIIae Dial.i.25. 133-5 Act.24,10. 137-40 Act.25.10-11.

172

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 4

AUCTORITATIBUS etiam sanctorum patrum et decretalibus summorum pontificum posset copiose probari quod apud infideles est verum dominium temporalium rerum et vera iurisdictio temporalis . De quibus adducam paucas . Ait itaque Augustinus libro ivº de Civitate Dei : Deus, felicitatis auctor et 5 dator, ipse dat regna terrena et bonis et malis, neque hoc temere et quasi fortuitu, sed pro rerum ordine ac temporum occulto nobis, notissimo sibi. Et ideo regna terrena et bonis ab illo dantur et malis, ne eius cultores adhuc in provectu animi parvuli haec ab eo munera quasi magnum aliquid concupiscant.

Item, idem Augustinus libro quinto de Civitate Dei sic scribit: Talibus , qualis fuit Nero, non datur dominandi potestas, nisi summi Dei providentia, quando res humanas iudicat talibus dominis dignas. Aperte de hac re vox divina est, loquente Dei sapientia: 'Per me reges regnant ', et tyranni per me tenent terram. Et iterum: ' Qui regnare facit hominem hypocritam propter 15 peccata populi. ' Et infra: Qui dedit regnum Mario, ipse Gaio Caesari; qui Augusto, ipse et Neroni : qui Vespasianis, patri et filio, sauvissimis imperatoribus, ipse et Domitiano crudelissimo ; et ne per singulos ire necesse sit, qui Constantino Christiano, ipse apostatae Iuliano. Item , Ambrosius , ut habetur in decretis xi , q.iii , c . Iulianus, ait : Iulianus 20 imperator, quamvis esset apostata, habuit tamen sub se Christianos milites, quibus cum dicebat: Producite aciem pro defensione reipublicae, obediebant ei. Cum autem diceret eis: Producite arma in Christianos, tunc imperatorem caeli cognoscebant . Item , Augustinus, eisdem causa et quaestione, c. Iulianus, de eodem ait: 25 Iulianus exstitit infidelis imperator. Nonne exstitit apostata et iniquus, idololatra? Milites Christiani servierunt imperatori infideli. Ubi veniebatur

Veritas suprascripta per auctoritates sanctorum patrum et summorum pontifficum decreta ostenditur rubr. 17 Vespasionis U 17 vel patri 9 provectu sec.auct.laud.: proiectu U 9 eo: ea U 27 ydololatra s; ydolatria U; idolatria e vel filio auct. 26 et om.canon iii.4.5-10 Augustinus, de Civ.Dei iv.33, CC 47,126 (not continuously) ; cf. OQ i.10.128 . 14-15 Prov.8,15. 15-16 Iob 34,30. 11-16 Augustinus, v.19 , CC 47,155; cf. OQ i.10.129 . 16-17 v.21 , p.157 . 20-62 cf. IlusIIIae Dial.i.25. 20-4 c.94, C.11 , q.3, col.669. Ambrosius : potius mutatis verbis ex c.98, C.11 , q.3 (Augustini) confectum. Cited CB vi.5,279.11-13 . 26-31 § Iulianus, c.98 (Imperatores), C.11 , q.3 , col.671 = Augustinus , Enarr.in Ps. cxxiv.7 , CC 40,1840-1 ; cited I Dial.vi.68 ; CB vi.5 . 279.14-19.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

173

ad causam [Christi], non agnoscebant nisi illum, qui in caelo erat. Quando volebat ut idola colerent et thurificarent, praeponebant ei Deum . Quando 30 autem dicebat: Producite aciem, ite contra gentem illam, statim obtemperabant et distinguebant Dominum aeternum a domino temporali. Ex quibus verbis evidenter colligitur quod Iulianus , quamvis haereticus , quamvis apostata, et etiam Nero ac Domitianus atque Gaius fuerunt veri imperatores et domini . 35

Sed forte de Iuliano dicet aliquis quod ipse non fuit verus imperator, sed vocabatur imperator et a quibusdam habebatur pro imperatore ; a Christianis autem non habebatur pro vero imperatore , sed solummodo

tolerabatur: quod glossa super capitulum Ambrosii praeallegatum tenere videtur, cum dicit: Iulianus adhuc tolerabatur ab ecclesia, ne suscitaret 40 scandalum adversus Christianos . Ita Iulianus non habuit veram iurisdictionem temporalem nec verum dominium temporalium rerum. Sed isti faciliter respondetur. Quia ex verbis Ambrosii [ et ] Augustini , qui maioris auctoritatis sunt quam glossator, habetur quod milites. Christiani in hiis , quae non erant contra Deum , Iuliano tamquam vero 45 imperatori obediebant, non in aliis , inter Dominum aeternum et temporalem distinguentes , ut testatur Augustinus . Non enim erant tunc leges factae contra haereticos , quae postea conditae fuerunt; tunc enim haeretici per leges humanas non fuerunt privati temporalibus rebus et dominiis . Et ideo , sicut tunc haeretici et apostatae ad veros honores temporales 50 poterant sublimari , ita licebat Christianis in hiis , quae non erant contra Deum , eis tamquam veris dominis et potestatibus obedire . Si enim Iulianus apostata tamquam haereticus illo modo fuisset excommunicatus , quo modo nunc haeretici excommunicari nosc*ntur, milites Christiani catholici et devoti, inter quos fuit beatus Martinus , nec in hiis , quae non sunt contra 55 Deum , nec in aliis obedissent, immo nec cum eo communionem habuissent, quia antea omnia mala passi fuissent . Debet enim Christianus ante omnia mala pati quam consentire peccato mortali , nec metus excusat totaliter a peccato mortali , licet culpam attenuet, Extra, de hiis quae vi metusve causa fiunt , c . Sacris . Iulianus ergo tolerabatur ab ecclesia 60 tamquam verus imperator, et non tolerabatur solummodo ne suscitaret

28 Christi canon sec.auct.: om.U

29 proponebant U

29 ei: illi auct.et canon

42 et om .U

35-62 cf. Bonagratia, Responsio, ed. Becker, QFIAB xlvi ( 1966), 271–2. 39-40 Gl.ord. ad c.94, C.11 , q.3 s. v. ‘ obediebant'. 54 beatus Martinus: cf. B. Mombritius , Sanctuarium ii, Paris, 1910, p.196.

174

OCKHAM : OPERA POLITICA

scandalum adversus Christianos ; quia, sicut ex gestis illius temporis patet, ipse totis viribus persequebatur Christianos . Adhuc , per legendas et gesta sanctorum ostenditur quod apud infideles erat verum dominium et vera iurisdictio temporalis . In legenda enim beati Andreae legitur idem Apostolus dixisse Aegeae 65 infideli : Oportebat ut tu , qui iudex esse hominum comprobaris, iudicem tuum, qui est in caelis, cognosceres . Item, sancti Ioannes et Paulus dixerunt Iuliano: Non tibi facimus hanc iniuriam, ut praeponamus tibi qualemcumque personam: Dominum tibi praeponimus, qui fecit caelum et terram . Item, beati martyres Thebaei mandata sicut pia ita etiam fortia miserunt 70 Maximiano imperatori : Milites sumus, inquiunt, imperator, tui, sed tamen servi, quod libere fatemur, Dei. Tibi militiam debemus; illi, innocentiam. A te stipendium laboris accipimus ; ab illo vitae exordium sumpsimus. Sequi imperatorem in hiis nequaquam possumus, ut auctorem negemus Deum. Si non causa funesta compellimur ut [ hunc] offendamus, tibi, ut fecimus 75 hactenus, adhuc parebimus ; sin aliter, potius ipsi parebimus quam tibi. Offerimus nostras in quemlibet hostium manus, quas sanguine innocentum cruentare nephas ducimus. Dexterae nostrae adversus impios pugnare ac inimicos sciunt ; laniare pios et concives nesciunt. Meminimus nos pro civibus potius quam adversus cives arma sumpsisse; pugnavimus semper pro 80 iustitia, pro pietate, pro innocentum salute. Haec fuerunt hactenus nobis pretia periculorum. Pugnavimus pro fide; quo pacto conservemus tibi, si haec Deo nostro non exhibemus ? Iuravimus primum in sacramenta divina; iuravimus inde in sacramenta regia . Item, beata Katherina scribitur imperatori infideli dixisse : Haec tibi personaliter rex, tamquam sapienti et 85 in tanto culmine dignitatis posito , proferre curavi . Ex quibus omnibus aliisque quampluribus colligitur quod sancti imperatores et iudices. infideles, veros imperatores et iudices reputaverunt. Item, Gregorius , ut habetur Extra , de Iudaeis , c . Multo [ rum] , ait: Si

66 approbaris es 67 cognoscere Membr.; cognoscas s 70 fortia: 66 ut tu: te Mombr. ferocia s 73 accepimus Mombr. 74 hiis: hoc Mombr. 75 causa: in tam Mombr. 77 nostras 75 hunc sec.auct.: om.U 75 fecimus Mombr.: facimus U 76 ipsi: Illi Mombr. om. Mombr. 77 hostem Mombr. 78 nostrae : istae Mombr. 79 ciues Mombr. 82 quam quo pacto add.Mombr. 89 Multorum : multo U 66-7 Mombritius i, 104; Iacobus a Voragine, Legenda aurea, ed. 62-3 1,40,5, col.220. 68-9 Mombritius i, 572 ; cf. Legenda aurea, Th. Graesse, Dresden & Leipzig, 1846, p.16. p.366. Cited IusIIIae Dial.i.25 . 71-84 Mombritius ii ,282 ; Passio Acaunensium martirum, 85-6 cf. Legenda ed. B. Krusch, MGH SS.rer.Merov. III ,36. Cited in part IIusIllae Dial.i.25. 89-92 V,6,2, col.772 = Gregorius aurea, p.790 . Mombritius 1,284 brings nothing relevant. Magnus, Reg.iv.21 , CC 140,239.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

175

90 quisquam Iudaeorum aliquem de hiis, scilicet colonis vel originariis suis, vel ad alium transferre locum vel ad aliud obsequium retinere voluerit: ipse sibi imputet, qui ius colonarium et ius dominii sibi iuris severitate dampnavit. Item , in concilio Lateranensi , ut habetur eodem titulo , c. Iudaei ergo , habetur: Si qui praeterea, Deo inspirante, ad fidem se converterint Christia95 nam, [a] possessionibus suis nullatenus excludantur, cum melioris conditionis ad fidem conversos esse oporteat quam, antequam fidem susceperant, habebantur. Si autem secus fuerit factum, principibus seu potestatibus eorundem locorum iniungimus sub poena excommunicationis, ut portionem hereditatis suae et bonorum suorum ex integro eis faciant exhiberi . Ex 100 quibus patenter habetur quod Iudaei , quamvis sint infideles , verum dominium habent temporalium rerum .

CAPITULUM 5

SEQUITUR nunc videre quo modo dicere apud infideles non fuisse verum dominium temporalium rerum neque veram iurisdictionem temporalium praeiudicet cunctis mortalibus . Et quidem tam fidelibus quam

infidelibus praeiudicium inferre enorme dignoscitur. Reges enim fideles et principes ac alii inferiores hereditario iure de bonis. et iuribus progenitorum suorum infidelium nichil penitus vindicare valerent, si progenitores sui infideles verum dominium et veram iurisdictionem temporalem minime habuerunt. Quia filii illa vindicare non possunt, quae patres nullo iure , sed solummodo illicite tenuerunt, praesertim si sciant vel

10 teneantur scire quod patres sui in huiusmodi nullum ius penitus habuerunt . Nec possunt se praescriptione iuvare . Quia possessor malae fidei ullo tempore non praescribit, Extra, de regulis iuris , c. Possessor, libro vio; patres autem et antecessores infideles erant possessores malae fidei , si de iure divino est quod verum dominium habere non possunt . Quia, sicut qui 15 contra iura mercatur, praesumitur bonam fidem non habere , Extra , de

90 colonis sec.decretal.: incolis Ues om .U

93 ergo: sive decretal.

95 a sec.decretal.:

Qualiter falsitas contraria mortalibus cunctis preiudicat rubr. 93-9 V,6,5, col.773 = Conc.Lat.III ( 1179 ), c.26. iii.5.11-12 Sext.V, 12 ad fin . , reg.2, col.1122 ; cited OQ iv.3.96-8. fin., reg.82, col.1124.

14-15 Sext.V, 12 ad

176

OCKHAM : OPERA POLITICA

regulis iuris, c. Qui contra , libro viº, ita qui contra iura, praesertim divina,

2 possidet, praesumitur bonam fidem non habere . Nec poterant praescribere infideles aut fideles successores eorum propter hoc, quod ignorabant tale ius divinum , si erat; quia ignorantia iuris non facit currere praescriptionem , nam ignorantia iuris nulli ius tribuit . Iterum, quod possideri non potest, 20 praescribi non potest . Si ergo infideles non poterant verum dominium temporalium rerum et veram iurisdictionem temporalem habere , sequitur quod filii et successores eorum praescriptionem eorum pro se allegare non possunt . Et ita nichil possent fideles de bonis et iuribus patrum et antecessorum suorum infidelium vindicare , si assertio supradicta esset 25 vera. Item , error praedictus enormiter et periculose praeiudicat liberis fidelium ante baptismum . Quia, cum ante baptismum non possint in numero fidelium computari , sequeretur quod tunc nichil iuris haberent in bonis paternis vel aliorum quorumcumque , etiam si patres vel alii , quibus debent 30 succedere, essent mortui . Quod omnino est contrarium veritati : tum quia secundum Isidorum , et habetur di.i , c . Ius naturale, ad ius naturale spectat liberorum successio ; tum quia secundum Apostolum ad Galatas ivº: Quanto tempore heres parvulus est, nichil differt a servo, cum sit dominus omnium, ex quo colligitur quod parvulus etiam non baptizatus potest 35 aliquod ius habere in temporalibus rebus . Sequeretur autem absurditas vix opinabilis, si parvulus ante baptismum propter hoc, quod non est fidelis, nullius iuris temporalis esset capax : quod scilicet post baptismum nullum ius haberet in paternis bonis vel aliis quibuscumque . Quia baptismus tollit peccatum et confert gratiam spiritualem, sed non confert hereditatem nec 40 saecularia iura. Parvuli igitur fidelium nec ante baptismum nec post aliquod ius hab [ er]ent temporale in quibuscumque temporalibus , nisi post baptismum de novo detur eisdem . Ex quo sequitur quod nichil eis legari potest vel donari ante baptismum, et si aliquid eis de facto donatum fuerit vel legatum , talis donatio vel etiam testamentum de iure non tenet. Quae 45 omnia sunt absurda. Error insuper iste praeiudicat infidelibus , ita ut sit eis occasio non convertendi ad fidem . Nam si nichil iuris habent in hiis, quae possident de facto , nichil , si convertantur ad fidem , possunt de iure de hiis , quae possederant, vindicare ; quare timor perdendi de iure omnia, quae poss- 50

30 deberent e

42 habent Ues

19-20 ignorantia iuris: cf. Dig.22.6.9 ; Cod. lust.1.18.10-13 . Isidorus, Etymol.v.4, PL 82,199. 34-5 Gal.4,1 .

32-3 c.7, di. 1 , col.2 =

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

177

ident, poterit esse eis occasio non assumendi catholicam fidem . Quibus etiam in alio praeiudicat supradictus error: quia sequeretur quod in liberis. suis nullum ius omnino haberent, quia cum res aliae sint viliores hominibus, si nullius iurisdictionis et rei temporalis erant capaces infideles , multo 55 fortius non erant capaces iuris super natos suos . Sequeretur etiam quod vir infidelis super uxorem suam nullam veram potestatem haberet ; quia maioris dignitatis est habere veram potestatem super personam rationalem quam super res irrationales et inanimatas .

CAPITULUM 6 INFIDELES igitur -- quos divina benignitas continuis beneficiis prosequi nullatenus cessat , dando eis vitam et spiritum , suis bonis alendo et nutriendo, a daemonibus conservando, sine cuius misericordia in ictu oculi ad poenas descenderent infernales

sicut infidelitate manente vitae

5 sustentationis , corporalis fortitudinis et decoris aliarumque gratiarum gratis datarum tam spiritualium quam corporalium sunt capaces, ita etiam stante infidelitate sunt capaces dominii temporalium rerum et temporalis iurisdictionis aliorumque iurium saecularium et honorum . Nec mirum . Talia enim dominia et saecularia iura inter bona minima computantur, 10 quibus contingit male uti et sine quibus potest quis bene vivere . Et ideo , si Deus infidelibus censum salutis corporis , super quem non est census , rationem , variarum rerum notitiam, uxorem, prolem aliaque innumera bona tribuit, non est dicendum quod Deus eos omni dominio temporalium rerum et iurisdictione temporali omnique alio iure privavit. 15

Propter quod, sicut infidelis matrimonium contrahendo eo ipso super uxorem quandam veram nanciscitur potestatem, iuxta illud Genesis iiiº : Sub viri potestate eris, et ipse dominabitur tui et iuxta illud Apostoli i ad Corinthios xio: Caput autem mulieris, vir, et generando prolem super eam quandam veram obtinet potestatem, ita etiam occupando bona , quae [in]

58 inanimatas etc. add.U Infideles infidelitate manente capaces sunt dominii temporalium et iurisdiccionis temporalis que sunt minima bona Sicut sunt capaces multorum aliorum bonorum maiorum rubr. 19 in supplevi: om.Ues 15 infideles U 11 census : sensus es 11 censum: sensum es iii.6.17 Gen.3,16. iii.2.27-8n.

18 I Cor.11,3.

19-20 [in] nullius bonis: cf. Inst.2.1.12; above,

178

OCKHAM : OPERA POLITICA

nullius bonis sunt, aut emendo vel ex dono illius , qui dare potest, 20 recipiendo , acquirit verum dominium eorundem . Et ideo , sicut uxore et prole sine culpa et absque causa privari non debet, et si privandus est , non est privandus per quemcumque, sed per iudicem: ita etiam bonis aliis , quae minora sunt, sine culpa et absque causa privari non debet et, si expedit quod privetur, non per quemcumque , sed per iudicem est huiusmodi 25 privatio facienda .

CAPITULUM 7

POST praedicta videndum est quo iure dominium rerum temporalium et iurisdictio temporalis est introductum et introducta. Ad cuius intelligentiam pleniorem est de dominio distinguendum . Et domini [ or ] um rerum temporalium quoddam est divinum, de quo non est dicendum ad praesens ; quoddam vero est humanum , et illud est duplex : commune toti generi 5 humano , et proprium. Dominium commune toti generi humano est illud , quod Deus dedit Adae et uxori suae pro se et omnibus posteris suis: quod fuit potestas disponendi et utendi temporalibus rebus ad utilitatem suam . Et ista potestas fuisset in statu innocentiae absque potestate appropriandi rem 10 aliquam temporalem alicui uni personae vel alicui collegio speciali aut aliquibus certis personis ; sed post lapsum est cum tali potestate appropriandi res temporales . Aliud est dominium proprium, quod in scientiis legalibus et scripturis modum loquendi scientiarum legalium imitantibus vocatur ' proprietas ' : 15 quod dominium est potestas principalis disponendi de rebus temporalibus appropriata uni personae vel certis personis aut alicui collegio speciali . Et variatur talis potestas secundum quod potest esse maior vel minor.

Dominium temporalium rerum commune toti [ ex communetati corr.rubr. ] generi humano et potestas appropriandi res temporales certe persone vel certis personis aut collegio spirituali [leges speciali] et potestas constituendi habentes iurisdiccionem sunt ex iure diuino rubr. 3 dominiorum scripsi (cf.OND 2.309) : dominium Us ; dominii e 15 imitantibus s: inuitantibus U; usitantibus e 17 certis: ceteris U 24 sine culpa et absque causa : see above, ii.3.52n. iii.7.1 For Ockham's reliance in this chapter on the Franciscan tradition, see Ph. Boehner, Collected Papers on Ockham, St Bonaventure, 1958 , pp.455-6. 3-9 In part verbally as OND 2.309-17. 8-9 cf. OND 14.129–30. 12-13 cf. OND 28.79–81 . 14-18 cf. OND 26.26–37.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

179

Primum dominium , scilicet commune toti generi humano , fuit et per20 mansisset in statu innocentiae , si hom*o non peccasset ; sed absque potestate appropriandi rem aliquam alicui personae aliter quam per usum , sicut dictum est. Propter hoc enim, quod in eis nulla fuisset avaritia vel contra rationem rectam cupiditas possidendi vel utendi quacumque re temporali , nulla fuisset tunc necessitas vel utilitas habendi proprietatem 25 cuiuscumque rei temporalis . Post peccatum autem, quia in hominibus pullulavit avaritia et cupiditas possidendi et utendi non recte temporalibus rebus, utile fuit et expediens propter pravorum immoderatum appetitum habendi temporalia refrenandum et excutiendam negligentiam circa debitam dispositionem et procurationem temporalium rerum - quia res 30 communes a malis communiter negliguntur , ut res temporales appropriarentur et non essent omnes communes . Et ideo post lapsum cum dominio, quod fuit in statu innocentiae, fuit potestas taliter appropriandi temporalia; sed proprietas non statim fuit post peccatum . Istud autem dominium commune toti generi humano cum potestate tali 35 appropriandi temporalia fuit introductum ex iure divino , quia ex speciali collatione Dei , cuius erant et sunt omnia tam iure creationis quam iure conservationis , sine cuius manutenentia omnia in nichilum v [ er]terentur. Hoc autem ius divinum, id est collationem divinam, in scripturis divinis habemus .

De dominio enim dato hominibus primis pro se et posteris suis dicitur. Genesis iº: Masculinum et feminam creavit eos. Benedixitque illis Deus, et ait: Crescite et multiplicamini, et replete terram, et subicite eam , et dominamini piscibus maris, et volatilibus caeli, et universis animantibus, quae moventur super terram. Dixitque Deus: Ecce dedi vobis omnem herbam

45 afferentem sem*n super terram, et universa ligna, quae habent in semetipsis sem*ntem generis sui, ut sint vobis in escam. De potestate vero appropriandi res temporales habetur saltem implicite Ecclesiastici xviiº, ubi sic legitur: Deus de terra creavit hominem , et secundum imaginem suam fecit illum. Et iterum convertit illum in ipsam, et 50 secundum se vestivit illum virtute ; et post: Et dedit ei potestatem eorum, quae sunt super terram, id est dedit ei potestatem pro se et posteris suis disponendi de terrenis , quae ratio recta dictaverit esse necessaria, expedientia, decentia vel utilia non solum ad vivendum , sed etiam ad bene

36 iure': iura U

36 iure2: iura U

37 verterentur e : uterentur Us

50 ei: illi Vulg.

41-6 Gen.1,27-9. 22 dictum est: above , iii.7.8-12. 19-33 cf. OND 14.354-67. 44-6 Cited OND 14.96–9. 48-51 Eccli . 17,1-3 ; cited OND 27.197–200.

180

OCKHAM : OPERA POLITICA

vivendum. Propter quod subiungitur: Consilium, et linguam, et oculos, et aures, et cor dedit illis excogitandi , quae scilicet necessaria sunt et utilia ad 55 bene vivere tam solitarie quam politice et in communitate perfecta. Potestas autem appropriandi res temporales - tam rationales , sicut uxores et natos , quam alias - est inter necessaria et utilia humano generi ad bene vivere computanda post peccatum, propter multitudinem ipsorum negligentium et stultorum, quorum non est numerus, ut habetur Ecclesias- 60 tes iº . Ideo enim Aristoteles , ut habetur iio Politicorum , reprobavit politiam seu ordinationem Platonis ponentis civitatem esse melius ordinatam , in qua omnia essent communia, quam illam , in qua essent propria. Consideravit enim quod mulitudo est mala et prona ad malum, et ideo a pluribus communia minus diliguntur et per consequens minus curantur 65 quam propria, propter quod inter tales melior est appropriatio rerum quam communio . Sed in multitudine perfectorum vel totis viribus ad perfectionem tendentium secus est ; quia perfecti plus diligunt et curant communia quam propria, unde et quosdam Romanos etiam infideles legimus multo maiorem sollicitudinem habuisse de communibus quam de propriis.

Potestas ergo appropriandi res temporales personae et personis aut collegio data est a Deo humano generi . Et propter rationem consimilem data est a Deo , absque ministerio et cooperatione humana , potestas instituendi rectores habentes iurisdictionem temporalem ; quia iurisdictio temporalis est de numero illorum, quae sunt necessaria et utilia ad bene et 75 politice vivere , teste Salomone , qui ait Proverbiorum xiº : Ubi non est gubernator, populus corruet.

CAPITULUM 8

DUPLEX potestas praedicta , scilicet appropriandi res temporales et instituendi rectores iurisdictionem habentes , data est a Deo immediate non tantum fidelibus , sed etiam infidelibus , sic quod cadit sub praecepto et

59 computando U

65 communia: coram U

65 diliguntur : diligenter U

Quomodo predictam duplicem potestatem habent a deo non solum fideles Sed eciam infideles rubr. 54-5 Eccli.17,5 ; cited OND 27.202-3. 60-1 cf. Eccle. 1,15 ; cited I Dial.vii.25 and 72 . 61-7 cf. Aristoteles, Pol.II.3 1261b 16-40 , ed. Susemihl , pp.63-7 ; Plato, Rep.V 462c; Thomas, in Pol.II , lect.ii , text. 123 , nn . 185-6. 76-7 Prov.11,14 ; cited IusIIIae Dial.i.14; ib. ii. 1 ; OQ iii.i.73 ; IlusIIIae Dial.i.1 ; IPP 8.12-13.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

181

inter pure moralia computatur: propter quod omnes obligat tam fideles. 5 quam etiam infideles . Et ideo , sicut infideles praecepto Dei et iuris naturalis tenentur honorare patrem et matrem et alia exercere , quae necessaria sunt proximis , ita tenentur in casu talem appropriationem facere et praeficere super se in saecularibus potestates. Quia autem ista pertinent ad praeceptum affirmativum , quod obligat 10 semper, non pro semper, ideo infideles ad ista, sicut et fideles , non pro omni tempore obligantur, sed solummodo in articulo necessitatis. Et hinc est quod praedictae duplici potestati renuntiare possunt tam fideles quam infideles extra articulum necessitatis et utilitatis, quae necessitati debeat comparari . Propter quod etiam possunt aliqui tam fideles quam infideles 15 pro culpa vel ex causa tali potestate privari , ut ipsam scilicet extra articulum necessitatis non valeant licite exercere , ita ut , si de facto exercere temptaverint, factum eorum ipso iure sit nullum. Quamobrem, cum in scripturis divinis minime habeamus quod Deus privaverit infideles huiusmodi duplici potestate , quam dedit primis parenti20 bus pro se et posteris suis , vel revocaverit huiusmodi praeceptum affirmativum quoad infideles , sequitur quod infideles , etiam manente infidelitate, nisi ab habente potestatem legitimam iudicialiter priventur, licite possunt uti huiusmodi duplici potestate etiam extra articulum necessitatis, et in articulo necessitatis ipsa uti tenentur, quia necessitas sub lege vel 25 praecepto humano cadere minime potest.

CAPITULUM 9

. CUM appareat ex praedictis quod aliqua distinctio est inter dominium proprium et potestatem appropriandi res temporales, et similiter inter potestatem instituendi iurisdictionem et iurisdictionem, videndum est nunc. quo iure dominium proprium, quod vocatur proprietas, sit introductum , et 5 quo iure iurisdictio sit introducta , divino videlicet an humano . Et de dominio quidem proprio non habetur explicite in scripturis quod

9 autem scripsi: enim Ues Dominium proprium non iure diuino sed ordinacione humana primo extitit introductum rubr. 13-14 utilitatis 1.8.9-10 praeceptum affirmativum: see e.g. Thomas, Iallae ST 71 5 ad 3 etc. 15 pro culpa vel ...comparari: see above, ii.17.8n; OQ iii . 12.115–6 ; ib. viii.6.49.50; IPP 5.13. ex causa: cf. supra, ii.3.52n. 24-5 cf. X III ,46,2, col.651 , to which IusIIIae Dial.ii.20 refers. iii.9.1-46 cf. OND 88.97–134.

182

OCKHAM : OPERA POLITICA

primitus introductum sit iure divino , id est per solam ordinationem divinam absque ordinatione humana. Prima enim divisio rerum , quae constituisse dominium proprium videatur, videtur fuisse inter Cain et Abel, de quibus legitur Genesis ivº: Factum est autem post multos dies ut 10 offerret Cain de fructibus terrae munera Domino. Abel quoque obtulit de primogenitis gregis sui, et de adipibus eorum. Hic autem non legitur quod Deus dedit aliqua specialiter Cain et alia specialiter Abel; sed cum Cain malus fuerit et avarus , magis verisimile est quod Abel ex malitia Cain volentis violenter opprimere eum et appropriare sibi cuncta indebite , 15 compulsus fuerit quodam modo divisionem rerum huiusmodi procurare . De nulla enim divisione rerum priori , per quam appareat dominia fuisse propria introducta, fit mentio in scripturis . Sed forte dicet aliquis quod prius habetur mentio de divisione rerum facta immediate a Deo , cum Genesis iiiº sic legatur: Fecit quoque Dominus 20 Deus Adae et uxori eius tunicas pelliceas, et induit eos , ubi videtur facta fuisse divisio pellicearum, quia aliam dedit Adae et aliam uxori suae. Sed huic faciliter respondetur quod ex illa donatione pellicearum non potest concludi quod Deus dedit dominium proprium unius pelliceae Adae et alterius uxori suae . Quia poterant retinere solummodo dominium 25 commune pellicearum , sicut et aliarum rerum , et tamen habere usum distinctum earum ; dicere enim , sicut dicit Ioannes XXII , quod in huiusmodi rebus non potest usus a dominio , quod est proprietas , separari , est haereticum manifeste, sicut postea ostendetur. Verisimile autem est quod inter Adam et uxorem suam tantus fuerit amor et concordia quod neuter 30 voluit dominium proprium etiam pelliceae , qua utebatur, habere , cum videamus saepe fratres , consanguineos et alios aliquarum rerum solum velle habere dominium in communi , et nolle eas inter se , nisi solum quoad usum, dividere . Et si quis omnino contenderit quod tunc fuit illarum pellicearum 35 appropriatio , ut Adam haberet dominium proprium unius et Eva alterius, consimili ratione sequeretur quod quando Adam et Eva consuerunt folia ficus, et fecerunt sibi perizomata , uterque illorum habuit tunc dominium proprium perizomatis , quo utebatur ; immo etiam aeque probabiliter diceretur quod quando Eva primo comedit de ligno vetito et postea Adam , 40

9 Caym U ut passim ut saepius

25 poterat s

26 tamen om.s

29 Verisimili U

40 vetido U

20-1 Gen.3,21 . 10-12 Gen.4,3-4 . 27-9 cf. Ioannes XXII , Ad conditorem canonum (8 December 1322 ), BF V, 237 = Extrav.loann. XXII 14,3 , col . 1226. 29 postea : cf. v.4.78-81. 37-8 Gen.3,7. 40 cf. Gen.3,6.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

183

acquisiverint sibi dominium proprium illorum, quae comederunt . Fecerunt autem sibi perizomata et comederunt de ligno vetito antequam Deus daret eis pelliceas ; non autem comederunt de ligno vetito nec fecerunt sibi perizomata de speciali ordinatione et mandato Dei . Ergo secundum hoc, 45 dominium proprium non erat primitus introductum ex speciali ordinatione Dei , sed ex ordinatione humana.

CAPITULUM 10 QUAMVIS autem ex scripturis divinis haberi non possit quod dominium proprium temporalium rerum primitus introductum fuerit iure divino seu ex sola ordinatione divina, tamen postea plura dominia propria fuerunt ex iure divino et ex sola ordinatione divina, non humana. 5

Deus enim dedit specialiter quasdam regiones et terras filiis Israel , quas possidebant iure divino, non humano . Nisi enim Deus per revelationem specialem dedisset eis terram Chananaeorum, non habuissent potestatem appropriandi sibi terram illam plus quam aliam, et ideo sola auctoritate Dei illius terrae acceperunt dominium . Quamvis enim Deus dederit

10 hominibus potestatem appropriandi sibi et dividendi inter se res temporales , a se ipso tamen non transtulit huiusmodi potestatem , sed sibi retinuit . Per quam aliquando diversis diversas res appropriavit, et saepe permisit hominibus tam fidelibus quam infidelibus inter se res huiusmodi dividere quoad dominium proprium seu proprietatem. Et ita patet quod 15 quaedam dominia propria fuerunt ex iure divino et quaedam ex iure humano .

CAPITULUM 11 DE iurisdictione autem temporali , si accipiatur generalissime

seu

proprie seu improprie non curo ad praesens - pro omni potestate regendi

41 comederunt: comedunt U Post primum dominium proprium quedam dominia propria fuerunt ex iure diuino et quedam ex iure humano rubr. 1 habere U 5 enim conieci: autem Ues 7 didisset U 7 cananeorum U

Aliqua Iurisdiccio temporalis est ex iure diuino et naturali et aliqua ex iure humano rubr. iii. 10.5-9 cf. Gen. 12,7 ; OND 88.142-60 ; OQ ii.6.29–30.

184

OCKHAM : OPERA POLITICA

et coercendi alios tamquam subiectos , videtur dicendum quod aliqua introducta est ex iure divino et naturali et aliqua ex iure humano. Ut enim dicit Augustinus , prout habetur xxiii , q.iv, c . Duo ista, ad 5 maritum pertinet regere coniugem suam, ad patrem pertinet regere prolem suam, ad iudicem pertinet regere provinciam suam , et ad regem pertinet regere gentem suam . Ex quo patet quod non tantum iudex habet potestatem regendi et coercendi sibi subiectos , sed etiam maritus habet potestatem regendi et coercendi uxorem suam et pater habet potestatem 10 regendi et coercendi prolem suam ; unde etiam secundum Aristotelem iº Politicorum vir principatur uxori politice et pater principatur liberis regaliter. Potestas autem viri super uxorem est ex iure divino et iure naturali , iuxta illud Genesis iiio : Sub viri potestate eris, et ex eodem iure est potestas patris 15 super prolem suam , unde ad Ephesios viº : Patres nolite ad iracundiam provocare filios vestros: sed educate illos in disciplina et correptione Domini . Potestas autem iudicis in civitate vel regno aut regione , cui subiecti sunt alii quam uxor et liberi, non est universaliter ex iure divino seu naturali , sed est interdum ex iure humano . Licet enim sit data 20 hominibus iure divino et naturali potestas instituendi iudicem et rectorem, qui potestatem habeat coercendi sibi subiectos, tamen quod aliquis super illos talem habeat potestatem non est semper a iure divino . Unde et pauci talem a sola divina ordinatione habuerunt potestatem. Moyses enim et Iosue et quidam alii a sola ordinatione divina fuerunt super alios iudices 25 constituti; ceteri vero per electionem et constitutionem hominum vel alio modo obtinuerunt iurisdictionem super alios .

CAPITULUM 12

BREVITER dictum est quod extra populum Dei et catholicam ecclesiam fuit verum dominium temporalium rerum et vera iurisdictio tempo-

Qualiter intelligenda sunt verba Augustini dicentis quod iure diuino cuncta iustorum sunt rubr. 1 extra: iuxta U

11-13 Aristoteles, iii.11.5-8 cf. c.35 , C.23 , q.4 , col.916 . Augustinus : attributio dubia. Pol.I.12 1259a 37 -b 1 , ed . Susemihl, p.49; Thomas, in Pol.I, lect.x , text. 101 , n.152 ; cf. 16-18 Ephes.6,4 . IusIIIae Dial.ii.3. 15 Gen.3,16. 26-8 cf. Exod.3,10 ; Ios . 1,1–9 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

185

ralis , et quo iure potest haberi vera iurisdictio temporalis et verum dominium temporalium rerum . Nunc autem dicendum est quo modo verba 5 Augustini supra, iº capitulo huius tertii , allegata ad probandum quod extra ecclesiam non potest esse verum dominium temporalium rerum debent intelligi . Et quidem quod necesse sit verba eadem , quae sunt haec : Quamvis res quaecumque terrena non recte a quoquam possideri possit, nisi vel iure divino, quo cuncta iustorum sunt etc. , sane exponere , 10 ne errorem sapere videantur , liquido constat. Verba enim illa non proferuntur generaliter de fidelibus sive veteris legis sive novae, sed specialiter loquuntur de iustis; quia non dicit: ' Cunctal fidelium sunt' , sed dicit : Cuncta iustorum sunt. Sunt autem multi fideles fidem rectam et veram habentes , qui nequaquam sunt iusti , sed impii et 15 iniusti . Quare si per illa verba Augustini posset probari quod apud infideles non est verum dominium temporalium rerum , aeque faciliter probaretur quod apud fideles, qui cum fide recta peccato aliquo mortali tenentur, non est verum dominium temporalium rerum , et quilibet Christianus seu imperator seu rex seu alius quicumque , si peccaret mortaliter, omne verum 20 dominium temporalium rerum, quod prius habebat, amitteret. Quod quam sit absurdum, immo haeresim sapiens manifestam , per scripturas sacras posset copiose probari ; sed causa brevitatis pertranseo. Possunt itaque verba Augustini praescripta alium intellectum orthodoxum habere : ut intelligatur quod iure divino cuncta sint non solum 25 fidelium in Christum credentium , sed etiam iustorum , qui iustificati sunt per gratiam gratum facientem , non quoad dominium et proprietatem tunc enim nullus peccator etiam Christianus haberet cuiuscumque rei temporalis dominium et proprietatem

, sed quoad dignitatem possidendi ,

habendi et utendi : hoc est, soli iusti digni sunt possidere , habere et uti 30 rebus temporalibus ; nullus autem iniustus , seu fidelis seu infidelis , dignus est dominio temporalium rerum, quia nec dignus est pane, quo vescitur. Et ideo quandocumque Christianus nequaquam a fide recedens peccat mortaliter, statim fit indignus dominio , quod prius habebat vel habet; quia fit dignus non solum dominium, quod prius habebat, amittere, sed etiam fit

9 etc. oporteat add.U perperam ut videtur 27 enim nullus conieci: non nullus Ue; nonnullus s 32 quandocumque scripsi: quicumque Ues 33 quod e: ut Us iii 12.8-9 c.1 , C.23 , q.7 , col.950 = Augustinus, Ep.xciii.50 , CSEL 34(ii) , 493 ; see above, iii. 1.34-6. 15-31 cf. IlusIIIae Dial.i.27. 23-31 cf. OND 88.391–404 ; ib. 91.123-5 . 26 gratiam gratum facientem : cf. Ockham, Report.in Sent.IV qq.10–11 , ed . Rega Wood and G. Gál , FIOT vii, 213sqq. 31 cf. Gen.3,19 ; Matth . 10,10.

186

OCKHAM : OPERA POLITICA

dignus poena aeterna puniri . Propter quod quicumque peccator, qui 35 propter aliquod opus bonum, quod est bonum quantum est de se , remuneratur aliquo temporali in hac vita, ex benignitate sola Dei , non propter dignitatem eius, seu fidelis fuerit seu infidelis , recipit huiusmodi retributionem temporalem a Deo , qua est indignus ; non obstante tamen quod est indignus beneficio divino huiusmodi , verum beneficium recipit , 40 ita quod est beneficium non solummodo permissum, sed vere concessum et ordinatum a Deo . Sic , licet infideles et peccatores quicumque sint indigni dominio temporalium rerum, tamen verum dominium huiusmodi possunt habere. Et sicut est de dominio temporalium rerum, sic est de iurisdictione temporali : quod 45 quamvis infideles et universaliter impii indigni sint iurisdictione huiusmodi , tamen veram iurisdictionem huiusmodi possunt habere tam infideles quam peccatores fideles . Nec obstat hiis hoc, quod accipiunt assertores erroris recitati iº capitulo huius tertii , quod scilicet extra ecclesiam omnia aedificant ad gehennam , 50 propter duo. Primum est quod non omnia, quae aedificant ad gehennam , tollunt veram iurisdictionem temporalem . Quod Augustinus plenissime exsufflans errorem praedictum asserit manifeste , dicens ut habetur xiv, q.v, c. Neque enim: Nec tyrannicae factionis perversitas laudabilis erit, si regia clementia tyrannus subditos tractet, nec vituperatur ordo regiae 55 potestatis, si rex crudelitate tyrannica saeviat. Aliud namque est iniusta potestate velle iuste uti, et aliud iusta potestate iniuste velle uti; ex quibus verbis evidenter colligitur quod abusus , qui aedificat ad gehennam , non tollit veram regiam potestatem. Quare per locum a simili infidelitas , licet aedificet ad gehennam , veram iurisdictionem temporalem nullatenus 60 aufert sed secum compatitur, sicut cum vera corporali salute , pulchritudine, ingenio ceterisque bonis naturalibus invenitur, quae longe maiora sunt quam iurisdictio temporalis. Secundum est quia non est verum , nisi sub intellectu sano, quod omnia, quae sunt extra ecclesiam, aedificant ad gehennam . Quia, licet nichil in 65 infidelibus proficiat eis ad vitam aeternam et nulla sit vera virtus in eis , non tamen omnis actus eorum est peccatum , ut dicit Gratianus , xxviii , q.i , [ § ] Ex

41 promissum U

49 errores U

55 vituperetur canon

61 aufert: aufferet Us

50 See above, iii.1.19-20. 50-63 cf. OQ i . 10.55-72 ; IlusIIIae Dial.i.27. 54-7 c.9, C.14, q.5, col.740 = Augustinus, de bono coniug.xiv. 16, PL 40 , 384–5 ; cited IIusIIIae Dial.i.25. 64-71 cf. IlusIIIae Dial.i.27. 67-71 Gratianus, p.c. 14, C.28 , q . 1 , col.1088 ; cf. Rom.14.23.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

187

hiis, sic inquiens : Ex hiis itaque evidenter colligitur coniugium esse inter infideles. Illud vero Apostoli : ' Omne, quod non est ex fide, peccatum est ', 70 non ita intelligendum est, ut quicquid ab infidelibus fit, credatur esse peccatum. Sed omne, quod contra conscientiam fit, aedificat ad gehennam. Sicut igitur verum coniugium potest esse inter infideles nec semper aedificat ad gehennam - non enim necesse est quod peccent mortaliter infideles quandocumque contrahunt coniugium , nec est necesse quod 75 infideles peccent mortaliter quandocumque castigant uxorem suam vel prolem suam , quam regere et coercere ex iuris naturalis praecepto tenentur

, sic poterit infidelis habere veram iurisdictionem temporalem,

nec est necesse dicere quod peccet mortaliter quandocumque ipsam exercet, sicut nec existens in peccato mortali habens veram iurisdictionem 80 temporalem peccat semper mortaliter exercendo eandem .

CAPITULUM 13 EX praedictis colligitur quod extra ecclesiam fuit aliquando vera potestas ordinata et concessa, et non solum permissa . Et ideo Constantinus Magnus veram potestatem ordinatam et concessam, non permissam tantummodo , habuit antequam efficeretur Christianus . Nec per abusum 5 potestatis , si semper abutebatur ea, potest ostendi quod non habuit veram et legitimam potestatem, sicut declaratum est per beatum Augustinum in capitulo praecedenti ; quia vera potestate et legitima contingit abuti , quemadmodum contingit abuti vero coniugio , vero corporali decore , fortitudine, sanitate, ratione , ingenio ceterisque naturalibus bonis . Nec 10 invenitur quod Constantinus resignaverit imperium in manu beati Silvestri, licet legatur [ quod ] praedia multa et iura, dignitates, libertates et privilegial multa dederit, concesserit et tribuerit beato Silvestro et successoribus eius .

75 castigat U

77 tenetur U

78 diceret U

Constantinus ante Baptismum habuit veram et legittimam potestatem et Imperium Romanum aliquando fuit extra ecclesiam et aliquando in ecclesia et tamen eciam tunc fuit aliqua vera iurisdiccio temporalis extra ecclesiam rubr. 11 quod suppl.es: om.U 72 cf. Consult.36-9 , which should perhaps read: inter [ in ] fid[ el ] es ; IlusIIIae Dial.ii.16. 9-12 cf. OQ iii.13.2-12 See above, iii. 1.21-5. 6 per beatum Augustinum: iii . 12.54-62. i.12.134-74 ; IlusIIIae Dial.i.27.

188

OCKHAM : OPERA POLITICA

Cum vero dicit glossator, Extra, de electione, super c . Venerabilem, quod extra ecclesiam non est imperium, xxiv, q.i, § ' Sed illud ' , potest concedi quod dictum in se pro nunc sit verum de Romano imperio, quia ex quo Romani 15 vel alii , qui habebant eligere et constituere imperatorem , fuerunt Christiani , imperium non fuit extra ecclesiam ; tamen probatio , quam adducit glossator, nichil facit ad propositum suum, quia ibi non fit sermo de potestate temporali , sed de potestate spirituali , quam haeretici sibi virtute legis evangelicae usurpabant . Quae quantum ad excommunicationem , 20 quae auctoritate legis evangelicae fieri habet , et quantum ad plura sacramenta nulla est quantum ad licitam executionem et iustam ; et tamen vera potestas baptizandi est extra ecclesiam etiam in haereticis praecisis ab ecclesia, ita quod , si baptizarent in forma ecclesiae, verum baptismum conferunt . Et ex hoc potest accipi argumentum quod vera iurisdictio 25 temporalis potest esse extra ecclesiam. Quia magis spiritualis est et magis spectat ad ecclesiam potestas baptizandi et conficiendi corpus Christi et ordines conferendi quam iurisdictio temporalis ; et tamen illa manet in sacerdotibus et episcopis haereticis extra ecclesiam, licet executionem non habeant. Ergo et vera iurisdictio temporalis potest esse extra ecclesiam .

Nec ex hoc , quod imperium Romanum non est modo extra ecclesiam , licet aliquando fuerit, ostendi potest quod nulla vera iurisdictio temporalis et nullum verum dominium temporalium rerum est de facto extra ecclesiam . Quia aliquando Romanum imperium non fuit extra ecclesiam, et tamen vera iurisdictio temporalis et similiter verum dominium tempo- 35 ralium rerum fuit extra ecclesiam, tempore videlicet Constantini . Illi enim, qui remanserunt infideles Constantino converso , suas iurisdictiones temporales et dominia retinebant, quia ipsis non fuerunt privati neque iure divino neque iure humano ; nullus enim , neque Constantinus neque alius, sententiam privationis tulit contra eos . Sic etiam adhuc multi infideles habent 40 iurisdictionem temporalem , non tantum super uxores et liberos , sed etiam habent potestatem iudiciariam super alios , servos et liberos , et etiam habent vera dominia temporalium rerum . Quia per supremum iudicem in temporalibus suis iurisdictionibus et dominiis per sententiam minime sunt privati, licet quidam eorum in quibusdam, quae de facto possident, nullum 45 ius habeant positivum, quia violenter aliena usurpaverunt.

13 electione : electis Ue 13-14 Gl.ord. ad 1,6,34 s.v. ‘ in Germanos ' ; cf. Gratianus, p.c.39 , C.24 , q. 1 , col.982 ; above , iii. 1.26-28. 17 probatio: Gratian's authority cited by the glossator.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

189

CAPITULUM 14

SUPEREST nunc videre quam irrationabiliter, erronee et haereticaliter circa introductionem dominii seu proprietatis temporalium rerum fuerit locutus Ioannes XXII . Ad cuius evidentiam est primo sciendum quod potestas condendi leges et 5 iura humana primo et principaliter fuit apud populum . Unde et populus [Romanus] potestatem condendi leges transtulit [ in] imperatorem; sic etiam populi , tam Romani videlicet quam alii , potestatem condendi leges transtulerunt in alios, et quandoque in reges , quandoque in alios minoris et inferioris dignitatis et potestatis. Ista non solum per historias et chronicas , 10 sed etiam passim per divinam scripturam possent ostendi ; sed brevitatis causa pertranseo . Ex hoc autem evidenter colligitur quod iura humana non solum fuerunt iura imperatorum et regum , sed etiam populorum et aliorum , qui potestatem condendi et constituendi iura a populis acceperunt, et etiam 15 consuetudines laudabiles et utiles a populis introductae . Et ideo , quia potestas appropriandi res temporales a Deo data fuit generi humano , temporalia, quae possessa fuerunt iure humano , non solum legibus imperatorum et regum poterant possideri , sed etiam poterant possideri laudabilibus et retionabilibus consuetudinibus et iuribus ac ordinationibus 20 humanis a populis et aliis , qui potestatem et auctoritatem habuerunt a populis , introductis; et de facto, antequam essent imperatores et reges , quamplura dominia propria tali iure humano possessa fuerunt. Et ideo quod dicit Augustinus : Ius humanum habemus in legibus regum , intelligi debet pro tempore suo et in regionibus ubi ipse et haeretici , quos 25 confutare voluit, habitabant . Non autem intelligi debet de iure humano , quod praecessit leges imperatorum et regum: quod tempore Augustini erat saltem pro magna parte abrogatum vel mutatum .

Temporalia que iure humano possessa fuerunt quedam possessa fuerunt legibus imperatorum et regum quedam aliis ordinacionibus humanis rubr. 6 Romanus conieci: om.Ues 6 legem ex leges corr.U: leges e 6 in om .U 24 ipsi U 16 fuit: sint U 19 iuribus: iuris U 10 passim conieci: partim Ues iii.14.4-11 cf. I Dial.vi.8 ; IlusIIIae Dial.i.27; below, iv.3.1-8. 5-6 cf. Inst.1.2.6; Dig.1.2.11 ; ib. 1.4.1 : all cited by Lupoldus, De iur. c.4 , pp.347-8 . 23 Cited by John XXII in Quia vir reprobus; above , iii.1.51–2. 23-7 cf. OND 88.295–301.

190

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 15

EX hiis patet quod Ioannes XXII irrationabiliter reprehendit quendam appellantem ab eo pro haeresi - quod licuit, quamvis necesse non fuerit, sicut postea ostendetur

, pro eo quod dixit appellans quod ius proprietatis

seu dominii introductum est iure humano et civili , asserens scripturam sacram dicere contrarium evidenter, quia secundum Augustinum ' ius 5 humanum habemus in legibus regum, in scripturis autem divinis habemus ius divinum ' , in quibus habemus quod, antequam essent leges regum vel reges, res aliquae alicuius erant, quare iure divino aliquis poterat dicere aliquid esse suum . Primo, quia ex falso intellectu verborum beati Augustini procedit. Non 10 enim intellexit beatus Augustinus , sicut iste putavit , quod omne ius humanum fuerit in legibus regum; quia ipse scivit quod multa iura humana tam inter fideles quam inter infideles praecesserunt reges et leges ipsorum. Sed intellexit, sicut dictum est , quod tempore suo et in regionibus ubi habitaba[n ] t ipse et haeretici , quos redarguit , fuit in legibus regum 15 praesertim illud ius , quo tunc possidebantur temporalia, sicut inferius ostendetur. Est autem notandum quod appellans non dixit omne dominium fuisse introductum iure humano , nec dixit omne dominium introductum iure humano esse introductum iure regum; sed voluit dicere quod ius proprie- 20 tatis et dominii primo introductum fuit iure humano et civili , appellando ius civile omne ius , quod non est divinum nec naturale . Postea autem quaedam dominia introducta fuerunt iure divino , quia ex speciali collatione divina; quaedam autem introducta fuerunt iure humano, quod non erat ius regum, sed populi vel aliorum minoris dignitatis quam sint reges ; 25 quaedam introducta fuerunt iure regum . Secundo , Ioannes XXII irrationaliter redarguit appellantem cum pro-

Iohannes 22us tenens et asserens dominium proprium iure diuino fuisse primitus introductum quemdam appellantem ab ipso pro heresi tenentem contrarium irracionabiliter et erronee reprehendit rubr. 22 post est: ius add.et del.U; add.es 15 habitabat Ues 23-4 collatione scripsi (cf.OND 89.37) : communicatione Us; consecracione e iii. 15.3 postea: not found in what survives of Brev. But see OND 1.47–80 ; I Dial,vi . 18–35 ; OQ i.17.127-216 . 3-4 cf. Michael, App.III, p.418. 4-9 Ioannes XXII , Quia vir reprobus, BF V,440 = OND 88.1-7 ; see above , iii . 1.47-54. 5-7 c.1 , di.8, col.13 = Augustinus, in Ioann.Evang. tr.vi.25, CC 36,66. 14 dictum est: above, iii.14.23-5. 16 inferius: iii. 15.81-87. 18-26 cf. OND 28.38–51 ; ib . 88.383–9 ; ib . 89.19– 21 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

191

bare conatur contra eum quod ius proprietatis seu dominii fuit introductum iure divino , quia antequam essent reges vel leges eorum , aliquae res 30 alicuius erant. Nam licet antequam essent reges et leges eorum, aliquae res alicuius erant, tamen res non erant alicuius quoad dominium proprium antequam essent homines, quibus dederat Deus potestatem dividendi res inter se et appropriandi sibi eas. Et ideo, licet per hoc, quod ante reges res aliquae alicuius erant , probari possit quod ante reges fuit dominium 35 introductum , tamen per hoc probari non potest quod dominium proprium fuit introductum iure divino, non humano. Item, errat Ioannes XXII in verbis praescriptis , cum dicit quod dominium proprium fuit in statu innocentiae introductum et quod Adam , antequam formaretur Eva , habuit dominium proprium , non commune . 40 Quia in statu innocentiae non fuit nec debuit esse dominium proprium . Nam secundum quod habetur xii , q.i , c . Dilectissimis , ante iniquitatem non fuit facta inter mortales divisio , nec unus dixit hoc esse meum et alius illud esse suum . Et esto quod Adam , antequam formaretur Eva, habuisset dominium, tamen ex hoc , quod solus tunc alicuius habuisset dominium , 45 non posset ostendi quod dominium proprium habuisset. Sicut si de aliquo monasterio unus solus monachus remaneret, omnibus aliis mortuis , ipse solus tunc haberet actualiter illud ius , quod habebant alii quando erant vivi, in rebus monasterii : et tamen tunc non haberet monachus ille ius proprium nec dominium proprium in rebus illis . Quia nequaquam 50 efficeretur proprietarius per mortem aliorum . Nullum enim novum ius acquireret per mortem eorum ; non ergo efficeretur habens dominium proprium , quamvis tunc solus actualiter ius illud , quod in communi habebunt futuri , haberet; quia non haberet illud ius pro se tantummodo , sed etiam pro futuris monachis recipiendis ad idem monasterium . Sic 55 Adam , licet in statu innocentiae solus actualiter, antequam formaretur Eva, habuisset dominium, tamen non habuisset tunc dominium proprium ; quia non habuisset illud dominium pro se tantum, sed etiam pro uxore sua et aliis procreandis ex eis , ita ut nullatenus habuisset potestatem retinendi sibi dominium illud et negandi uxori suae et aliis ; nec per donationem 60 ipsius Adae aut venditionem vel alium actum illud dominium pervenisset ad Evam, ipsa formata, sed pervenisset ad eam virtute primae donationis.

50 per: quia U

52 commune U

37 verbis praescriptis: iii.1.56–63 . 41-3 cf. c.2, C.12 , q.1 , col.676 = [ Clemens papa I], Ep.iv.82, Decretal.ps. -Isid. , p.65. 43-63 cf. OND 27.71–84 , 90-4. 45-54 cf. OND 27,55-8,162-4,181-3 ; ib . 88.331-5.

192

OCKHAM : OPERA POLITICA

Dei, qua dedisset illud Adae pro se et uxore futura ac aliis procreandis ex eis. Cum autem dicit quod communio requirere plures dignoscitur, verum est [plures ] praesentes , praeteritos vel futuros ; sed non semper requirit plures praesentes , sicut patet in uno monacho , si solus remaneret de 65 omnibus monachis alicuius monasterii . Et cum probare conatur quod Adam habuit dominium temporalium rerum , antequam formaretur Eva, per illud Ecclesiastici xviiº: Dominatus est bestiarum et volatilium, non procedit: tum quia non dicitur ibi quod dominatus est bestiarum et volatilium antequam formaretur Eva; tum quia 70 hoc potest intelligi de alio dominio quam de dominio , quo aliquid est possessio alicuius , scilicet de dominio , quod est fortitudo corporalis et potestas tractandi rem corporaliter ad voluntatem et libitum tractantis : quo modo dicitur quis habere dominium supra equum, quando freno vel alio instrumento corporali potest ducere equum sicut vult. Et istud dominium 75 perdidit hom*o per peccatum , licet retineret dominium commune , quo bestiae et volatilia erant possessio eius, saltem large accipiendo nomen 'possessionis ' . Errat etiam iste cum dicit quod Augustinus in praeallegato capitulo Quo iure: Loquitur de iure agendi in iudicio, cuius formulas civile ius introduxit, 80 et non aliud: tum quia Augustinus non solummodo loquitur ibi de iure agendi , sed etiam de iure defendendi et etiam de iure possidendi et recipiendi et administrandi res temporales - unde dicit: Quo iure defendis villas ecclesiae ? et post : Unde quis possidet, quod possidet? Nonne iure humano ? et post : Si autem ut teneantur [ ista ] ab hominibus, regum iura 85 fecerunt, vultis reticeamus leges, ut gaudeatis ? et post: Per iura regum possidentur possessiones ; tum quia ius civile non solummodo formulas. agendi introduxit , sed etiam tribuit saepe verum dominium . Unde et i Regum xxx ° sic legitur: Aequa pars erit descendentis ad praelium, et remanentis ad sarcinas, et similiter divident. Et factum est hoc ex illa die, et 90 deinceps constitutum et praefinitum, et quasi lex in Israel usque in diem hanc. Ex quibus verbis patet quod per legem regis David remanentibus ad sarcinas fuit verum dominium acquisitum .

82 defendendi : deserendi U 69 tum : tamen s 64 plures conieci: om.Ues 85 ista sec.canon .: om.U 86 reticeamus sec.canon.e: retineamus Us 89 descentis U 63 Ioannes XXII , Quia vir reprobus, BF V,440 ; above, iii.1.59. 63-66 cf. OND 88.335–6. 80-1 Ioannes XXII , Quia 68-9 Ioannes XXII , loc.cit.; see above , iii . 1.56-63 . Eccli . 17,4. 83-7 c.1, di.8, vir reprobus, BF V,441 ; above , iii. 1.68-9. 81-8 cf. OND 91.82–7 . coll. 12-13 = Augustinus, in loann . Evang. tr.vi.25-6, CC 36, 66–7 . 89-92 I Reg.30,24-5 ; cited OND 91.38-41.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

193

CAPITULUM 16

EX praetactis in hoc tertio patenter concluditur quod allegatio nulla est, immo quod haereticalis , qua quidam probare nituntur quod ideo imperium est a papa, quia nullum verum dominium temporalium rerum , nulla vera iurisdictio temporalis est vel fuit extra ecclesiam: eo quod per scripturas 5 divinas probatum est quod tam verum dominium proprium temporalium rerum quam vera iurisdictio temporalis fuit extra ecclesiam . Quae etiam deficit alio modo . Quia , quamvis non fuisset nec esse posset verum dominium aut vera iurisdictio temporalis extra ecclesiam, sed omne dominium verum et omnis vera iurisdictio temporalis esset in ecclesia, id 10 est in congregatione fidelium , tamen ex hoc haberi non posset quod imperium esset a papa . Quia nec omne dominium nec omnis iurisdictio temporalis , quae est intra ecclesiam, est a papa, sicut ex praescriptis patere potest et ex post dicendis amplius apparebit.

LIBER QUARTUS

CAPITULUM 1

SI sollers imperialium iurium indagator praemissa diligenter adverterit, minime dubitabit quod iura imperialia sunt principaliter per sacras litteras munienda et quod praesumendo contra eadem iura non solum iniquitatem, iniustitiam et errorem, sed etiam pravitatem haereticam contingit incur5 rere ; ex quo claret quod ista materia non est a catholicis negligenda , sed vigilantissime perscrutanda. Quamobrem principium aliud faciendo , antequam respondeatur ad allegationes alias, quibus nonnulli probare nituntur quod imperium est a papa, contraria veritas est fortius fulcienda, et postea a quo sit Romanum imperium est monstrandum .

Hereticalis est allegacio illa qua probatur Imperium esse a papa quia nullum verum dominium aut vera iurisdiccio fuit aut est extra ecclesiam rubr. 13 post apparebit: Explicit liber Tercius. Incipit liber Quartus rubr. Quod imperium romanum non est a papa rubr. ini.16.1-4 cf. OQ i.10.47–53. v.9.135-40 ; vi. 1.59-109.

13 apparebit: see below, iv. 1.158-69 ; iv.8.132-41 ;

194

OCKHAM: OPERA POLITICA

Quod igitur Romanum imperium non sit a papa, tali modo ostenditur:

Imperium praecessit papatum , sicut per sacras litteras constat aperte . Quia praecessit nativitatem Christi ; Octavianus enim fuit verus Augustus antequam nasceretur Christus ex matre , sicut patet ex Lucae iiº . Ergo imperium non fuit a papa. Amplius, imperium prius fuit apud infideles quam apud fideles , sicut 15 scripturae tam evangelicae quam apostolicae manifestant; Christus enim et Apostoli ac beatus Ioannes Baptista imperatorem Romanorum pro vero imperatore habebant . Imperium autem , quod fuit apud infideles, non fuit a papa; quia si fuisset ab ipso , tam de imperatore quam de sibi subiectis habuisset iudicare: quod verbis Apostoli i ad Corinthios vº dicentis tam pro 20 se quam pro praelatis ecclesiae universis: Quid michi de hiis, qui foris sunt, iudicare? et post : Eos, qui foris sunt, Deus iudicabit, obviat manifeste . Imperium igitur non fuit a papa. Rursus, si imperium Romanum est

papa, aut est a papa iure divino aut

iure humano . Non iure divino , quia ius divinum in scripturis divinis 25 habemus, secundum Augustinum ; in scripturis autem divinis nichil de hoc habemus , immo contrarium , sicut ex praecedentibus patet. Christus enim et Apostoli nequaquam docuerunt quod imperator Romanorum tenebatur cognoscere imperium Romanum a papa plus quam rex Franciae vel alius quicumque rex mortalis [regnum suum ] ; quia istud nec docuerunt explicite 30 neque implicite . Quod autem [ non ] explicite patet cuilibet, etiam parum intelligenti , legenti totum Novum Testamentum . Neque docuerunt hoc implicite ; quia si hoc in Novo Testamento haberetur implicite , maxime haberetur in verbis Christi , quibus promisit vel commisit beato Petro vel 35 aliis Apostolis potestatem super alios . Sed hoc ex verbis Christi haberi non potest. Non enim hoc elici potest ex verbis Christi , cum dixit Petro : Tu es Petrus, et super hanc petram

aedificabo ecclesiam [meam], et portae inferi non praevalebunt adversus eam. Et tibi dabo claves regni caelorum. Et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis etc. Nam sicut ex secundo huius , c . xivº, 40 patet, illa verba Christi non debent generaliter absque omni exceptione

30 regnum suum supplevi: om .Ues 12 Octomanus U; Octavus e 31 non suppl.s: 32 post hoc: maxime add. et del.U om .Ue 33 in: eciam Us 38 meam sec.Vulg.s: om .Ue iv.1.10-14 cf.supra , ii. 10.24-7n ; IPP 19.8-9. 13 cf. Luc.2,1 ; IlusIIIae Dial.i.25 . 25-6 c.1 , di.8, col.13 = Augustinus , 21-2 I Cor.5,12-13 ; cf. OND 93.652-3 ; OQ ii.8.5. 37-40 Matth . 16,18-19 . in Ioann.Evang. tr.vi.25 , CC 36,66. 41-6 cf. OQ i.7.52–63.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

195

intelligi; sed sicut ostensum est eodem secundo, c . xviº et xviiº et xviiiº et xix , iura et libertates imperatorum et aliorum , quae et quas ante institutionem evangelicae legis habuerunt , et [ quae ] non obviant iuri 45 naturali nec institutionibus Christi et Apostolorum alibi quam in illis verbis dictis Petro, excipi subintelliguntur. Et ideo , sicut per illa verba Christi : Tu es Petrus etc. probari non potest quod papa habet a Christo illam plenitudinem potestatis, de qua tractatum est secundo huius per totum, ita per eadem verba Christi probari non potest quod imperator Romanorum 50 debuit imperium Romanum recognoscere a beato Petro vel aliquo successore eius . Unde sicut per illa verba Christi probari non potest quod destitutum fuit Romanum imperium , ita per ipsa probari non potest quod fuit alicui in temporalibus subiugatum, nisi quantum ad hoc, quod seminantibus sibi spiritualia tenebatur victum et vestitum et necessaria pro55 videre. Similiter per illa verba Christi dicta Petro: Pasce oves meas probari non potest quod Christus subiugaverit beato Petro Romanum imperium . Quia per illa verba non fuit commissa potestas Petro, nisi super oves Christi , scilicet super credentes et fideles . Imperator autem tunc non erat fidelis nec 60 credens in Christo . Ergo Petrus per illa verba non recepit potestatem in temporalibus super Romanum imperium. Amplius, Christus per illa verba : Pasce oves meas non maiorem potestatem dedit beato Petro quam sibi promisit per illa verba: Tu es Petrus etc. Sed, sicut ostensum est, a potestate promissa Petro excipienda 65 sunt iura temporalia imperatorum et regum et ceterorum . Ergo etiam excipienda sunt iura eadem a potestate data Petro per illa verba: Pasce oves meas. Rursus , per istud verbum ' Pasce ' non potest intelligi omnis modus pascendi ; tunc enim Petrus verbum Christi minime implevisset, quia plures 70 modos pascendi nullatenus adimplevit . Verbum ergo illud Christi : Pasce oves meas intelligi debet de illo modo pascendi , quem Christus verbo et exemplo noscitur docuisse , qui exemplum dedit Apostolis ut sequerentur vestigia eius. Christus autem verbo docuit Apostolos ut corporali subsidio magis pascerentur quam pascerent. Mittens enim Apostolos ad praedican75 dum , ut patet Matthaei x° et Marci viº et Lucae ixº, habere illa ,

44 quae supplevi: om.Ues

45 [tam ] alibi coniec.es

54-5 cf. I Cor.9.11 ; above, i.7.11n. 56 Ioann.21,17 ; cf. Innocent III's use of this text in c. Solitae: X 1,33,6, col . 198. 64 ostensum est: ii. 16.5-19.

196

OCKHAM : OPERA POLITICA

mediantibus quibus alios pascerent , interdixit, dicens ut legitur Matthaei x°: Nolite possidere aurum, neque argentum, neque pecuniam in zonis, et ut legitur Marci viº: Praecepit eis ne quid tollerent in via, nisi virgam tantum : neque peram , neque panem , neque in zona aes , et Lucae ixº dixit eis : Nichil tuleritis in via, neque virgam, neque peram, neque panem, neque 80 pecuniam, et Lucae x° dixit septuaginta duobus, quos misit ad praedicandum: Nolite ergo portare sacculum, neque peram ; ex quibus verbis clare patet quod Christus Apostolos et discipulos suos evangelizantes verbum veritatis voluit dimittere illa et relinquere , quibus pascere possent illos , quibus praedicaturi erant . Et quod voluit eos pasci ab illis , quibus 85 evangelizaturi erant verbum Dei , declaravit aperte, cum dixit Apostolis Matthaei xº , reddens rationem quare noluit eos possidere aurum neque argentum neque pecuniam, quibus emere possent necessaria ad pascendum se et alios : Dignus est enim operarius cibo suo , et cum dixit lxxii discipulis Lucae xº : In eadem domo manete edentes et bibentes quae apud 90 illos sunt, et post: In quamcumque civitatem intraveritis, et susceperit vos, manducate quae apponuntur vobis. Christus etiam exemplo docuit Apostolos ut in articulo necessitatis , si haberent aliqua suis usibus deputata vel assignata , de illis et non de aliis. pascerent indigentes . Cum enim pasceret turbas in deserto - quod raro 95 fecit, cum ab aliis saepe pasceretur

, non praecepit divitibus ut cibos

ministrarent turbis , sed de illis , quae sponte offerebantur, mandavit ut turbae pascerentur, exemplum dans Apostolis ut indicare divitibus non praesumerent sibi suas debere divitias resignare , ut haberent ad pascendum egenos . Quod Apostoli ut veri imitatores Christi , prout legitur in 100 Actibus Apostolorum ivº et vo capitulo, servaverunt . Non enim fidelibus praeceperunt ut pro sustentatione fidelium suas venderent possessiones et eis darent, sed ipsimet sponte vendebant et posuerunt pretia ante pedes Apostolorum, de quibus etiam ipsi Apostoli pascebantur. Ex quo patet quod Christus magis voluit Apostolos corporali subsidio pasci ab aliis quam 105 pascere alios , praesertim quando pascere alios corporaliter modum pascendi spiritualem impediret: quod Apostoli se intelligere mon-

79 nequel : non Vulg. 79 neque²: non Vulg. 82 ergo om.Vulg. 88 possent s: possunt U; possint e 91 susceperint sec. Vulg.es 95 indigentis U 94 aliis scripsi: alicuius Ues 100 initatores U

80-1 Luc. 9,3. 80-1 Mc.6,8. 77 Matth.10,9. 82 Luc. 10,4. 89-90 Matth. 10,10. 95 cf. Matth.14,15-21 ; Mc.6,35-44 ; Luc.9,12-17 ; Ioann.6,5-13. 90-2 Luc . 10,7-8. 103-4 cf. Act.4,34 . 101 cf. Act.4,34-6; ib . 5,1- 11.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

197

straverunt, quando dixerunt, ut legitur Act(uum) viº : Non est aequum nos derelinquere verbum Dei, et ministrare mensis. Considerate ergo fratres, 110 viros ex vobis boni testimonii septem, plenos Spiritu sancto, quos constituamus super hoc opus. Nos autem orationi in ministerio verbi instantes erimus . Christus insuper exemplo docuit quod ad pascendum corporaliter pauperes et egenos non est ab Apostolico superioritas super Romanum 115 imperium quoad temporalia vindicanda; quia ipse, quandocumque pascere voluit indigentes , talem superioritatem super Romanum imperium sibi inquantum erat hom*o deberi nec verbo nec exemplo monstravit. Quare , cum alii modi pascendi quam corporali subsidio principaliter impositi fuerint beato Petro per illa verba: Pasce oves meas , nequaquam per ipsa 120 potest ostendi quod beato Petro talis fuit data superioritas super Romanum imperium. Nec obstat quod dicit glossa super illis verbis : Pasce oves meas , cum ait : Pascere oves est credentes, ne deficiant, confortare, terrena subsidia, si necesse est, subditis providere. Quia habere potestatem providendi terrena 125 subsidia non necessario spectat ad praelatum ; alioquin non licuisset Apostolis omnia temporalia relinquere . Sed habere voluntatem providendi subditis tempore necessitatis terrena subsidia per se vel per alios, si adsit facultas, pertinet ad praelatum ; et hoc intendit glossa praedicta. Per alia autem verba, quae dixit Christus Apostolis omnibus mittendo 130 eos ad praedicandum et committendo eis potestatem , puta quando dixit , ut habetur Matthaei xviiio: Quae alligaveritis super terram, erunt ligata in caelis , et iterum, cum dixit: Euntes ergo docete omnes gentes: baptizantes eos etc., et Marci ultimo: Euntes ergo in mundum praedicate Evangelium omni creaturae , et Ioannis x [ x ] ° : Accipite Spiritum sanctum : quorum 135 remiseritis peccata, remittuntur eis etc. , non potest probari quod Christus subiugaverit Romanum imperium beato Petro : tum quia illa verba dicta fuerunt omnibus Apostolis , et tamen non omnibus Apostolis subiugavit Christus Romanum imperium ; tum quia per illa verba non fuit data maior potestas omnibus Apostolis quam fuerit illa , quae promissa fuerit beato

111 autem : vero Vulg. 111 in: et Vulg. 110 sancto et sapientia add. Vulg. 131 Quae: 125 necessaria U 127 subditis ex corr.U: subiectis s 127 assit U 131-2 et in caelo Vulg. 132 docete sec. Vulg.: docentes U quaecumque Vulg. 134 xx°: 10 U 133 ergo om. Vulg. 108-112 Act.6,3-4. 123-4 Gl.ord. ad Ioann.21,17 s.v. 'Pasce oves ' ; cf. Alleg. 133-4 Mc.15,16. 131 Matth.18 , 18. 133-4 Matth.28,19. art.iii.65-6.

198

OCKHAM : OPERA POLITICA

Petro per illa verba : Tu es Petrus etc .; per quae tamen , ut ostensum est ,

140

non potest probari quod Christus in temporalibus subiugaverit beato Petro Romanum imperium . Relinquitur ergo quod nec explicite nec implicite habetur in Novo Testamento quod Romanum imperium , quando fuit apud infideles, fuerit a papa . Sed habetur contrarium per gesta et verba Christi et Apostolorum 145 eius, qui , ut infideles ad fidem converterent, res et honores temporales penitus contempserunt et alios contempnere et nullatenus res et honores. infidelium appetere docuerunt; unde ad Thessalonicenses scripsit Apostolus: Honeste ambuletis ad eos, qui foris sunt: et nullius aliquid desideretis . Quare beatus Petrus , ne imperatorem et principes saeculi honorum 150 temporalium amatores a fide averteret, temporalem iurisdictionem et potestatem super eos minime debuit vindicare . Si enim talem iurisdictionem vindicassent Apostoli super eos , putassent quod non propter salutem animarum ipsorum , sed propter honorem et res eorum habendas praedicassent eis.

155

Sic ergo patet quod imperium Romanum, quando erat apud infideles , non erat a papa iure divino . Nec tunc erat a papa iure humano, quia de tali iure nullatenus docere potest . Et ex hoc concluditur quod imperium Romanum , postquam fuit apud fideles , non erat a papa. Quia , sicut habetur Extra, de regulis iuris, c . Si quis, libro viº : Si quis in ius succedit 160 alterius, eo iure, quo ille, uti debet . Imperatores autem fideles in ius. imperatorum infidelium successerunt, in cuius signum se Caesares et Augustos appellaverunt et appellant. Quare iure imperatorum infidelium uti debent , praesertim cum Christus , sicut probatum est prius , iura imperatorum infidelium non venerit minuere vel turbare , et non peioris 165 conditionis debeant esse fideles quam infideles . Quare sicut imperatores infideles non tenebantur recognoscere imperium Romanum a papa, ita nec fideles . Constat igitur quod nec iure divino nec iure humano imperium est a papa.

156 quando e: non U; cum s

161 debet: debebit Sext.

168 igitur: ergo es

160-1 Sext.V.12 140 Ioann.20,22— 3. 140 ostensum est: ii, cc.14–20. 149 I Thess.4, 12. adfin., reg.46, col.1123 ; cf. I Dial.vi.8,91 ; OQ ii.6 . 78–80 ; ib. ii.12.32-3 ; ib . ii . 16.29–30; ib. iv.6.154-60 ; ib . iv.9.39-40 ; Consult.12-31 ; IPP 17.13-14. 161-3 cf. OQ iv.2.22-34. 164 prius: ii.16.29-30.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

199

CAPITULUM 2

SEQUITUR nunc videre a quo est Romanum imperium . Circa quod videntur esse opiniones contrariae ; quarum una dicit quod imperium est a solo Deo . Quod sentire videtur Ioannes papa , qui , ut habetur di.xcvi , c . Si 5 imperator, ait: Habet, scilicet imperator, privilegia potestatis suae, quae pro administrandis legibus publicis divinitus consecutus est. Quod expressius glossa ibidem super verbo ' divinitus ' videtur asserere dicens : Non ergo a papa. Nam imperium a solo Deo est, ut xxiii, q.iv, ‘ Quaesitum ' . Nam a caelesti potestate habet gladii potestatem, c. de veteri iure enucleando, l.i, 10 in principio: quod concedo de vero imperatore. Item , eodem capitulo dicit Ioannes papa : Neque contra eum , scilicet Deum , tendat abrumpi , a quo omnia constituta sunt, et contra illius beneficia pugnare videatur, a quo propriam consecutus est potestatem . Haec eadem assertio in Authentica Quomodo oporteat episcopos , coll.i in 15 principio videtur haberi, ubi sic legitur: Maxima in hominibus sunt dona Dei, sacerdotium et imperium, illud quidem divinis ministrans, hoc autem humanis praesidens ac diligentiam exhibens ; ex uno eodemque principio utraque procedentia. Item , Innocentius papa, ut legitur xxiii , q.iv, c . Quaesitum, loquens de 20 potestatibus saecularibus ait : Meminerant , scilicet maiores , a Deo potestates has fuisse concessas , et propter vindictam noxiorum gladium fuisse concessum, et Dei ministerio esse datum in huiusmodi vindices. Quo modo ergo reprehenderent factum, quod auctore Domino viderent esse concessum ? Ex quibus colligitur quod imperium est a solo Deo . Quod 25 etiam Apostolus videtur asserere , cum dicit loquens de potestate saeculari , ad Romanos xiiiº : Non est potestas nisi a Deo. Quod etiam ratione videtur posse probari . Quia ab illo solo est

Oppinio quod Imperium est a solo deo rubr. 14 assericio U 5 pro om.canon 9 potestate: maiestate Gl. 11 Neque : ne canon ut saepius 21 has: hoc U 22 concessum: permissum canon 22 vindices: iudices Us 23 ergo: igitur canon 26 est enim add .Vulg. 5-6 c.11 , di.96, col.341 . Ioannes papa: potius auctor iv.2.4-13 cf. IlusIIIae Dial.i.26. incertus. Cited IlusIllae Dial.i.26. 7-10 Gl.ord. ad c.11 , di.96 s.v. ' divinitus'; cited OQ 8 c.45, C.23, q.4, col.924. 9 Cod.lust.1.17.1. ii.5.20-3; more briefly IlusIIIae Dial.i.26. 11-13 c.11 , di.96, col.341 ; cited IlusIIIae Dial.i.26. 15-18 Nov.6 pr. (coll.i , tit.6) ; cited OQ i.6.103-6. 19-24 c.45, C.23 , q.4 , col.924 = Innocentius papa I , Ep. vi.3.8 , PL 20,499; cited IlusIllae Dial.i.26 ; cf. Alleg . art.v.161-2. 26 Rom.13,1 ; cited IlusIIIae Dial.i.26.

200

OCKHAM : OPERA POLITICA

imperium, cui soli est imperator subiectus . Imperator aut[em ] in temporalibus soli Deo est subiectus ; quia non est subiectus papae in temporalibus , ut probatum est , et multo fortius nulli alteri est subiectus . Ergo 30 imperium est a solo Deo.

CAPITULUM 3

ALIA est opinio quod imperium Romanum non est a solo Deo, sicut nec alia regna, scilicet Assyriorum , Medorum et aliorum, fuerunt a Deo solo; sed imperium Romanum est a Deo quemadmodum omnis potestas legitima et saecularis est a Deo, sic tamen quod est ab hominibus: quemadmodum alia regna subiecta imperio et principatus et aliae dignitates et potestates 5 sunt a Deo, et tamen ab hominibus . Est enim imperium Romanum sic a Deo secundum istam opinionem, quod est a populo , qui Romanum imperium instituit. Hoc videtur haberi in Institutis, de iure naturali , § [ Sed et quod principi] , ubi habetur quod imperator habet iurisdictionem suam a populo . Hoc 10 etiam tenere videtur glossa, di.xvii, § Hinc, quae ait: Romana ecclesia auctoritatem a Domino habet, sed imperator a populo, ut xciii [di.], 'Legimus ' . Hinc dicit glossa di.ii , super c . Lex est constitutio populi: Olim populus statuit leges, [sed] hodie non, quia transtulit hanc potestatem in imperatorem. A quo autem est potestas condendi leges , ab eodem est 15 imperium . Igitur secundum glossam illam, Romanum imperium est a populo.

28 autem: aut U Oppinio quod Romanum Imperium est a populo rubr. 9 Sed et quod principi supplevi: lacunam exhibet U 12 Domino: conciliis Gl. 14 sed sec. Gl.: om.U

13 Hince U

30 probatum est: above , ii.16.5–101 ; iv.i per totum. 11-12 Gl.ord. iv.3.9-10 Inst.1.2.6; cf. Dig.1.4.1 ; Cod Iust. 1.17.1.7 ; above , iii. 14.5-6. ad Grat., p.c.6, di . 17 s.v. ' iussione Domini ' . Here, as at IlusIIIae Dial.i.27 , Ockham truncates and adapts the gloss. 12 c.24, di.93, col.327. 13-14 Gl.ord. ad c.1 , di.2 s.v. 'constitutio populi ' ; cited IlusIIIae Dial.i.27.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

201

CAPITULUM 4

MICHI autem videtur quod opiniones praedictae concordari possunt, licet forte non omnes opinatores earum ; ad quod faciendum distinctionibus est utendum. Quarum una est quod dupliciter contingit aliquem habere super alium potestatem, scilicet regulariter et casualiter. Haec distinctio. 5 tam ex decretalibus summorum pontificum quam ex dictis sanctorum patrum et per rationem posset ostendi multis modis , sed adducam pauca. Videtur itaque haec distinctio accipi posse ex verbis Innocentii III , Extra, Qui filii sint legitimi , c . Per venerabilem dicentis quod in quibusdam terris casualiter iurisdictionem temporalem exercet; ergo papa aliquando 10 casualiter, aliquando regulariter iurisdictionem exercet . Item , regulariter nullus privandus est iure suo sine culpa, et tamen casualiter potest [ privari ] ; ergo potest quis casualiter habere potestatem privandi alium iure suo sine culpa sua , quamvis non habeat regulariter potestatem privandi ipsum iure suo sine culpa sua.

Item, servus vel subditus non habet regulariter potestatem corporaliter detinendi vel trahendi vel vim faciendi domino suo , ipso invito ; et tamen , ut tam ex verbis beati Augustini ad Bonifacium, quae ponuntur xxiii , q.iv, c . Ipsa pietas , quam ex ratione evidenti constat , < quod > servus et

subditus casualiter habet potestatem detinendi vel trahendi ac vim faciendi 20 corporaliter domino suo , ipso invito. Indiffinite enim dicit Augustinus, non distinguens inter inferiorem et parem et superiorem , quod si aliquis esset in domo ruitura et nollet exire , ipsum deberet alius etiam ipso invito extrahere ; et ratione consimili , si domum ruituram vellet intrare, alius ipsum detinere deberet invitum . Ratio etiam naturalis dictat quod si servus 25 videret dominum suum volentem proprio gladio seipsum occidere , nequaquam fidelis censeri deberet, nisi gladium a domino suo etiam violenter auferret ; et ita casualiter servus super dominum suum obtinet potestatem , quam nisi exerceat, infidelis est merito reputandus .

Dupliciter contingit aliquem habere potestatem super alium scilicet Regulariter vel casualiter rubr. 8 sint sec.decretal.: sunt U 12 privari supplevi: om .Ues 22 etiam e: in U; secl.s iv.4.8-9 IV, 17,13 , col.716 . 11 sine culpa: see above , ii.3.52n. col.909 = Augustinus, Ep.clxxxv.33 , CSEL 57,30 .

18 c.24 , C.23 , q.4 ,

202

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 5

ALIA distinctio ad concordandum praedictas opiniones est quod iurisdictionem aliquam esse a Deo tripliciter intelligi potest. Aliqua enim iurisdictio est a solo Deo absque omni ordinatione , electione et ministerio humano . Quo modo Moyses habuit iurisdictionem a solo Deo ; sic etiam beatus Petrus potestatem, quam habuit per illa verba 5 Christi: Pasce oves meas , a solo Deo recepit. Aliter potest aliqua iurisdictio vel potestas intelligi esse a solo Deo, quia a solo Deo confertur, non tamen absque omni ministerio creaturae vel hominis. Sic gratia in baptismo est a solo Deo, quia a solo Deo causatur, non tamen absque ministerio baptizantis. Sic potestas conficiendi corpus 10 Christi in sacerdote est a solo Deo, non tamen absque ministerio ordinantis . Sic dicitur quod plebanus recipit ecclesiam a solo episcopo ; quia solus episcopus habet conferre ecclesiam , non tamen absque praesentatione patroni. Sic etiam iurisdictio episcopalis recipitur a solo confirmatore , non tamen absque electione praevia ; per quam tamen electionem non confertur 15 episcopalis iurisdictio . Isto modo videtur aliquibus quod potestas papalis est a solo Deo in omni summo pontifice post beatum Petrum . Quia licet Christus absque omni ministerio hominis beato Petro papalem contulerit potestatem , tamen successoribus eius potestatem huiusmodi absque electione canonica 20 minime confert . Electores enim summi pontificis nullam sibi tribuunt potestatem; sed Deus solus dat sibi potestatem, non tamen nisi illi canonice eligant personam capacem huiusmodi potestatis : quemadmodum , secundum ipsos , solus Deus transsubstantiat panem in corpus Christi , non tamen nisi quando sacerdos profert verba consecrationis .

Tertio potest intelligi aliqua iurisdictio vel potestas esse a solo Deo non quando datur vel confertur, sed postquam data est: ut scilicet, licet quando datur non sit a solo Deo nec primo modo nec secundo , sed vere detur vel conferatur etiam ab alio quam a Deo, tamen postquam collata est, a solo Deo dependet , ita quod fungens ea ipsam a nullo alio quam a Deo 30

Iurisdiccionem esse a solo deo tripliciter potest intelligi rubr. 15 praevia: prima s 18 post pontifice : Christus add.et del.U Christus alia manu add.U 19 contuleret U 27 licet om.s

iv.5.1-6 cf. OQ ii.3.8-13. 6 Ioann.21,17. 7-25 cf. OQ ii.3.13–22. 14-16 cf. Robert 26-38 cf. OQ L. Benson, The Bishop Elect, Princeton, 1968, pp.90–103 , 108– 15. ii.3.23-33.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

203

tamquam a superiori regulariter recognoscit . Sic , secundum quosdam , iurisdictionem temporalem in certis regionibus datis ab imperatoribus vel aliis Romanae ecclesiae habet papa a solo Deo; quia, secundum eos , licet non solum Deus sed etiam fideles , quorum erat iurisdictio huiusmodi , 35 dederint eam papae, tamen postquam collata est papae , papa non recognoscit superiorem aliquem propter ipsam; quia, secundum eos , postquam collata est, nullus alius praeter Deum habet quicquam iuris in iurisdictionem huiusmodi . Sic Noe , si aliquam iurisdictionem temporalem habuit vel ex successione patrum suorum vel ex donatione aliorum vel ex 40 emptione , quia emit eam ab illis , qui vendere potuerunt , licet recognovisset eandem ab aliquo rege vel principe aut alio ante diluvium , tamen post diluvium habuit eam a solo Deo, quia nullus remansit, qui in ius regis vel alterius valebat succedere .

CAPITULUM 6 IUXTA istas distinctiones concordari possunt opiniones praedictae , licet forte non ad mentem omnium opinantium eas : ut dicatur quod imperium non est a solo Deo nec primo modo nec secundo , de quibus dictum est in praecedente capitulo, et sic intelligi potest opinio recitata tertio capitulo. 5 Sed imperium est a solo Deo tertio modo : quia scilicet, licet fuerit sic a Deo quod humana ordinatio concurrebat - ita ut homines habentes potestatem conferendi aliter iurisdictionem temporalem vere conferebant imperatori iurisdictionem , quemadmodum vere conferebant sibi et transtulerunt a se in eum potestatem condendi leges - : tamen postquam ista 10 collatio iurisdictionis a Deo et hominibus facta fuit, a nullo regulariter dependebat nisi a solo Deo , quamvis casualiter dependeret etiam ab hominibus , eo quod in casu populus habebat potestatem corrigendi imperatorem, quemadmodum in casu servus habet potestatem vim domino suo corporaliter inferendi , sicut dictum est supra . Et isto modo potest. 15 intelligi opinio supra, tertio capitulo, recitata.

37-8 iurisdictione s Romanum Imperium non est a solo deo primo modo nec secundo Sed tercio modo Regulariter est a solo deo rubr. 5 licet secl.s 7 aliter: alicui es 38-43 cf. OQ ii.3.33–8. iv.6.5-14 cf. OQ ii.6.56-69.

14 supra: iv.4.16-28.

15 supra: iv.3.1-4 .

204

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 7

QUOD enim imperium non sit a solo Deo primo modo nec secundo , ostenditur. Quia iurisdictionem taliter esse a Deo per solam revelationem divinam potest agnosci ; hoc enim neque per experientiam neque per rationem pure naturalem sciri potest . Revelationes autem divinas, saltem quae legem evangelicam et ipsius publicationem praecesserunt et quas 5 credere obligamur, in scripturis divinis habemus ; in quibus quod tali modo Romanum imperium sit a Deo vel aliter a Deo fuerit institutum quam alia regna ethnicorum legitima, non habemus , sicut patere potest omnes sacras litteras perlegenti . Ergo Romanum imperium tali modo non est a solo Deo. 10 Sed dicet aliquis quod in Evangelio habetur expresse quod Romanum imperium est a Deo, non per homines ; cum Christus per seipsum , non per alios , dixerit : Reddite quae sunt Caesaris, Caesari, quibus verbis per seipsum Romanum imperium approbasse et confirmasse videtur. Et ita videtur quod saltem ex tunc Romanum imperium fuit a solo Deo, ita quod 15 non per homines . Huic faciliter respondetur quod Christus per illa verba nichil de novo contulit Caesari, sed tantummodo iussit illa, quae erant debita sibi , reddi eidem; et ideo non dixit : ' Instituo Caesarem in imperatorem' , vel : ' Do sibi aliquam iurisdictionem ' , sed dixit: ' Reddite Caesari quae sibi debentur iure 20 humano ' . Et ita, licet Christus tunc Caesari nullam tribuerit iurisdictionem vel potestatem, tamen tunc iurisdictionem et potestatem sibi datam per collationem et ordinationem humanam quodammodo specialiter approbavit, et ipsam non esse usurpatam nec tyrannicam

licet forte tyrannice

interdum exercitam - , sed legitimam declaravit, ut innotesceret cunctis 25 quod in temporalibus Caesari tamquam vero et legitimo domino parere debebant. Qui autem approbat et declarat, sicut qui confirmat, non novum ius tribuit, Extra , de fide instrumentorum , c . Inter dilectos et [ Extra , de confirmatione utili vel inutili, c . Cum dilecta et ] c . Examinata . Et ita per verba Christi praedicta et eadem ratione per alia verba evangelica non 30 habetur quod Romanum imperium sit a solo Deo primo modo vel secundo . Sed forte dicet aliquis quod aliqua alia regna ethnicorum erant a solo

Probatur quod Imperium Romanum non fuit a solo deo Primo modo nec Secundo rubr. 24 licet: sed U 28-9 Extra ... dilecta et supplevi (cf.OQ ii.6.54–5) : om.Ues

iv.7.2-29 cf. OQ ii.6.17-55 . 13 Matth.22,21 ; Luc.20,25 . 29-30 II, 30,4, col.445 . 29-30 ib . c.7, col.447.

28-9 II,22,6, col.346.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

205

Deo primo modo vel secundo; ergo ratione consimili Romanum imperium fuit a solo Deo primo modo vel secundo . Antecedens patet : Quia de 35 quibusdam regnis specialiter et singulariter et aliter quam de quibusdam aliis dicitur quod fuerunt a Deo data regnantibus , sicut patet de Cyro ii Paralipomenon ultimo et [ i ] Esdrae iº et Isaiae xlvo et de Nabugodonozor leremiae xliiiº et Daniel [ is ] ii°. Huic respondetur quod bene legitur in scripturis divinis aliquod regnum 40 aliter fuisse datum a Deo cuidam regi quam alia . Nam, ut legitur iii Regum xix , Helyas de speciali mandato Dei unxit Hazael infidelem in regem super Syriam, nec legitur quod hoc voluerit populus; et ita videtur quod Hazael habuit regnum Syriae a solo Deo secundo modo vel primo . Sed de aliis regnis et imperio Romano hoc non legitur; ideo non est dicendum 45 quod fuerint a solo Deo primo modo vel secundo . Quamvis enim aliter dicatur de regnis Cyri et Nabugodonozor quod fuerint a Deo , quam de quibusdam aliis regnis, non tamen dicitur quod aliter fuerunt a Deo. Et ideo per scripturas divinas non habetur quod aliter fuerunt a Deo, sed per scripturas divinas habemus quod hoc aliter innotuit de illis regnis quam de 50 aliis . Et per scripturas divinas constat quod illa regna erant legitima, quod non constat per scripturas de quibusdam aliis regnis ; per quas etiam constat quod reges quidam et principes habentes iurisdictionem et potestatem legitimam eadem potestate legitima abutebantur et quandoque movebantur a Deo ad usum [ legitimum] suae potestatis . 55

Per scripturas ergo divinas solummodo constat quod Romanum imperium erat verum imperium et legitimum et quod hoc Christus expresse declaravit: sed non constat quod erat a solo Deo primo modo vel secundo .

CAPITULUM 8 QUOD vero Romanum imperium sit a solo Deo tertio modo -- sic scilicet quod, quamvis primo institutum fuerit a Deo per homines voluntarie se

37 i supplevi: om.Ues 36 ii scripsi: et Ues 54 legitimum conieci: om .Ues

37 Ysaya U

38 Daniel U

45 fuerit es

Probatur quod Romanum Imperium est a solo deo tercio modo et quod Christus in quantum erat hom*o passibilis et mortalis non erat rex temporalis rubr. 36-8 All these references except the penultimate occur ПlusIIIae Dial.i.25 ; see above, iii.2.70–83. 37 II Paralip. 36,23. 37 I Esdr.1,2. 37 Is.45,1 . Ier.43,10. 38 Dan.2,37. 40-1 cf. III Reg. 19,15. iv.8.1-7 cf. OQ ii.6.57–67.

206

OCKHAM : OPERA POLITICA

subdentes imperatori et tribuentes sibi iurisdictionem et potestatem super se, tamen postquam imperium per ordinationem humanam institutum est, imperator nullum habet regulariter superiorem in temporalibus nisi solum 5 Deum , licet casualiter superiorem possit habere - multipliciter posset ostendi . Nam si imperator, scilicet Iulius Caesar vel Octavianus , postquam recepit imperii dignitatem , habuit alium quam Deum superiorem in temporalibus , aut ille erat fidelis , scilicet rex vel sacerdos Iudaeorum , qui 10 tunc erant soli fideles - quod dici non potest , quia alia regna , scilicet Assyriorum, Medorum et aliorum , non erant subiecta iudicibus , regibus vel sacerdotibus fidelis populi ; ergo nec imperium Romanum fuit eis. subiectum aut superior imperatore erat aliqua alia persona vel communitas, scilicet senatus aut populus Romanorum - quod etiam 15 rationabiliter dici non potest, quia imperator omnibus illis fuit superior et dominus eorundem . Imperium ergo Romanum tempore Iulii Caesaris et Octaviani fuit tertio modo a solo Deo . Ex quo concluditur, sicut tactum est prius, quod tempore Christi Romanum imperium fuit illo modo a solo Deo, quia Christus non venit tollere vel minuere iura temporalia imperato- 20 rum et saecularium principum nec sibi inquantum erat hom*o passibilis et mortalis regnum temporale assumere . Quod per beatum Augustinum , ut allegatum est prius , secundo huius capitulo xvi , probatur aperte , cum dicit in persona Christi loquentis regibus mundi : Regnum meum non est de hoc mundo: Non impedio 25 dominationem vestram in [hoc] mundo , ‘ ut vane timeatis et saeviatis . ' Cui concordat Gregorius in Pastorali dicens: Ipse 'Dei et hominum Mediator' regnum percipere vitavit in terris, qui supernorum quoque spirituum scientiam transcendens ante saecula regnat in caelis . Hoc etiam sentit Ioannes Chrysostomus dicens super Matthaeum homelia lxxxvia: Christus 30 confessus est se regem, sed caelestem. Quod alio loco manifestius dixit, ad Pilatum respondens: 'Regnum meum non est de hoc mundo ' , ut neque illi

24 loquentis 5 nullam U 13 fideles U 23 post Augustinum: qui add.Ue; secl.s scripsi: loquens Ues 26 hoc sec.auct.laud.: om.U 26 timeatis: teneatis U 27 pastorale U 29 scientiam sensumque add.auct. 27 hominem U

25-6 cf. Augustinus, in 25 Ioann. 18,36. 23 prius: ii.16.32-42 . 19 prius: ii. 16.20-30. Ioann.Evang. tr.cxv.2, CC 36,644, cited above, ii . 16.32-40, but here following Gl.ord. ad Ioann. 18,36, whence Ockham cites OND 95.89–94 ; OQ ii.6.87–9 ; IlusIIIae Dial.iii.23 fragm. ed. 27-9 Gregorius Magnus, Pastoral.i.3.4, PL 77,16; cited Scholz, 393-4; cf. Alleg. art.ii.201–2. 30-7 Ioannes Chrysostomus, in Matth. hom.lxxxvi. 1 , PG OND 95.67–9; Alleg . art.ii. 150-2. 32 Ioann. 18,36. 58,763; cited Alleg . art.ii. 169-75.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

207

neque hic excusationem habeant talibus accusantes. Et cogitationem irrefragabilem ponit dicens: ' Si de hoc mundo esset regnum meum, ministri mei 35 utique decertarent, ut non traderer. ' Et propter hoc denique, ut hanc expelleret suspicionem, vectigal solvit et alios solvere iussit, et cum ipsum facere regem voluerunt, fugit. Item , Ieronymus super Marcum ait: ' Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. ' Regno terreno succedit paupertas; paupertati 40 Christianorum tribuitur regnum sempiternum . Unde dicit Dominus: 'Regnum meum non est de hoc mundo . ' Omnis enim honor terrenus spumae et aquae glaciali vel fumo seu sompno comparatur. Propter quod comparative magnum reputari non debet quod Christus inquantum hom*o terrenum recusavit honorem, qui multo graviora et viliora sustinuit et suscepit .

Item , Ambrosius super Lucam ait : ' Dabit illi Dominus Deus sedem David patris eius: et regnabit in domo Iacob in aeternum, et regni eius non erit finis. ' Si angelo non credis, saltem ipsi Domino crede dicenti: 'Tu dicis, quia ego sum rex. ' Numquid ergo ipse mentitus est, qui regnare se dixit, qui non regnavit in terris ? Quo modo scriptura solvitur, quae regnare eum dicit,

50 et non regnare astruit ? In abruptum disputationis venimus ; haeremus in vado, et in quodam veritatis naufragio fluctuamus . Excitemus igitur Christum; ipsum interrogemus; ipse respondeat. Interrogemus scripturas. Invenimus quod regnum Christi non est de hoc mundo . Ipse dixit: ' Regnum meum non est de hoc mundo . ' Qui dicit regnum suum non esse de hoc 55 mundo, ostendit esse supra mundum. Et ita erat regnum eius et non erat. Non erat in saeculo , sed supra saeculum . Erat ergo regnum aliud veri David, quod solus Christus accepit, et erat sem*n [aliud] David, quod in aeternum manet. Item , Augustinus in epistola ad fratres Madaurenses ait : Itaque non 60 Christus terreno regno decoratus, nec Christus terrenis opibus dives, nec

33 excuracionem U 35 detractarent U 36 iuscit U 38 Marcum : Mt.e; Matth.s 42 vel somnio auct. 45 illi: 40 tribuitur sec.auct.: tribuit Ues 42 graciali auct. ille U 48 et ipse add.auct. 48 qui : quia auct. 50 non post regnare trs.auct. 51 in om.auct. 53 quod: quia auct. 53 Christi: Domini auct. 53 Ipse enim add.auct. 55 Et ita scripsi: Et infra Ues; Ita et auct. 56 sed om.auct. 57 aliud sec.auct.: om.U 59 manducenses U 60 operibus U

38-42 ps . [Hieronymus ] , Comment.in Evang.sec. Marcum, PL 30,615 ; cited Alleg. 33-5 ib. 45-58 Ambrosius, Exposit.Evang.sec.Luc.iii.43-4 , 38-9 Matth.5.3 . art.ii. 180-4. 51 Ioann . 18,37. 45-7 Luc. 1,32-3. CC 14,99-1 ; cited Alleg. art.ii.250-63. 59-62 Augustinus, Ep.ccxxxii.6, CSEL 57,516 ; cited by Michael , App.IV, f. 190ˇ ; Ockham, OND 95.64-7 and CE 5.332-4 ; Alleg . art.ii. 163-6.

208

OCKHAM : OPERA POLITICA

Christus ulla terrena felicitate praefulgens; sed Christus crucifixus per totum orbem terrarum praedicatur. Item, Chrysostomus super Matthaeum homelia sexta : Quid autem et Magi a stella eius disc*nt ? Quod rex Iudaeorum fuerit ? Et nimirum non huius regni fuit rex, quemadmodum et Pilato dixit: 'Regnum meum non est 65 ex hoc mundo. ' Nil denique monstravit; neque milites, neque principes, neque equos. Item, idem ait : Si ergo regem terrenum quaerentes invenissent, magis confundendi erant quam gavisuri, quia tanti itineris laborem sine causa susceperant. Nunc autem, quia caelestem regem quaerebant, si nichil tale 70 videbant in eo, tamen solius stellae testimonio contenti gaudebant. Adhuc autem, si quasi terrenum regem eum quaesivissent, invenientes eum apud eum remansissent, sicut saepe fieri solet in saeculo, ut proprio rege relicto, conferant se ad alienum . Nunc autem et hunc adoraverunt, et ad suum reversi sunt, ut et istum haberent regem caelestem animarum [suarum], illum 75 autem terrenum . Item, Leo papa in sermone de Epiphania ait: Dominus mundi temporale non quaerit regnum, qui praestat aeternum . Et iterum dicit: Apparet illos carnaliter cum Herode sapuisse , ut regnum Christi commune cum huius mundi potestatibus aestimarent et temporalem isti sperarent ducem et 80 terrenum metueret ille consortem . Item, Beda, et habetur in glossa Marci xiº, ait : Secundum Ioannem, cum turbae vellent rapere Christum et facere regem, fugit, et regnum adhuc victurus noluit. Nunc autem iamiam passurus non refugit se regem dici. Non hymnos filio Dei et regi dignos, non eos reprimit, qui regnum David in eo 85

68 sic invenissent add.auct. 70 suscepissent auct. 70 tale: regale auct. 74 alienum: alterum auct. 80 aestimasse auct. 75 suarum sec.auct.: om .U 79 ut e: et Us sec.auct. 80 et¹: ut et auct. 83 velle U 84 iamiam: iam auct. 85 rege auct. 63-7 Ioannes Chrysostomus, in Matth. hom.vi.1 , PG 57,62 ; cited Alleg . art.ii.233-6. 65-6 Ioann. 18,36 (de hoc mundo Vulg .). 68-76 idem: potius auctor incertus, 77-8 Leo papa I, Op.imperfect.in Matth . hom.ii , PG 56,642 ; cited Alleg. art.ii.241-9 . Tr.xxxi.2 , CC 138,168 = Missale Romanum, Lectio iva in secundo Nocturno iva die infra octav.Epiph. Cited by Michael, App.IV, f. 190°; Franc.de Esc . , ' Improbacio' , f.70 ; Bonagratia, App.II, f.212'; id. , Forma, f. 185 ′; Ockham, OND 93.470–3 ; OQ ii.6. 89–90; 78-81 Leo papa I, IlusIIIae Dial.iii.23 fragm. ed. Scholz, 394; IPP 4.23–5 ; Alleg . art.ii.462-3. Tr.xxxiv.2, CC 138,180 = Missale Romanum, Lectio iva in secundo Nocturno dominica infra octav.Epiph. Cited by Michael , App.IV, f. 190 ; Bonagratia, Forma, f. 185 ′ ; Ockham, OND 95.58-61 ; Alleg. art.ii.221-4. 82-8 Beda, in Marc.Evang.Exposit.iii, ad 11.10, CC 120,574 = Gl.ord. ad Mc.11,10 s.v. ' Benedictus' ; Ockham seems to cite the gloss . Cited also by Michael, App.IV, f. 190°; Franc.de Esc . , f.70rb; Alleg. art ii.295–302 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

209

restaurandum et priscae dedicationis dona concinunt, [ quia ] non temporalis et terreni, sed aeterni in caelis rex esset imperii, ad quod per contemptum mortis et gloriam resurrectionis et triumphum ascensionis perveniret. Et idem super Proverbia dicit: Ipse, scilicet Christus , filius David esse et rex 90 spiritualis Israel, etiam turbarum testimonio, quae ei Ierosolymam venienti cum ramis palmarum et laudibus occurrere, declaratur. Item, Bernardus de laudibus Virginis homelia iiia ait: Quod de stirpe David originem duxerit dominus Ihesus, nemo dubitat. Quaero autem quo modo dederit ei ' Dominus sedem David, patris eius ', cum ipse in regno non 95 regnaverit, quinimmo turbis eum volentibus facere regem non acquieverit, sed ante faciem Pilati protestatus sit: 'Regnum meum non est de hoc mundo'? Denique quid magnum promittitur [ei], qui ' sedet super Cherubim ', quem propheta vidit ' sedentem super solium excelsum et elevatum ', sedere in sede David, patris eius ? Sed novimus quandam aliam Ierusalem ab ea, quae 100 nunc est, in qua regnavit David, signatam, multo ista meliorem, multo ista ditiorem. Hanc ergo puto fuisse designatam, illo videlicet usu loquendi, quo saepe reperis in scripturis significans poni pro significato. Tunc sane dedit illi Deus ' sedem David patris sui ', quando constitutus est ‘rex ab eo super Syon montem sanctum eius. ' Sed hic propheta de quo regno dixerit, 105 suis verbis aperuisse videtur, in eo, quod non ' in Syon ' [posuit], sed ' super Syon '. Nam ideo fortassis dictum est ' super ', quia in Syon quidem regnavit David, super Syon vero est regnum illius, de quo dictum est [ad David: ‘De fructu ventris tui ponam super sedem tuam ' : de quo et dictum est] per alium prophetam: 'Super solium David, et super regnum eius sedebit. ' Vides quia 110 ubique reperis ' super ': 'super Syon ', ' super sedem ', ' super solium ', ' super

86 dedicationis: benedictionis auct. 86 restaurandum : reseruant U 86 quia 88 gloria U sec.auct.es: om.U 90 etiam sec.auct.: in Ues 91 Occurrere sec.auct.: occurritur U; occurunt e; occurrunt s 92 3 U; rectius iv 94 regno: Ierusalem auct. 97 ei sec.auct.: om.U 99 eius: sui auct. 95 facere: constituere auct. 99 Ierusalem 100 nunc sec.auct.: non U 100 significatam al.designatam sec.auct.: potestatem Us 100 ista om.auct. auct. 101 ergo: igitur auct. 101 quo sec.auct.: quem U 102 post scripturis: qui add.U perperam ut videtur 102 poni: ponitur U 104 hic sec.auct.: hoc Us 105 suis verbis: expressius auct. 107-8 ad David 105 posuit sec.auct.: om.U ...dictum est sec.auct.: om.Ues (cf.Alleg.ii.287-8) 89-91 Beda, in Proverb.Salomonis i.1 , CC 119B ,23 ; cf. Gl.ord. ad init. lib .Proverb. Cited Alleg. art.ii.313-15 ; cf. Michael, App . IV, f. 191 ' ; Franc.de Esc . , ff.71vb-72ra; 92-114 Bernardus Claraevall ., Sermones de tempore: de Ockham, OND 95.101-7. laudibus Virginis matris hom.iv. 1 , LTR iv.46-7 ; cited Alleg . art.ii.272-94. 94 Luc. 1,32. 96 Ioann . 18,36. 97 cf. Is.37,16. 98 Is.6,1 . 103-4 Ps.2,6. 107-8 Ps.131,11. 109 Is.9.7.

210

OCKHAM : OPERA POLITICA

regnum '. Dabit ergo [ei] Dominus Deus sedem David, patris eius, non typicam, sed veram, non temporalem, sed aeternam, non terrenam, sed caelestem. Quae idcirco nominatur fuisse David, quia haec, in qua temporaliter sedit David, aeterni illius regni gerebat imaginem . Ex hiis aliisque quampluribus luculenter apparet quod Christus secun- 115 dum humanitatem passibilem et mortalem nec rex nec superior rege in temporalibus existebat, quare imperator tunc infidelis non erat vassallus ipsius nec ab eo tunc tenebat imperium ; ex quo , sicut dictum est, non venit tollere nec minuere iura imperatorum et principum saeculi , quia, sicut de ipso cantat ecclesia: Non eripit mortalia, qui regna dat caelestia.

120

Ex quo infertur ulterius quod post mortem Christi imperator non erat vassallus Petri nec imperium fuit a beato Petro. Quia, sicut Christus non venit tollere iura temporalia aliorum, ita nec Christiana religio alicui tollit ius suum , teste beato Ambrosio , qui super epistolam ad Titum ait : 'Admone illos principibus et potestatibus subditos esse ' , quasi, ‘Etsi tu 125 habes imperium spirituale, tamen admone illos subditos esse principibus, scilicet regibus et ducibus, et potestatibus minoribus, quia Christiana religio neminem privat iure suo. ' Imperium igitur tempore beati Petri, quando erat imperator infidelis, iure suo per religionem Christianam minime privabatur; ergo tunc non erat alicui homini mortali in temporalibus subiectum, 130 sicut nec a principio institutionis suae . Ex quo adhuc infertur ulterius quod imperator fidelis non erat alicui subiectus in temporalibus nec fuit vassallus cuiuscumque . Quia , sicut dictum est prius, imperator fidelis succedit in ius imperatorum infidelium , et per consequens eo iure , quo illi , uti debet , nisi voluerit renuntiare 135 imperio et imperator nec esse nec vocari ; quia non erat vera successio, si succedens minus iuris habet quam praedecessores . Si igitur aliquis imperator se in temporalibus subiceret papae et faceret se vassallum ipsius , eo ipso facto renuntiaret imperio , nec extunc posset reputari successor

114 David om.auct. 111 ei sec.auct.: om.U 113 nominatur: memoratur auct. 130 erant U 114 aeternae auct . regni om.auct. 125 Etsi : dicat Si s 136 vacari U 118 dictum est: above , ii.6.30–1 ; iv.1.164–6. 120 Sedulius, Hymnus ii, CSEL 10,164-5. Cited as from Ambrosius by Michael, App.IV, f. 191 ′ and Ockham, OND 95.98–99; without author by Bonagratia, Forma, f. 185′; Ockham, OQ ii.6.91–2 ; Consult.22-3 ; IlusIIIae Dial.iii.23 fragm. ed . Scholz , 394; IPP 4.27 ; Alleg. art. ii.517 . 124 teste beato Ambrosio: cf. Petrus Lombard . , Collect.in Epp.S.Pauli (ad Tit.3,1 ) , PL 192,392 ; Marsilius Patav., Def.pac.II.v.8 , p. 194. Cited by Ockham , OQ ii.6.93-6; IlusIIIae Dial.iii.23 fragm. ed. Scholz, 137-141 Almost 393; more briefly Consult. 16-17; IPP 4.7-8. 134 prius: iv.1.161-2. verbally as OQ ii.6.1-4.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

211

140 primorum imperatorum nec deberet vocari Augustus ; quia non augeret imperium , sed quantum in eo esset, destrueret : quemadmodum si rex aliquis se ipsum faceret servum papae, extunc non rex sed servus deberet haberi.

CAPITULUM 9

PORRO , ut praedicta et plura , quae sequentur, clarius elucescant , considerandum est quo modo Romani poterant verum imperium super universum orbem acquirere . Videtur enim quod non verum , sed solummodo tyrannicum imperium 5 super aequales et pares usurpatum est censendum . Nam secundum Augustinum de Civitate Dei , regna , si desit iustitia , sunt magna latrocinia . Natura autem omnes homines fecit pares et aequales ; Romani igitur et alii mortales aequales erant et pares . Romani vero per potentiam alios oppresserunt et subiugaverunt suo imperio . Ergo eorum imperium ab 10 initio usurpatum et tyrannicum fuit et iniustum. Est autem difficile, ut bono peragantur exitu , quae malo inchoata sunt principio, i, q.i , c . Principatus . Ergo, si Romanum imperium malum habuit. principium , quia tyrannice usurpatum, praesumendum est quod fuit iniuste postea occupatum , continuatum et detentum . Nec propter iustitiam et 15 clementiam aliasque virtutes, quibus Romani in regendo et tractando quos sibi subiecerant , praefulgebant , poterat eorum dominium fieri verum . Quia secundum Augustinum , ut allegatum est prius : Nec tyrannicae factionis [perversitas] laudabilis erit, si regia clementia tyrannus subditos tractet. Cui praeallegatum capitulum Principatus concordare videtur, cum 20 dicitur: Principatus, quem aut seditio extorsit aut ambitus occupavit, etiamsi

141 distrueret U Allegaciones quod Romanum Imperium non fuit verum Imperium neque legittimum rubr. 5 post usurpatum: et tyrannicum add .Ue , secl.s 18 perversitas suppl.es sec.auct.: om.U 20 occuparauit U 140 cf. the Accursian gloss to Inst. pr. s. v. ' semper Augustus' . 11-12 c.25, C.1, iv.9.4-10 cf. IlusIllae Dial.i.27. 6 Augustinus, de Civ.Dei iv.4, CC 47,101. 17 prius: q.1 , col.369 = [Leo papa 1] , Ep.xii . 1 , PL 54,647 ; cited IusIIIae Dial.iii.8. iii. 12.54-57. 17-18 c.9, C.14 , q.5 , col.740 = Augustinus, de bono coniug.xiv. 16, PL 40, 384; cited IlusIIIae Dial.i.25. 19-22 Cited above, iv.9.11–12 .

212

OCKHAM : OPERA POLITICA

moribus aut actibus non offendit, ipsius tamen initii sui est perniciosus exemplo ; ex quibus datur intelligi quod principatus , qui malum habuit principium , propter consequentem bonitatem et utilitatem regiminis nequaquam verus et legitimus effici potest : quemadmodum per bonum usum rei furtivae , puta si aliquis faciat eleemosynam de ipsa, utens ipsa 25 non efficitur verus dominus eius, i , q.i , c . Non est putanda. Amplius, initium est spectandum, ff. de regulis iuris , [ 1. ] Quod ab initio , Extra, de foro competenti, c . Proposuisti, Extra, de electione , c . Dudum et c. Auditis, ita ut quod ab initio non valuit, nec postea convalescet, Extra , de eo, qui duxit in matrimonium, quam prius polluit, c . Significavit, ii, q.i , c . 30 Inprimis, xxxvi , q.ii , c . ultimo . Si ergo Romanum imperium ab initio fuit. tyrannice usurpatum , postea non convaluit ut esset verum et legitimum iudicandum .

CAPITULUM 10

SED hiis non obstantibus , tenendum est pro certo quod Romanum imperium tempore Christi verum fuit et legitimum, non tyrannice usurpatum , licet forte imperator nonnumquam abusus fuerit vera et legitima potestate . Sed quando et qualiter incepit esse legitimum atque verum , non est facile per certitudinem diffinire , et forte solus Deus novit et quibus ipse 5 revelavit.

Primum , sicut tactum est prius et frequenter postea tangetur, pro eo quod istud est unum de principalibus imperialium atque regalium et saecularium iurium fundamentis quod scilicet imperium Romanum temporibus infidelium imperatorum , saltem a tempore Christi, fuit verum 10 imperium ordinatum et concessum, et non permissum tantummodo – , per verba Christi et gesta ac doctrinam apostolicam et evangelicam probatur

21 aut: atque canon Romanum Imperium tempore Christi et apostolorum fuit legittimum et verum Imperium quod pluribus modis poterat fieri verum Imperium rubr. 26 c.27, C.1 , q. 1 , col.369. 27-8 Dig.50.17.29. 28 II,2,19, col.255. 28 1,6,22, col.64. 29 ib. c.29, col.74. 29-31 Gl.ord. ad X IV,7,2 s. v. ' revertatur ' ; the gloss also refers to the following two canons. 30-1 c.11 , C.36, q.2, 30-1 c.7, C.2, q . 1 , col.439 . col . 1292. iv. 10.3-4 See above, iii. cc.2-4; AP 2.178-85.

7 prius: iii.2. postea: not extant.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

213

aperte. Quia Christus et Apostoli verbis et gestis expresse monstraverunt se illos imperatores infideles tamquam veros imperatores habuisse , licet 15 non omnia gesta approbarent ipsorum: quemadmodum Ioannes Baptista non legitur reprehendisse Herodem, quia dominationem in terral Promissionis habebat et tenebat, sed legitur arguisse ipsum propter Herodiadem, quam tulerat fratri suo uxorem . Sic etiam Nero et nonnulli imperatores alii infideles crudelitate tyrannica saeviebant, et tamen veram 20 potestatem habebant . Sic Christus , licet Pilatum argueret quia ipsum tractabat iniuste, cum dixit: Qui tradidit me tibi, maius peccatum habet, Ioannis xix , tamen de nulla usurpata iurisdictione reprehendit eundem. Sic beatus Paulus , cum dixit de magistratibus institutis per Romanos , ut legitur Act (uum) xviº: Caesos nos publice, indempnatos homines , cives 25 Romanos, miserunt in carcerem, et nunc occulte nos eiciunt ? Non erit ita: sed veniant, et ipsi nos eiciant, querebatur de iniusto processu magistratuum circa missionem suam in carcerem , et tamen insinuavit eosdem habuisse veram iudiciariam potestatem. Sic etiam, cum dixit centurioni , ut legitur Act(uum ) xxiiº: Si hominem Romanum, et indempnatum licet vobis 30 flagellare ? et cum dixit Act ( uum ) xxvº : Caesarem appello , infideles Romanos veros iudices fatebatur, sed ipsos de abusu potestatis legitimae arguebat. Et, ut breviter dicam, nusquam legitur quod Christus vel aliquis Apostolus eius astruxerit Romanos non habere veram iurisdictionem 35 temporalem, sed nonnumquam asseruerit aliquos eorum vera potestate abuti . Quosdam vero leguntur de nullo reprehendisse omnino , sed valde laudasse : unde et de centurione quodam dixit Christus, ut legitur Matthaei viii : Amen dico vobis, non inveni tantam fidem in Israel, et de Cornelio centurione dicitur Act (uum ) xº : Vir autem quidam erat in Caesarea , 40 nomine Cornelius, centurio cohortis, quae dicitur Italica , religiosus, ac timens Deum, cui dixit angelus : Orationes tuae et eleemosynae tuae ascenderunt in memoriam in conspectu Dei. Nequaquam ergo ambigendum est Romanos habuisse tunc temporis verum imperium. Sed quando et qualiter coeperit esse verum imperium , fateor me nescire. 45 Dubium enim est michi an, quando Romani dominari coeperunt de facto ,

24 cives om. Vulg. 23 Sic: Sicut U 25 erit om .Vulg. 38 Israhel U ut saepius asseruerunt corr.U: asseruerunt es 18 cf. Matth . 14,3-4 ; Luc.3,19-20. 29-30 Act.22,25. 30 Act.25,11. 44-64 cf. IlusIIIae Dial.i.27.

21-2 Ioann . 19,11 . 38-9 Matth.8 , 10.

35 asseruerit ex

24-6 Act.16,37-8. 39-42 Act. 10,1-2,4.

214

OCKHAM : OPERA POLITICA

tyrannice solummodo sibi dominium supra alios usurparent ; et ideo non constat michi utrum ab initio vel postea verum imperium habuerunt . Quamvis enim a Christo et Apostolis habemus quod eorum temporibus erat verum imperium, tamen ipsi minime expresserunt quando coepit esse verum imperium . Quod autem illi non diffinierunt, nec ego diffinire 50 praesumo; propter quod solummodum narrabo modos, quibus poterat fieri verum imperium , non obstante infidelitate imperantium . Quorum unus poterat esse absque omni violentia per consensum liberum et spontaneum populorum voluntarie subdentium se Romanis . A Deo enim et a natura habent omnes mortales , qui nasc*ntur liberi et iure 55 humano nequaquam alteri sunt subiecti , quod sponte possunt sibi rectorem praeficere , quemadmodum quisque populus et quaeque civitas ius sibi constituere potest, di.i, c . Ius civile ; et ita omnes populi poterant voluntarie subdere se Romanis et unum verum imperium constituere Romanorum . Quod semel poterat fieri et successive , ita ut Romani prius reciperent 60 verum imperium super unam regionem quam super aliam ; immo poterat contingere quod primo haberent verum imperium super unam regionem et super aliam principatum per potentiam usurpatum, et quod postea eadem regio se subderet vero imperio eorundem. Et quod infidelitas talem modum constituendi verum imperium non 65 debuit nec non potuit impedire , patet ex hoc , quod infideles ab aequitate naturali nullatenus sunt absoluti nec , si in uno transgrediuntur ipsam , propter hoc redduntur inhabiles ad servandum eam in aliis licet eam in aliis meritorie ad vitam aeternam servare non possint . Propter quod per infidelitatem non tollitur potestas contrahendi matrimonium nec potestas 70 reddendi unicuique quod suum est nec potestas alteri non nocendi , licet stante infidelitate ista meritorie fieri minime possint . Quare consimiliter cum infidelitate stat potestas constituendi rectorem et principem, qui vere et legitime aliis principetur ac ius reddat unicuique. Alius modus constituendi verum imperium poterat esse per bellum 75 iustum . Quod dupliciter poterat esse iustum : vel quia alii inferebant Romanis bella ; vel quia illa facere renuebant, ad quae compelli iuste valebant ; quia scilicet nolebant reddere res ablatas vel iniurias aut alia crimina committebant , quae licite poterant vindicari et propter quae capti

46 usurparunt Us

49 ipse U

57 quaeque: quisque U

72 possint: possunt U

57-8 cf. c.8 , di . 1 , col.2. 66-7 ab aequitate naturali: see above , ii.2.37n. Decretum Gratiani, c.2, C.23 , q.2, col.894.

76-81 cf.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

215

80 et subiugati per bellum iustum poterant licite fieri capientium et subiugantium servi. Tertio modo poterat constitui Romanum imperium per ordinationem specialem divinam speciali miraculo revelatam, quo modo constituebatur principatus Moysi super filios Israel et quorundam aliorum .

Isti sunt tres principales modi constituendi principatum verum ; qui , quamvis valeant separari , tamen etiam misceri possunt respectu diversorum , ut scilicet aliquis princeps super unam regionem vel provinciam principatum accipiat uno istorum modorum et super aliam alio. Tertius

autem modus principalis , scilicet per specialem ordinationem divinam 90 speciali miraculo revelatam , non videtur concurrisse ad constitutionem Romani imperii , quia de hoc in scripturis divinis nichil habemus . Duo autem alii modi forte in constitutione eiusdem imperii convenerunt; quia forte aliquae provinciae considerantes utilitatem, quae toti mundo ex regimine Romanorum poterat provenire, se eis voluntarie submiserunt, et 95 forte aliae iusto bello subiugatae fuerunt. Et ita forte Romanum imperium in principio fuit tyrannicum et postea in legitimum transmutatum est.

CAPITULUM 11

AD illa, quae supra, capitulo ixº, sunt adducta, quae praedictis adversari videntur, est facile respondere . Primo, quia non probatur quod Romani in principio sui imperii alios per potentiam oppresserunt iniuste . 5

Secundo, quia, esto quod fecissent, ex hoc concludi non posset quod postea super illos , quos prius oppresserant , non acceperunt verum imperium: tum quia postea poterant oppressi se sponte subdere eis ; tum quia postea poterant taliter delinquere in Romanos quod Romani valebant contra eos iustum bellum movere et eos licite suo imperio subiugare ; tum

10 quia omnes prius oppressi poterant exterminari , quibus exterminatis terra eorum occupantibus Romanis concedebatur, quia quod in nullius bonis est,

80 subinugati U Responsio ad allegata super [ leges supra] c.9 que videntur contra precedentia militare rubr. 6 verum : rerum U 8 delinquere: relinquere U

83-4 cf. Exod.3,2 sqq.

91-5 cf. IlusIIIae Dial.i.27 .

iv.11.11-12 cf. Inst.2.1.12 ; Dig.41.1.3 pr.; above , iii.2.27-8 ; iii.6.19-20 .

216

OCKHAM : OPERA POLITICA

occupanti conceditur. Et ita patet quod principatus tyrannicus et usurpatus ac permissus tantummodo poterat in principatum verum et legitimum transmutari . Quod per multa declarari posset exempla . Nam diversas provincias nonnulli tyranni occupaverunt iniuste , [ super ] quas tamen 15 successores eorum obtinuerunt iustum et legitimum principatum , quia nonnulli eorum tanta erant praediti sanctitate , sicut ex vita eorum et miraculis aperte clarescit, quod nullo modo retinuissent tyrannicos principatus . Nonnumquam igitur principatus tyrannici et usurpati in iustos et legitimos transmutantur, sicut interdum secundum Aristotelem in Politicis 20 principatus regalis transmutatur in tyrannicum principatum . Et cum dicitur quod difficile est, quod bono peragantur exitu etc., respondetur quod quamvis hoc sit difficile, non tamen est semper impossibile , ipsa Veritate testante , qui ait Lucae xviº: Facite vobis amicos de mammona iniquitatis ; de divitiis enim nonnumquam acquisitis iniuste 25 possunt etiam meritorie fieri opera pietatis . Et ideo ex hoc , quod Romanum imperium malum habuisset principium, non posset ostendi quod non erat postea legitimum et verum et non [ in ] iustum : non quidem propter hoc solummodo , quod Romani coepissent iuste regere et clementer, quos prius oppressissent, quia sicut abusus non tollit legitimam 30 potestatem, sic bonus usus potestatem iniustam non transmutat in iustam . Et sic procedunt illa , quae allegata sunt de Augustino et de Leone papa, c . Principatus . Quia sequens bonitas vel utilitas regiminis principatum non transmutat, licet occasionem valeat dare rationabiliter transmutandi ; sed voluntas subditorum potest transmutare huiusmodi principatum. Qui 35 etiam transmutari potest propter malitiam prius oppressorum iniuste . Cum autem dicitur quod rerum initium est spectandum, ita quod illud, quod ab initio non valuit, nec postea convalescat, respondendum est quod , sicut patet per iura tam canonica quam civilia, non semper spectandum est initium , sed aliquando spectandum est medium et aliquando finis . In 40 principatibus autem et dominiis non semper est spectandum initium , sed aliquando finis ; et hoc quia voluntas et etiam qualitas principantium et subiectorum, ex quibus dominia et principatus dependent, variari possunt.

22 difficile: diffice U 27 principium: 15 quas: quibus es 15 super supplevi: om.Ues 28 iniustum scripsi: iustum Ues principatum U 36 oppressorum: impressorum U 20-1 cf. Aristoteles, Pol.III.15 1286b 8-17, ed. Susemihl, pp.223-4; Petrus de Alvernia, in Pol.III, lect.xiv, text.362, n.502. 22 See above, iv.9.11-12. 24-5 Luc.16,19. 25-6 cf. Gl.ord. að Decretum Gratiani, c.27 , C.1 , q.1 s.v. ' facere'. 32 de Augustino et de Leone papa: above , iv.9.17-22. 37-8 cf. supra, iv.9.27-33. 39-40 cf. Gl.ord. ad X III , 39,3 s. v. ‘ ab initio' .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

217

Quia enim illi, qui primo per violentiam opprimuntur, postea voluntatem 45 suam mutare possunt se sponte subiciendo opprimentibus , ideo tunc non est spectandum initium, sed magis finis : sicut in matrimonio non semper spectatur initium , quia saepe matrimonium , quod in principio non est propter defectum consensus legitimi , postea per consensum legitimum matrimonium verum efficitur.

Sed forte aliquis nitetur ostendere quod imperium Romanorum tempore infidelium non esset verum imperium , quia intentione corrupta, scilicet libidine dominandi , imperium assumpserunt, ut Augustinus velle videtur iº libro de Civitate Dei. Sed huic faciliter respondetur. Quia intentio corrupta non impedit

55 acquisitionem veri dominii et iusti ac legitimi principatus . Qui enim emit rem aliquam ab illo , qui vendere potest, quamvis emat intentione male utendi ea, tamen verum dominium eius acquirit ; sic etiam filius regis succedens patri tamquam vero regi in regno, licet mala intentione regnare incipiat, tamen verus rex efficitur. Et ideo, quamvis Romani in acquirendo 60 imperium mala intentione corrupti fuissent, tamen propter hoc eorum imperium illegitimum non fuisset effectum .

CAPITULUM 12

HIIS alia quaestio potest admitti : an scilicet, sicut sola voluntate et consensu se subicientium potuit constitui verum imperium Romanorum , sic sola voluntate et dissensu potuerit imperium Romanorum destitui et in imperium illegitimum et permissum solummodo transmutari. 5

Ad quod facere videtur regula illa iuris : Omnis res, per quascumque causas nascitur, per easdem dissolvitur, Extra, de regulis iuris , c . Omnis. Si igitur Romanum imperium sola voluntate fuit institutum , sola voluntate valebat destitui .

52 i scripsi: in Ues Allegaciones quod sicut Romanum Imperium solo consensu et voluntate subdencium se Romanis poterat vere constitui sic solo dissensu ciotencium [ leges nolencium ] subdi eidem imperio poterat aut posset dissolui rubr. 1 amitti U 8 valebat scripsi: valebit Ues 50-61 cf. IlusIIIae Dial.i.27.

51-3 See Augustinus , de Civ.Dei i.30 , CC 47,31 .

iv. 12.5-8 V,41,1 , col.927 ; cited IlusIIIae Dial.i.8.

218

OCKHAM : OPERA POLITICA

Item, sicut habetur Extra, de translatione , c . Inter, haec est differentia inter corporalia et spiritualia, quod corporalia facilius destruuntur quam 10 construantur, spiritualia vero facilius construuntur quam destruantur; ex quo colligitur quod saecularia iura, quae corporalibus comparantur, facilius destruuntur quam construantur. Unde dicit ibi glossa ponens exemplum: Nam et peculium facilius revocatur et possessio facilius amittitur, quia solo animo, quam acquiritur, quia ibi necessarius est actus corporalis . Ergo 15 et Romanum imperium solo dissensu et voluntate nolentium obedire poterat destrui et dissolvi.

CAPITULUM 13

SED hoc habet minime veritatem. Nam postquam aliqui se subdiderunt alicuius sponte dominio , ab eius dominio ipso invito non possunt recedere, quia dominus sine culpa sua non debet privari iure suo . Et ideo , ex quo Romanum imperium fuit verum imperium et legitimum, subiecti ei non poterant de iure sibi subiectionem debitam denegare , nisi Romani talem 5 culpam commisissent quod alii possent rationabiliter se ab eorum dominatione subtrahere, quia etiam in casu dominus privatur dominio , quod habet in vassallo . Ad allegationes autem in contrarium est facile respondere . Quia non est universaliter verum quod omnis res, per quascumque causas nascitur, per 10 easdem dissolvitur. Et quidem in dominiis non habet veritatem, quia sola voluntate expressa potest quis se subicere dominio alterius , et tamen non potest sola voluntate dissolvere idem dominium . Sic etiam dominia facilius construuntur quam destruantur ; quia absque maxima causa nullo modo destrui debent, praesertim si est dominium utile et expediens universitati 15 mortalium. Quale fuit imperium Romanorum, pro eo quod erat universale

13 quam: quod U 15 acquiratur Gl.

13 ponem U

14 revocatur quam constituatur add. Gl.

Romanum Imperium taliter non potest destitui . vnde respondetur ad allegaciones c. precedentis rubr. 10 causans U

10-11 1,7,2, col.97.

14-15 Gl.ord. ad loc.cit. s.v. 'facilius '.

iv.13.3 sine culpa sua: see above, ii.3.52n. iv. 12.11.

10-11 See above, iv.12.5-6.

13-14 See above,

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

219

super universum orbem, qui non optime gubernatur nisi uni regi , imperatori seu principi sit subiectus . Regnum enim secundum Aristotelem in Politicis est optima politia, et ideo, nisi unum caput fuerit dominatum toti 20 mundo, deficiet optimus modus regendi mundum. Propter quod non est verus zelator boni communis , qui non desiderat et non laborat, quantum sibi licet pro gradu suo , ut totus mundus uni monarchae sit subiectus .

CAPITULUM 14

ADHUC , ad fundandum fortius iura specialiter Romani imperii monstrandum est quod non plus iuris habet papa, praesertim ex iure divino , super Romanum imperium quam super quaecumque alia regna vel alios principatus saeculares quoscumque .

Quod evidenter probatur per hoc, quod in scripturis divinis non habetur quod Christus beato Petro vel cuicumque Apostolo maiorem tribuerit. potestatem super Romanum imperium quam super alia regna, cum in promittendo vel dando Petro vel aliis Apostolis potestatem, de Romanis nullam fecerit mentionem . Legimus enim Christum et Apostolos in

10 pluribus , quae ad subiectionem pertinere videntur, Romanis plus quam. ceteris gentibus paruisse eorumque iurisdictionem et dominium specialiter approbasse et alios , ut eis obedirent, specialiter monuisse . Cui enim alii regi quam Caesari Christus monuit nominatim tributa esse reddenda? Cui alii regi quam Caesari Christus solvit tributum ? Coram quo alio iudice 15 quam coram misso a Romanis stetit Christus iudicandus? Ad quem regem alium quam ad Caesarem appellavit Paulus? De cuius alterius regis quam Caesaris tribunali dixit Paulus tale verbum : Ad tribunal Caesaris sto , ubi me oportet iudicari? Licet igitur beatus Petrus indiffinite dixerit: Regem honorate et gen-

Probatur quod non plus iuris ex iure diuino habet papa super Romanum Imperium quam super alios principatus rubr. 13 monuerit Ues Offler 17 ubi: ibi Vulg. 19 honorificate Vulg. 19-20 generabiliter U 17-18 cf. IusIllae Dial.i.1 . 18-19 Aristoteles, N.Eth .VIII.12 1160a 35-6 ; cf. Thomas , in Eth. VIII, lect.x, no . 1674. Worded here as in Auct.Arist.243 no . 155, though at lusIIIae Dial.ii.1 Ockham cites the full Latin text. See too Pol.III.13-14 1284b 22-37 ; III.17 1288a 15-29. 20-2 cf. IusIIIae Dial.ii.9 and 18 ; OQ iii.1.66–126 . 19-20 I Petr.2, 17. iv.14.5-7 cf. IlusIllae Dial.i.19 and 20; IPP 17.3-7. 17-18 Act.25,10.

220

OCKHAM : OPERA POLITICA

eraliter dixerit : Subiecti estote omni humanae creaturae propter Deum etc. , 20 et Paulus generaliter vel indiffinite dixerit : Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit, nusquam tamen invenitur quod monendo discipulos suos subesse regibus et potestatibus minoribus aliquem nominatim vel verbis aequipollentibus expresserint nisi Romanum vel institutum in sublimitate per Romanos . Quare relinquitur quod Apostoli a Christo non 25 maiorem receperunt potestatem super Romanos quam super alias nationes . Quare papa non plus iuris habet a Christo super imperatorem Romanorum quam super reges quoscumque . Quod etiam patet ex hoc , quod saltem tempore Christi et Apostolorum omnia alia regna de iure et de facto Romano imperio subiecta fuerunt et 30 imperator Romanorum erat dominus omnium aliorum . Sed Christus non dedit beato Petro vel alicui Apostolo maiorem potestatem super dominum regum quam super reges sibi subiectos . Ergo non maiorem tribuit potestatem beato Petro vel successoribus eius super Romanos quam super ceteras nationes , nisi quoad hoc , quod quando Romani pontifices Romanis 35 et non aliis spiritualia seminarent, pro sustentatione sua et sui executione officii specialiter ipsorum metere valerent carnalia . Et ita iure divino non plus iurisdictionis habuit Petrus super Romanum imperium quam super alia regna .

An autem iure humano plus iuris habeat papa super imperium quam 40 super alia regna, ex sequentibus apparebit .

LIBER QUINTUS

CAPITULUM 1

SI imperator cupit esse quod dicitur, verus videlicet Romanorum imperator, si inter successores primorum imperatorum vero imperio concesso et ordinato, non solum permisso , testimonio Christi fungentium

22 monendo: mouendo U 32 dominum ex dominium corr.U: dominium e 41 post apparebit: Explicit liber Quartus. Incipit liber Quintus rubr.

37 meteri s

Expedit Respondere allegacionibus quibus quidam probare conantur imperium Romanum esse a papa rubr. 20 I Petr.2,13. 21-2 Rom.13,1 . 29-39 cf. IlusIIIae Dial.i.20. above, i.7.11 and n. 41 apparebit: see below, vi. cc.1-2.

36-7 cf. I Cor.9,11 ;

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

221

desiderat numerari , nequaquam debet ambigere , sed tenere indubie 5 secundum praemonstrata se non debere recognoscere a papa imperium ne [ c ] se vassallum eius pro imperio reputare . Quamobrem , concessis praescriptis, niti probare quod potestas imperialis distincta est a potestate sacerdotali nullatenus ab ea regulariter dependens , videtur superfluum . Sed non erit superfluum , immo utile et necessarium , respondere allega10 tionibus , quibus quidam etiam per scripturas sacras conantur ostendere imperium Romanum esse a papa ; quia per exsufflationem illarum iura temporalia et libertates tam imperatorum quam aliorum regum et principum saecularium , quinimmo cunctorum mortalium, magis splendescent in lucem . 15

Et quidem per illa verba Christi : Tu es Petrus etc. non posse ostendi quod imperium est a papa, patere potest ex hiis , quae dicta sunt secundo huius , capitulo xivº et xviº et xviiº et xixº et xxº, et ex quarto huius , capitulo i°. Quod etiam hoc probari non possit per illa verba Christi : Pasce oves meas , nec per illa: Quaecumque alligaveritis super terram etc. ,

20 Matthaei xviiiº, nec per illa Matthaei ultimo : Euntes ergo docete omnes gentes, nec per illa Ioannis xxº : Quorum remiseritis peccata etc. , liquido constat ex quarto huius , capitulo iº . Superest igitur ad quasdam allegationes alias respondere .

CAPITULUM 2

PRIMO itaque ostendendum est quod per verba Scripturae demonstrantia eminentiam potestatis collatae Christo a Deo non potest ostendi quod imperium sit a papa et quod imperator sit vassallus papae : scilicet per illud Matthaei xiº: Omnia michi tradita sunt a Patre meo ; nec per illud Matthaei 5 ultimo: Data est michi omnis potestas in caelo, et in terra; nec per illud Psalmi: Ego autem constitutus sum rex ab eo super Syon montem sanctum

6 nec: ne U

17 xx° scripsi: 22 U

21 xx° scripsi: 28 U

Per verba scripture sacre extollencia eminenciam potestatis et dignitatis Christi non potest ostendi imperium esse a papa aut quod imperator sit vasallus pape rubr. v.1.15 Matth. 16,18-19. 21 Ioann.20,23. v.2.4 Matth . 11,27.

18-19 Ioann.21,17.

5 Matth.28.18.

19 Matth. 18,18 .

20-1 Matth.28,19.

6-7 Ps.2,6; cf. OND 93.1176–80.

222

OCKHAM : OPERA POLITICA

eius; nec per illud : Dabo tibi gentes hereditatem tuam, et possessionem tuam terminos terrae ; nec per illud : Gloria et honore coronasti eum: et constituisti eum super opera manuum tuarum . Omnia subiecisti sub pedibus eius; nec per illud: Et dominabitur a mari usque ad mare ; nec per illud Ioannis vº: 10 Omne iudicium dedit Filio ; nec per illud in eodem capitulo : Potestatem dedit ei iudicium facere ; nec per illud Apocalypsis iº: Qui est testis fidelis, primogenitus mortuorum, et princeps regum terrae ; nec per illud Apocalypsis xixo: Habet in vestimento, et in femore suo scriptum: Rex regum, et Dominus dominantium ; nec per illud Lucae iº : Dabit ei Dominus Deus 15 sedem David patris eius: et regnabit in domo Iacob in aeternum ; nec per illud Isaiae xviº : Emitte agnum Domine dominatorem terrae ; nec per quaecumque similia. Primo quia, sicut per praecedentia aperte posset ostendi , illa debent intelligi de Christo secundum deitatem, vel humanitatem spiritualiter et in 20 spiritualibus, vel de ipso Christo post Resurrectionem suam et glorificationem . Secundo quia per praedicta et similia non potest ostendi quod potestas papae fuerit aequalis potestati Christi . Tunc enim - cum praedicti opinantes affirmant quod Christus habuerit tantam potestatem ut potuerit nova 25 sacramenta instituere , contra praecepta propria dispensare , miracula facere contra naturam , quoscumque mortales rebus et iuribus propriis quibuscumque privare , quaecumque , quae supererogationis sunt, scilicet virginitatem, abdicationem cuiuslibet proprietatis et similia , quibuscumque servare sub praecepto iniungere , dare licentiam tollere aliis res suas , 30 immo , quemadmodum Deus praecepit Abrahae occidere filium proprium innocentem , valuerit imperare credentibus interficere innocentes sequeretur quod omnia supradicta, quae secundum veritatem potuit Christus secundum naturam deitatis et secundum praedictos opinantes per naturam humanitatis, et similia posset papa virtute potestatis sibi collatae a 35 Christo, si potestas sua esset aequalis potestati Christi . Quare posset papa de plenitudine potestatis datae sibi a Christo omnes mortales omnibus

16 David sec. Vulg.: ad U 20 deitatem : 15 Lucae: lac U 15 ei: illi Vulg. divinitatem es ut passim 24 potestati: potestate U 25 potuerit s: possit e; U illegibilis 30 servare del.rubr. 31 Abrehe U 7-8 Ps.2,8. 8-9 Ps.8,6-8. 10 Ps.71,8. 11-12 Ioann.5,27. 10-11 Ioann.5,22. 12-13 Apoc.1,5 . 14-15 Apoc.19,16; cf. OND 93.1393-7. 15-16 Luc.1,32; cf. OND 21-2 cf. OND 93.1216-28. 17 IS.16,1 . 19 per praecedentia: see above, ii. c.9 . 93.1384-7. 31-2 cf. supra, ii . 14.16-21 ; AP 2.14–19 . 24-30 cf. OQ i.13.10-17. 31-2 cf. Gen.22,2.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

223

rebus suis et iuribus spoliare, miracula facere et omnia suprascripta facere et alia innumera, quae etiam iuri obviant naturali et iuri divino : quod est 40 tam haereticale ut nemo etiam imperitus et simplex de hoc debet dubitare . Si igitur per verba praescripta et similia non potest ostendi quod papa habet omnem potestatem, quam habuit Christus , aut per ea nichil omnino probabitur de potestate papae , aut solummodo ostendetur per ipsa quod papa habet a Christo aliquam potestatem, quam habuit Christus , et non 45 omnem . Ex hac autem particulari non potest inferri nisi sophistice quod papa habeat hanc potestatem et ab eo imperator tamquam vassallus teneatur recognoscere Romanum imperium. Dicendum est ergo quod , licet papa sit vicarius Christi , tamen nequaquam , sicut aliqui papalatrae adulatorie et haereticaliter fabulantur, 50 tota potestas Christi neque secundum deitatem neque secundum humanitatem concessa est papae . Sed , sicut dictum est prius , a potestate papae excepta sunt iura et libertates aliorum a Deo et a natura concessa et concessae, ut innocentes et iustos ultra illa, quae de necessitate facienda sunt et ad quae per legem divinam et ius naturale tenentur, premere 55 nequeat nolentes et invitos onerosis et gravibus ordinationibus , statutis , legibus vel praeceptis . Quod si temptaverit, falcem suam in messem mittere alienam et ea facere . quae ad suum non spectant officium, convincetur, et ideo illa, quae faciet, nulla erunt ipso iure .

CAPITULUM 3

RURSUS , non potest ostendi imperium esse a papa per verba Scripturae, quae allegorice seu mystice exposita ad hoc trahuntur: sicut per illud Lucae xxiiº: Ecce duo gladii hic; nec per illud Genesis iº: Fecit Deus duo luminaria magna: luminare maius, ut praeesset diei: et luminare minus, ut 5 praeesset nocti ; nec per quaecumque [ huiusmodi ] . Quia sensus Scripturae

40 debet Us : debeat corr.e

49 adultorie U

56 mitteret s

Probacio per sensus misticos qui in scriptura nec in se nec in suo ante[cedente] sunt expressi ad probandum ea [ que] in contencionem veniunt est minus ydonea reputanda rubr. 5 huiusmodi conieci: om.Ues

56-7 cf. X 1,6,34 , col.80 ; Decretum Gratiani c.1 , C.6. q.3 , 51 prius: ii. cc. 16-18 . col.562, based on Deut.23,25. v.3.3 Luc.22,38.

4-5 Gen.1,16.

224

OCKHAM : OPERA POLITICA

mysticus, qui non est contrarius veritati , si non est expressus in scriptura divina in se vel in suo antecedente , licet ad aedificationem et exhortationem posset adduci, tamen ad probandum et confirmandum disputabilia et dubia, de quibus inter Christianos est contentio, allegari non debet nec potest. Sensus enim mysticus illius, quod scribitur in Genesi, quod 10 Abraham duos filios habuit , unum de ancilla et unum de libera , qui expressus est ad Galatas ivo capitulo , ad probandum illa, de quibus est contentio, allegari potest . Similiter sensus mysticus illorum, quae scribuntur in Genesi de rege Melchisedech, qui expressus est ad Hebraeos viiº, ad probandum dubia allegari potest . Sed sensus mysticus , qui non est 15 expressus in scriptura sacra, allegari taliter minime potest, nisi inquantum alii scripturae vel rationi evidenti innititur. Porro , quia nonnulli quicquid eis placet per sensus mysticos , quos fingunt, probare nituntur, qui et volunt quod talis probatio recipiatur tamquam indubia, auctoritate et ratione probabitur quod non est necesse 20 talem mysticum sensum recipere . Beatus enim Augustinus ad Vincentium ait: Quis autem non impudentissime aliquid in allegoria positum pro se interpretari audeat, nisi habeat manifesta testimonia, quorum lumine illustrentur obscura ? Ex quibus verbis colligitur quod sensus allegoricus , nisi habeatur expressus in Scriptura , non debet ab aliquo disputante cum 25 aliquo allegari ; quia adversarius dicet, si expresse per Scripturam probari non potest, quod eadem facilitate contempnitur, qua probatur. Item , sensus mysticus , qui non habetur expresse in scriptura divina, non potest esse maioris auctoritatis quam liber Tobiae et Iudith et Machabaeorum ac liber Sapientiae et Ecclesiasticus . Qui tamen sunt minus idonei ad 30 probandum ea, de quibus est contentio , teste beato Ieronymo , qui in prologo in Proverbia Salomonis ait : Sicut ergo Iudith et Tobiae et Machabaeorum libros legit quidem ecclesia, sed inter canonicas scripturas non recipit, sic et haec duo volumina , scilicet librum Sapientiae et Ecclesiasticum , legit ad aedificationem plebis, non ad auctoritatem ecclesi- 35 asticorum dogmatum confirmandum . Et in prologo Iudith ait: Apud

25 disputante: disputacione U 23 audeat: nitatur auct. 16 allegare U 35 legat auct. om.auct. 36 confirmandam auct.

33 eos

14 cf. Gen.14,1 sqq. 10-11 cf. Gen.21,1-13. 12 Gal.4,22-31 . 14 cf. Hebr.7,1 sqq. 22-4 Augustinus , Ep.xciii.24, CSEL 34(ii),470; cited Alleg . art.iii . 125-8 . See e.g. Thomas, Ia ST 1 , 10 ad 1. 27 cf. Hieronymus, Comment.in Evang.Matth.iv, ad 23,35–6, CC 77,224; cited I Dial.ii. 1 . 35-40 Hieronymus, 32-6 cf. IlusIIIae Dial.iii . 16. 36-8 Hieronymus , Praef.in libros Salomonis, PL 28,1308 ; cited IusIIIae Dial.iii.6. Praef.in libr. Iudith, PL 29,39.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

225

Hebraeos liber Iudith inter hagiographa legitur. Cuius auctoritas ad roboranda illa, quae in contentionem veniunt, minus idonea iudicatur . Ergo sensus mystici , qui non sunt expressi in scriptura divina , quos quilibet 40 secundum proprii ingenii virtutem fingit, sunt minus idonei ad probandum disputabilia, de quibus inter Christianos diversae opiniones habentur. Amplius, illi sensus , qui virtute ingenii humani absque revelatione divina accipi possunt, non sunt tantae auctoritatis ut debeant allegari ad roborandum illa, quae in contentionem veniunt, nisi irrefragabiliter per scrip45 turam sacram alibi vel per rationem manifestam probari queant. Traditio enim huiusmodi sensuum mysticorum sub doctrina episcoporum et aliorum scriptorum et tractatorum scripturae divinae , qui non erant scriptores scripturae canonicae , comprehendi debet . Quae est minus idonea ad probandum ea, de quibus sunt contentiones et disputationes , teste 50 Augustino ad Vincentium, cuius dictum ponitur di.ix , c . Negare, qui ait: Negare non possum, nec debeo, sicut in ipsis maioribus , ita multa esse in tam multis opusculis meis, quae possunt iusto iudicio et nulla temeritate culpari. Item , idem ad Ieronymum , et ponitur eadem distinctione , c . Ego solis, 55 ait: Alios autem ita lego, ut quantalibet sanctitate, quantave doctrina polleant, non ideo verum putem, quia ipsi ita senserunt, sed quia michi per alios auctores, vel canonicas vel probabiles rationes, quod a vero non abhorreat, persuadere potuerunt. Item, idem Augustinus de unico Baptismo , et ponitur eadem distinc60 tione, c. Quis nesciat, ait: Episcoporum autem litteras, quae post confirmatum canonem vel scriptae sunt vel scribentur, et per sermonem forte sapientiorem peritioris cuiuslibet in ea re, et per aliorum episcoporum graviorem auctoritatem doctioremque prudentiam, et per concilia licere reprehendi, si quid in eis forte a veritate deviatum est. 65

Item , idem ad Vincentium , et ponitur eadem distinctione, c . Noli frater, ait: Hoc genus litterarum, scilicet illorum, qui non erant scriptores divinae

37 agyografa Us ; synagogas e ; apocrypha auct. canon 62 in sec.canon .: eciam U

42 ille U

61 scribuntur auct.et

48-78 For the same catena, see Ockham , 42-5 cf. IusIIIae Dial.iii . 19 ; OQ ii. 13.6–10. de corp. Christi xxxvii , FIOT x.212-3 ; cf. I Dial.ii. 1. 51-3 c.4, di.9, col.17 = Augustinus, de anima et eius origine ( ad Vincentium Victorem) iv.1 , PL 44,523. 55-8 c.5, di.9 , col.17 = Augustinus, Ep.lxxxii.3, CSEL 34(ii),354. 60-4 c.8 , di.9, col . 18 = Augustinus, de Bapt.ii.3.4, CSEL 51,178. 66-71 c.9, di.9, col.18 = Augustinus, Ep.xciii.35 , CSEL 34(ii), 480 .

226

OCKHAM : OPERA POLITICA

scripturae, ab auctoritate canonis distinguendum est. Non enim sic leguntur tamquam ita ex eis testimonium proferatur, ut contra sentire non liceat, sicubi forte aliter sapuerint quam veritas postulat. In eo quippe numero sumus, ut non dedignemur etiam nobis dictum ab Apostolo accipere : 'Et si 70 quid aliter sapitis , hoc quoque Deus vobis revelavit.' Item, idem Augustinus ad Fortunatum , et habetur eadem distinctione , c. Neque, ait : Neque quorumlibet disputationes, quamvis catholicorum et laudatorum hominum, velut scripturas canonicas habere debemus, ut nobis non liceat salva honorificentia, quae illis debetur hominibus, aliquid in 75 eorum scriptis improbare atque respuere, si forte invenerimus quod aliter senserint quam veritas habet, divino adiutorio vel ab aliis intellecta vel a nobis. Ex quibus manifeste colligitur quod doctrina illorum, qui fuerunt post scriptores scripturae canonicae , non est tantae auctoritatis , ut nichil in ea 80 valeat reprehendi . Et per consequens sensus mystici , quos de scripturis traxerunt ad roboranda ea , quae in contentionem veniunt , [ non ] sunt necessario accipiendi .

CAPITULUM 4

SED dupliciter contra praedicta obicitur. Primo quia Augustinus et alii sancti multa per sensus mysticos , qui in Scriptura non sunt expressi , probare leguntur. Augustinus enim ad Bonifacium , ut habetur xxiii , q.v[i ] , c . Schismatici, per sensum mysticum verborum Christi , cum dixit Lucae xivº : Exi in vias et sepes: et compelle 5 intrare, ut impleatur domus mea, probat quod haeretici et schismatici intrare ecclesiam sunt cogendi . Secundo quia decretales Romanorum pontificum ad astruenda ea , quae in contentionem veniunt , allegari

70 dedignemur sec.canon .: igremus U ianum corr.s 81 scripturis: scriptis Us

71 hoc: id canon ; et hoc Vulg. 82 non om.U

72 Fortunat-

Responsiones ad quasdam obiecciones contra predicta rubr. 4 vi correxi: 5 U 70-1 Philipp.3,15 (revelabit Vulg.). (ad Fortunatianum), CSEL 44,344–5.

73-8 c.10, di.9 , col.18 = Augustinus, Ep.cxlviii . 15

v.4.4 c.1 , C.23 , q.6 , col.948 = Augustinus, Ep.clxxxv.24 , CSEL 57,23 ; cited IusIIIae Dial.iii. 19. 5-6 Luc.14,23.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

227

possunt et debent, di . xix , c . Si Romanorum et c . Sic omnes ; in quibus 10 tamen per mysticos sensus plura probantur. Ad ista est facile respondere . Dicendum est enim ad primum quod, sicut ad declarandum et aliquo modo ad manu ducendum catholicos ad adhaerendum hiis, quae fidei sunt et revelata sunt a solo Deo, adduc*ntur aliquae rationes humanae tamquam quaedam congruentiae aut similitudines , non 15 tamquam probationes evidentes : sic , quandoque veritas aliqua certa est primo per scripturas sacras aut rationem evidentem , licet ad eandem veritatem certam postea adducere mysticos sensus - magis ad delectandum cognoscentes veritatem , quorum multi delectantur cum vident sensus mysticos verborum Scripturae ad veritatem posse coaptari, et ad contris20 tandum adversarios veritatis dolentes quod huiusmodi sensus adaptari possunt veritati , quam negant , quam ad probandum ea , de quibus sunt disputationes inter peritos . Quia eruditus in scripturis per huiusmodi sensus non movebitur, nisi inquantum aliqua auctoritate vel ratione. iuvantur, sciens quod quilibet potest mystice exponere scripturas ad 25 quodcumque voluerit. Et ideo catholicus fixus in fide non solum non statim recipiet sensum mysticum tamquam sufficienter probantem illud , ad quod adducitur, sed etiam probabit, examinabit et discutiet diligenter, an sit verus vel falsus, haereticalis vel catholicus, [ vel ] medius neque catholicus neque haeretica30 lis, iuxta illud Apostoli [i ad ] Thessalonicenses vº: Omnia probate: id est ratione discutite, secundum glossam. Quia non solum catholici , sed etiam haeretici pro suis haeresibus et erroribus mystice sacras scripturas conantur exponere. Non leviter igitur est huiusmodi sensibus mysticis adhaerendum , et multo minus recipiendi sunt ad roborandum aliquid , quod ad ius 35 divinum spectare dignoscitur. Ad secundam obiectionem est dicendum quod Romani pontifices catholice procedentes , non suam sed Dei iustitiam quaerendo statuere , numquam per sensus mysticos nisi inquantum scripturis canonicis vel patentibus rationibus innituntur aliquid, praesertim quod ad fidem et ius. 40 divinum pertinere dignoscitur, probare conantur; et si aliter fecerint, ad illa scilicet , quae sompniant vel cupiunt , Scripturam molientes trahere. repugnantem vel minime alludentem , huiusmodi eorum probatio est

dolentes ex corr.U

21 negant: regant U

29 vel2 supplevi : om.Ues

37 querondo U

9-10 c.1 , di. 19, coll.59–60; cited with the following canon IusIIIae Dial.iii.2. 9 c.2, di . 19 , col.60. 11-22 cf. IusIIIae Dial.iii. 19. 30-1 I Thess.5,21 . Gl.ord. ad I Thess.5,19 s.v. 'Spiritum nolite' ; cited OND pr.2.

OCKHAM : OPERA POLITICA

228

minime audienda, et si obviaverit veritati est penitus a scientibus refellenda, secundum quod testatur Gratianus , di.xix , § Hoc autem . Certus est enim quilibet orthodoxus papam posse peccare contra bonos mores et 45 errare contra fidem ; et ideo doctrina sua inter doctrinas illorum episcoporum, qui secundum Augustinum possunt iusto iudicio et nulla temeritate culpari, est omnimode computanda . Ista tamen praerogativa potest attribui sibi prae aliis, ut nemini , nisi qui de veritate fuerit certus , liceat post determinationem , diffinitionem vel assertionem papae publice dog- 50 matizare etiam opinando contrarium . Sed si dubius est, suspensam teneat sententiam et quaerat cauta sollicitudine veritatem, etiam si expedit de sententia papae publice disputando, non intentione revocandi in dubium . aliquid, quod certum esse debet - qualia sunt omnia credenda, praesertim explicite

, sed intentione perveniendi per disputationem ad veritatem . 55

Quantaecumque enim auctoritatis fuerit papa , semper est sibi veritas. praeferenda, praecipue quae ad ius divinum dignoscitur pertinere . Sed forte quaeret aliquis : Quis habet iudicare de assertione papae , an sit vera vel falsa, catholica aut haeretica? Huic respondeo quod iudicare de hoc per modum simplicis cognitionis et 60 exterioris assertionis , quo modo medicus iudicat de medicinalibus et quilibet artifex de hiis, quae spectant ad artem suam, pertinet ad quemlibet certitudinaliter cognoscentem veritatem, sive cognoscat eam per solam fidem , si sit talis veritas quod ad fidem spectat, sive per rationem evidentem vel experientiam certam, si sit cognoscibilis tali modo . Unde si 65 papa diffiniret aliquid vel assereret aut etiam opinaretur contra illa, quae quilibet Christianus credere tenetur explicite , quilibet haberet iudicare isto modo papam errare in hoc casu . Si etiam assereret aliquid, cuius contrarium expresse inveniretur in scriptura divina, etiam quod ad homines pro salute aeterna consequenda parum pertinere videtur - sicut quod filia 70 Pharaonis fuit uxor Salomonis, quod lezabel fuit uxor regis Achab, quod canis secutus fuit Tobiam filium Tobiae, et huiusmodi – , quilibet, qui sciret contineri in Biblia oppositum illius , quod assereret papa, iudicare deberet ipsum errare . Si etiam erraret contra illa , quae periti scire tenentur, haberent periti iudicare ipsum: sicut quilibet peritus sciens constitutionem 75

47 qui Ues: quae Offler

58 querat s

59 aut: et U

44-5 Gratianus, p.c.7, di . 19, col.62. 44-8 cf. I Dial.v.1-3. 47-8 secundum Augustinum: see above, v.3.47-8. 60-5 Possibly a reminiscence of Aristoteles, N.Eth.I.1 1094b 27–8; cf. Auct.Arist.233. no.3. 71 cf. III Reg. 11,1 . 71 cf. III Reg.16,31 . 72 cf. Tob.6,1 . 75-8 cf. Benedictus XII, Redemptor noster (28 November 1336), above, ii.13.24-8n.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

229

Benedicti XI [ I ] qua statuit ne quis frater minor, quacumque quaestione fidei deducta ad apostolicam sedem, audeat ex tunc unam partem eligere vel aliam , tenetur iudicare ipsum esse haereticum. Sic etiam error Ioannis XXII, quod in rebus usu consumptibilibus usus facti non potest a dominio 80 seu proprietate separari , est tam apertus etiam simplicibus quod etiam simplices debent iudicare ipsum errare. Iudicare autem papam errare iudicialiter per sententiam, quo modo iudicant iudices potestatem habentes legitimam, spectaret ad illum , qui esset iudex papae ; de quo postea apparebit.

CAPITULUM 5

SPECIALITER applicando praedicta ad propositum, patet quod per illa verba Lucae xxiiº: Ecce duo gladii hic probari non potest quod imperium sit a papa nec quod papa habe [ a ] t tam potestatem temporalem quam spiritualem; quia sensus mysticus ille , quo dicitur quod per illos gladios 5 intelliguntur illae duae potestates , scilicet temporalis et spiritualis , non est in quacumque parte Scripturae expressus . Sed forte dicet aliquis quod in Scriptura habetur expresse quod per gladium intelligitur potestas, cum dicatur ad Romanos xiiiº : Non sine causa gladium portat. Ergo convenienter per duos gladios duae potestates 10 designantur, et non nisi potestates temporalis seu materialis et spiritualis ; ergo sic possunt exponi verba illa. Huic multipliciter respondetur . Primo quia, sicut in Scriptura per gladium interdum intelligitur potestas, ita aliquotiens per gladium intelligitur verbum Dei, ut ad Ephesios viº, cum dicit Apostolus: Gladium spiritus, 15 quod est verbum Dei . Sicut ergo tu dicis quod per duos gladios intelliguntur duae potestates, eadem facilitate dicam quod per duos gladios intelligitur verbum seu praedicatio Novi Testamenti et Veteris ; et sic exponit beatus

76 XI U Per illa verba ecce duo gladii hic . non potest probari Imperium esse a papa rubr. 3 habeat e: habet Us 8 Non enim add. Vulg. 78-81 cf. Ioannes XXII , Ad conditorem canonum ( 8 December 1322 ) , BF V,237; CE 1.107-26. 84 postea: not found in what survives of Brev.; cf. CB vii.8.311.12-10.317.9 ; OQ i.17.58-93. v.5.2 Luc.22,38. 8-9 Rom.13,14. 14-15 Ephes.6,17.

230

OCKHAM : OPERA POLITICA

Ambrosius super Lucam dicens : Movet tamen adhuc quod duos gladios discipuli portaverunt: ne forte unum Novi et unum Veteris Testamenti sit , quibus adversus diaboli armamur insidias ? Denique dicit [Dominus]: 'Satis 20 est', quasi nichil desit ei, quem utriusque Testamenti doctrina munierit. Sicut igitur non est necesse sensum illum recipere , quo per duos gladios intelligitur praedicatio seu doctrina Novi Testamenti et Veteris , nisi per alia verba Scripturae vel per rationem manifestam aperte probetur, sic non est necesse recipere quod per duos gladios intelliguntur duae potestates 25 praedictae, nisi alio modo probetur. Aliter dicitur quod , esto quod per duos gladios debeant intelligi duae potestates , ex hoc non sequitur quod debeant intelligi istae duae , scilicet potestas temporalis et potestas spiritualis, praesertim cum illorum gladiorum unus non fuerit magis materialis quam alius nec unus magis spiritualis 30 quam alius . Poterunt ergo intelligi duae potestates spirituales , scilicet potestas praedicandi et potestas faciendi miracula, vel vita bona et doctrina sana, quibus per Apostolos erant daemones debellandi infidelesque quamplures ad fidem catholicam convertendi ; vel possunt intelligi duae potestates temporales , scilicet imperium merum et mixtum , quibus 35 Christiani , scilicet imperatores et reges , usuri erant contra haereticos . Aliter dicitur quod, quamvis duae potestates praedictae intelligerentur per duos gladios, tamen ex hoc concludi non posset quod papa regulariter haberet utrumque vel quod imperium esset a papa. Quia non dicitur quod Petrus habebat duos gladios nec quod aliquis unus habebat duos gladios ; 40 nec est verisimile quod aliquis unus portaverit ambos, sed duo . Quare verisimilius potest concludi , si per illos duos gladios intelliguntur duae potestates praedictae , quod diversae personae debent habere illas duas potestates , quam quod una debet habere utramque ; quia illos duos gladios 45

portaverunt duo , non unus . Patet igitur quod mystice intelligendo verba illa: Ecce duo gladii hic – quae ad litteram et secundum primum intellectum eorum ad probandum illa, quae in contentionem veniunt, allegari possunt

de duobus gladiis

materialibus dicta erant , et non erant prolata aenigmatice aut parabolice

19 sit om.auct. 19 et om.auct. 18 Monet s 19 portaverunt: protulerunt auct. 20 Dominus sec.auct.: om.U 21 munierit: mutuierit U 48 possunt: potest U 49 prolata: probata U 18-21 Ambrosius, Exposit.Evang.sec.Luc.x.55 , CC 14,361 ; cited thus Alleg.art.iii.139–43. 20-21 cf. Luc.22,38. 35 imperium merum et mixtum: cf. Dig.2.1.3 ; Bartolus, Comment.in Dig. Vet. pt.1 , Basle, 1589, pp . 163-6.

231

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

50 vel figurate aut improprie . Sed proprie per illos duos gladios possunt intelligi quaecumque duae potestates , scilicet quaecumque duae potestates temporales et quaecumque duae potestates spirituales et quaecumque duae potestates, quarum una sit temporalis et alia spiritualis , etiam si una sit iusta et alia iniusta seu tyrannica; quia omnes huiusmodi potestates 55 futurae erant in ecclesia militante. Possent ergo per illos duos gladios intelligi potestas pontificalis legitima et potestas pontificalis usurpata; quia in ecclesia militante futuri erant quidam pontifices legitimi tamquam veri pastores intrantes per ostium, et quidam fures et latrones aut non intrantes per ostium , vel primo intrantes per ostium et postea per haereticam 60 pravitatem et crudelitatem tyrannicam in naturam furum et latronum conversi, mactantes crudelius vel corporaliter vel spiritualiter vel utroque modo catholicos et simpliciter ambulantes . Cuius exempla habemus de Liberio papa et Anastasio secundo et Ioanne XXII ac Benedicto XII et aliis multis .

CAPITULUM 6

PROPTER haec etiam per illa , quae scribuntur Genesis iº de sole et luna, probari non potest quod imperium sit a papa. Primo quia sensus ille , quo per solem et lunam intelliguntur potestas pontificalis et potestas regalis , est solummodo mysticus seu allegoricus , de 5 quo in tota Scriptura nulla fit mentio; et per consequens sensus ille ad probandum aliquid, de quo est contentio, allegari non debet, nisi inquantum aliis auctoritatibus vel ratione evidenti iuvatur. Secundo quia sensus ille mysticus magis est ad oppositum allegantium quam ad propositum. Quia si per similitudinem imperii et sacerdotii ad 10 solem et lunam volunt probare quod imperium est a papa , melius per eandem similitudinem probabitur quod imperium non est a papa. Luna

50 figurative e

50 proprie: quippe es

Per verba genesis primo de duobus luminaribus probari non potest Imperium esse a papa rubr. 56-62 cf. Ioann . 10.1-10.

63-4 cf. I Dial.v.2; CE 7.36–57,245-319 and nn.

v.6.1-2 Gen.1,16; cf. Innocentius papa III , c. ' Solitae' X 1,33,6, col . 198. 6.212-7 ; IlusIIIae Dial.i.24 (verbal similarities ) .

8-25 cf. AP

232

OCKHAM : OPERA POLITICA

enim quantum ad substantiam suam non est a sole , sed a solo Deo, a quo est sol ; ergo imperium quantum ad essentiam suam et essentialem potestatem suam non est a sacerdotio , sed ab eo, a quo est sacerdotium . Item , luna habet aliquam virtutem propriam et potestatem , scilicet super 15 aquas et humores, quam non habet a sole , unde et aliquando fortius agit, quando non illuminatur a sole , quam quando est plenilunium ; ergo imperium habet propriam virtutem et potestatem , et non a sacerdotio . Non igitur per similitudinem illam potest probari quod imperium est a papa. Sed, si aliquid probari potest per eam, solum probabitur quod sicut 20 luna est minor sole et aliquod lumen recipit a sole, ita imperium est minor id est imperfectior dignitas et ignobilior quam sacerdotium , quemadmodum temporalia esse indigniora et ignobiliora spiritualibus dignosc*ntur, et quod imperator aliquam directionem et informationem , quando indiget , recipere debet a papa et praelatis spiritualibus ecclesiae . Et ideo , si 25 Innocentius III , Extra, de maioritate et obedientia , c . Solitae intenderet per similitudinem illam probare imperium esse a papa, erraret et sophistice procedere probaretur. Si autem intendit probare solummodo quod potestas pontificalis nobilior est quam potestas imperialis , verum probat. Quia etiam potestas simplicis sacerdotis nobilior est quam potestas imperi- 30 alis; nobilius est simpliciter praebere ministerium in consecratione corporis et sanguinis Christi quam temporalibus praesidere .

CAPITULUM 7

PROBATUM est sufficienter, ut aestimo, apud intelligentes Christicolas veritatis et iustitiae dilectores non posse ostendi imperium esse a papa neque per verba Scripturae divinae de potestate Christi neque per mysticos sensus verborum Scripturae. Nunc ostendendum est quod per illa , quae dic*ntur de regno et 5 institutione regum Veteris Testamenti, non potest ostendi imperium esse a

12 quantum ex inquantum corr.U

24 quando e: inde Us

25 [et] recipere add.s

Per illa que leguntur de institucione regum et [ leges in ] veteri testamento Imperium esse a papa probari non potest rubr. 26 1,33,6, col . 198. v.7.6-14 cf. OQ i.2.78–81 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

233

papa, sicut quidam adulatores moliuntur ostendere, dicentes quod ecclesia Veteris Testamenti actus et opera imitatur, quia ' quaecumque ' in ea 'scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt ' , ad Romanos xvº. In Veteri autem 10 Testamento sacerdotalis dignitas praeferebatur regali . Nam Samuel, ut dic*nt, summus sacerdos et pontifex, Saul regem instituit et post deposuit, et regem David assumpsit. Similiter Ioiada sacerdos Athaliam mandavit occidi et loas unxit in regem. Ergo consimiliter et imperator a summo sacerdote , scilicet papa, debet institui et inungi , nec aliter est verus imperator habens 15 administrandi imperium legitimam potestatem . Sed ista non solum vana sunt et frivola, sed etiam haeresim sapiunt manifestam. Cum enim dicitur quod ecclesia Veteris Testamenti actus et opera imitatur, falsum, immo haereticale assumitur manifeste, hoc indiffinite dictum generaliter intelligendo : quod aliter nichil faceret ad propo20 situm. Quia ecclesia quamplures actus et opera Veteris Testamenti minime imitatur; nam summus sacerdos novae legis non debet armis intendere nec circumcidi nec uti coniugio nec sacrificare pecudes nec multa alia facere, quae faciebat summus sacerdos veteris legis . Ecclesia ergo solummodo tenetur imitari actus et opera Veteris Testamenti quoad moralia, ad quae 25 omnes Christiani tenentur ; quoad caerimonialia autem et iudicialia et sacramentalia non tenetur et quoad quaedam imitari prohibetur. Quod autem dicit Apostolus : Quaecumque scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt, verum est; non tamen scripta sunt ut omnia faciamus , sed ut per patientiam, et consolationem scripturarum, spem habeamus , et secun30 dum spiritualem intelligentiam, non carnalem, ad litteram impleamus . Non debet igitur ecclesia Veteris Testamenti omnes actus et opera imitari . Et ideo per illa , quae fiebant in Veteri Testamento circa reges et institutionem ac unctionem ipsorum, quae non erant pure moralia – quale quid non est nec unctio nec coronatio nec aliqua talis sollempnitas facta per 35 summum pontificem vel alium

, nichil potest probari faciendum circa

imperatorem vel reges Christianos ; quia sicut Christiani ad circumcisionem, observationem Sabbati et alia caerimonialia [ et ] iudicialia non tenentur, ita nec ad sollempnitates huiusmodi obligantur. Contra sacram etiam scripturam accipitur quod Samuel summus sacerdos constituit Saul

8 ea sec.fontem U: eo es

37 et2 suppl.s: om .Ue

39 etiam s: et U; om.e; enim Offler

7-13 For the most part verbally from Tholomaeus Lucens. , Determ.compend. v, p.12 . 10-11 cf. I Reg.15,1 ; ib. 15,23–6; ib. 16,13. 7-9 Rom.15,3. 12-13 cf. IV Reg. 11,4-16. 25-6 cf. OQ 16-52 cf. OQ i.12.15-103. 21-3 cf. OQ i. 10,14-23. i.19.11-13. 27-9 Rom.15,3. 28-30 Verbally as OQ i.12.24-6.

234

OCKHAM : OPERA POLITICA

regem ; quia Samuel non erat summus sacerdos , sed solummodo Levita , 40 nec Samuel Saulem vel David unxit in regem auctoritate alicuius , qua erat praeditus, dignitatis , sed solummodo de mandato Dei : quali modo quilibet rusticus posset ungere in regem quemcumque . Sic etiam, sicut legitur iv Regum ix , quidam de filiis prophetarum de mandato Helisei prophetae unxit lehu in regem , et tamen nec ille nec Heliseus erat superior in 45 temporalibus rege inuncto, nec erat sacerdos . Cum vero accipitur quod Ioiada sacerdos fecit Ioas regem, concedendum est ; ex hoc tamen concludi non potest quod Ioiada erat superior rege in temporalibus ; saepe enim legitur in scripturis quod inferiores rege fecerunt regem. Unde et de Ioas dicitur quod non solum Ioiada, sed etiam alii fecerunt eum regem; de eo 50 enim sic legitur: Feceruntque [eum] regem, et unxerunt: et plaudentes manu, dixerunt: Vivat rex. Constat ergo quod ex unctione et institutione regum Veteris Testamenti non potest concludi quod imperium est a papa. Unde etiam allegatio praedicta , si aliquid concluderet omnino , concluderet contrarium . Quia , si ecclesia actus et opera Veteris Testamenti 55 imitatur, et in Veteri Testamento rex fuit superior in temporalibus summo sacerdote , immo etiam iudices , qui non erant reges , fuerunt superiores summis sacerdotibus --- unde et gesta omnium iudicum et regum filiorum Israel tamquam illorum, qui erant capita populi et rectores, describuntur ; de pontificibus autem pauca leguntur, quia ad ipsos non spectabat regere 60 populum nec iudicare , sed sacrificiis et cultui divino intendere – , sequi videtur quod reges et iudices saeculares superiores summis pontificibus in temporalibus sunt putandi . Iterum , non habetur quod reges vel iudices in hiis, quae spectabant ad regimen populi , paruerint summis pontificibus nec quod eis reverentiam , 65 quae debetur superioribus, exhibuerint; sed e converso sacerdotes in hiis , quae pertinebant ad regimen populi , praeceptis et ordinationibus regum et iudicum paruerunt eisque tamquam superioribus reverentiam exhibebant . De Iosue enim , qui non erat sacerdos , legitur iiio capitulo : Et ait ad sacerdotes: Tollite arcam foederis, et praecedite populum. Qui iussa 70 complentes, tulerunt; et ivo capitulo dicitur: Qui praecepit eis , scilicet sacerdotibus, dicens: Ascendite de Iordano . Achimelech etiam sacerdos , ut habetur i Regum xxiiº , vocavit seipsum servum Saulis regis . Sadoch etiam

51 eum sec.Vulg.: om .U Abimelech U

52 ex: Rex U

54 etiam: et U

72 Achimelech:

44-5 IV Reg.9,1–6. 43-6 cf. OQ v.2.34–5 and contrast OQ v.4.21-5 . 51-2 IV Reg.11,12. 69-71 los.3,6. 73-5 cf. II Reg. 15,29. 71-2 Ios.4,17. 72-3 cf. I Reg.22,15 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

235

et Abiathar sacerdotes , sicut patet ii Regum xvº, mandatis regis David 75 tamquam superioris parebant; qui etiam David, sicut habetur i Paralipo[menon] xxivo capitulo, divisit sacerdotes de filiis Eleazar et It [h]amar et numerum eorum constituit . De Iosia etiam sic legitur iv Regum xxiiiº : Praecepit rex Helciae pontifici, et sacerdotibus secundi ordinis, et ianitoribus, ut proicerent de templo Domini omnia vasa etc. Ex quibus aliisque 80 quampluribus evidenter colligitur quod in hiis , quae ad regimen populi pertinebant, sacerdotes iudicibus et regibus inferiores fuerunt. Nec obstat quod aliqui reges a sacerdotibus inuncti fuerunt in reges . Quia huiusmodi unctio non arguit unctum esse inferiorem ungente , praesertim in temporalibus , nam reges unguntur nonnulli ab archiepiscopis 85 vel episcopis, qui eis in temporalibus sunt subiecti . Sicut igitur per hoc , quod filius regis , quando baptizatur vel confirmatur a sacerdote vel episcopo, et quando electus in papam, qui non est sacerdos , iniungitur ab ordinante ipsum, non potest ostendi quod filius regis est inferior in temporalibus baptizante vel confirmante eum vel papa inferior ordinante 90 ipsum: ita per unctionem non potest concludi quod imperator vel rex alius est inferior, praesertim in temporalibus, inungente ipsum.

CAPITULUM 8

NEC per gesta Christi in carne mortali potest ostendi quod imperium est a papa, quemadmodum nonnulli probare nituntur dicentes quod Christus. aliqua fecit inquantum imperator, rex et dominus universalis omnium plenitudinem potestatis etiam in temporalibus habens : sicut quando 5 ingressus in templum eiecit corporaliter ementes et vendentes de templo et numulariorum effudit aes et cathedras vendentium columbas evertit, Matthaei xxiº; et quando permisit daemones ire in porcos et submergere eos in aquis, Matthaei viiio; et quando Christus ostendit se dominum asinae.

78 Helciae sec.Vulg.: Elchie U

79 ut sec.Vulg.: nec U

Per gesta Christi in carne Imperium esse a papa probari non potest rubr. 7 permisit: promisit Us 7 submergere: subiungere U

78-9 IV Reg.23,4 . 75-6 cf. I Paralip.24,3-6. Dial.i.21. 85-90 cf. OQ vi.2.20–8.

82-91 cf. OQ ii.11.50-2; IlusIIIae

5-7 Apparently copied from Alleg . art.iii.263-5 . v.8.2 nonnulli : see below, v.8.44n . 7-8 Matth.8.31-2. 6-7 Ioann.2,15 conflated with Matth.21,12.

236

OCKHAM : OPERA POLITICA

et pulli , qui erant communes, dicens Matthaei xxiº duobus discipulis suis : Ite in castellum, quod contra vos est, et statim invenietis asinam alligatam, et 10 pullum cum ea: solvite, et adducite michi: et si quis vobis aliquid dixerit, dicite quia Dominus hiis opus habet; et quando iniunxit Apostolis portare gladios materiales, per quos temporalis potestas designatur, Lucae xxiiº ; * et quando infans adhuc existens recepit aurum a Magis , quod sibi in recognitionem regalis dignitatis et universalis dominii obtulerunt . Quibus 15. omnibus ostendit se dominum universalem omnium temporalium rerum et etiam rationabilium personarum .

Nisi enim dominus fuisset personarum et rerum , praesumptuose ementes et vendentes eiecisset de templo et res tractasset ipsorum, eis invitis ; si autem illarum personarum et rerum fuit dominus , ratione consimili 20 omnium aliarum personarum et rerum dominus existebat . Nisi etiam fuisset dominus porcorum, quos daemones de eius licentia praecipitaverunt in aquas, et ratione consimili omnium aliarum rerum , non sine culpa dedisset daemonibus licentiam perdendi porcos alienos , cum in lege praeceptum sit quod etiam ad moralia pertinere dignoscitur ut nemo res 25 alienas destruat vel destrui consentiat , sed conservet. Nisi etiam fuisset dominus pulli et asinae , et eadem ratione omnium aliarum rerum , non misisset pro eis nec dixisset : Dominus hiis opus habet. Similiter, nisi habuisset in temporalibus plenitudinem potestatis, non indiffinite iniunxisset Apostolis portare gladios materiales, cum non iniunxerit eis aliquid, 30 in quo ipse non haberet plenitudinem potestatis . Similiter, nisi dominus fuisset ficulneae , et eadem ratione omnium aliorum temporalium , non arefecisset eandem ficulneam in dampnum aliorum , qui refici potuissent de fructibus eius . Similiter, nisi rex fuisset et dominus omnium , non recepisset aurum a Magis in recognitionem universalis dominii ; sed sicut in sompnis 35 respondit ne redirent ad Herodem, sic errorem, quo credebant eum regem in temporalibus , excludendo vel in sompnis vel aliter per alium aut alio modo de humilitate et paupertate sua informasset, cum illud tamquam spectans ad veram fidem magis fuisset necessarium eis quam non redire ad Herodem. 40 Sed ad ista et omnia consimilia faciliter respondetur, et hoc dupliciter.

9 [non] erant suppl.es; sed cf.infra v.8.67–8 13 post Lucae xxiiº: fortasse gestum Christi de fico imprecato (Matth. 21,19) per incuriam om.U; cf. infra v.8.31-4. 10-12 Matth.21,2-3. 12-13 Luc.22,36. 13 cf. Matth.2,11 . 13 cf. Exod.23,4-5; Deut.22,1-4. 35-6 Matth.2, 12. 28 Matth.21,3. 33-4 cf. Matth.21,19.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

237

Primo quod praedicta et similia fecit Christus vel secundum potentiam deitatis vel tamquam habens iurisdictionem vel officium spirituale . Unde vendentes et ementes non eiecit de templo tamquam rex vel 45 imperator, sicut fingunt quidam, cum hoc non pertineat ad officium regis . Sed, ut habetur libro iv Sententiarum distinctione xxiv et in decretis di . [ xxi , c. Cleros], hoc spectat ad officium ostiarii, cuius non est dominium illorum, quae sunt in templo, et illorum, qui eiciendi sunt vel quae eicienda sunt de templo , sed solummodo custodia . Et istud officium exercuit Christus 50 quando eiecit ementes et vendentes de templo. Unde in libro Sententiarum sic habetur: Ostiarii idem et ianitores sunt, qui in Veteri Testamento electi sunt ad custodiam templi, ut non ingrederetur in illud immundus. Dicti autem ostiarii, eo quod praesunt ostiis templi. Ipsi enim tenentes clavem omnia intus extraque custodiunt, atque inter bonos et malos habentes 55 iudicium, dignos recipiunt, indignos respuunt. Unde et eis, cum ordinantur, claves ecclesiae dantur ab episcopo , et dicitur eis : ' Sic agite, tamquam rationem [Deo] redditur[i] pro rebus, quae clavibus istis recluduntur. ' Hoc officium Dominus in sua persona suscepit, quando flagello de funiculis facto vendentes et ementes de templo eiecit. Ipse enim se ostiarium significat 60 dicens: 'Ego sum ostium ' etc. Per potentiam autem deitatis permisit daemonibus intrare porcos et suffocare eos , quorum et omnium inquantum Deus erat dominus ; per quam daemones de illis obsessis eiecit. Per eandem etiam potentiam deitatis potuit mittere pro pullo et asina 65 alligata . Vel secundum humanitatem poterat mittere pro illis , non tamquam dominus eorundem inquantum hom*o mortalis , sed tamquam ex necessitate vel ad humilitatem ostendendam indigentis illis, qui ad usus erant communes volentibus uti eis absque omni dominio [ seu ] proprietate

46-7 xxi, c. Cleros supplevi: lacunam exhib.Ue; 21 , c.1 § 19 s 52 ingreditur U 53 praesint 57 Deo sec.Lombard.: Lombard. 55 respuunt sec.auct.s: respiciunt U; rejiciunt e om .U 57 redditur U 59-60 significans dicit Lombard. 61 permisit: promisit Us 67 qui: que es 67 indigentes U 68 seu supplevi: om . Ues 68 proprietatis s 44-60 cf. OND 96.213–38 ; I Dial.vi.3 ; Alleg. art.iii.268-78 . 45 quidam: cf. Gl.ord. ad Decretum Gratiani, c.8, di . 10 s.v. ‘ actibus ' : Quaedam enim fecit tanquam Imperator, cum 51-60 vendentes et ementes flagellando de templo eiecit. 46-7 c.1 , di.21 , col.69. Petrus Lombard. , IV Sent. di.24 , c.5, p.894 ; cf. Isidorus Hispal . , de eccles.officiis ii.15, PL 62-3 cf. 83,794. 57-60 Cited OND 96.227-30; I Dial.vi.3. 60 Ioann . 10,9. Matth.9,32-4; ib.12,22; Luc . 11,14. 64-71 cf. Alleg. art.iii.301-42 . See Ubertinus de Casale, Responsio ad quaesitum papae Ioannis XXII , BM , Misc.ii.279–80 , for the view that Christ and his Apostles on earth were in duplici statu, as mendicants but also as prelates of the Church.

238

OCKHAM : OPERA POLITICA

eorundem . Quod autem dixit : Dominus hiis opus habet, potest intelligi quod vocavit se dominum vel ratione divinitatis vel ratione spiritualis 70 potestatis , quasi in spiritualibus erat praelatus . Cum autem dicitur quod dedit Apostolis licentiam portandi gladios etiam materiales , respondetur quod , quia secundum Bedam super Lucam alia est regula vivendi tempore pacis et alia tempore persecutionis , et ideo Christus dedit tempore illo acerbissimae persecutionis licentiam portandi 75 materiales gladios, per hoc insinuans quod licet fidelibus tempore persecutionis armis se defendere . Pro tempore autem pacis illam licentiam eis non dedit , sed magis interdixit ; quo nobis innuitur quod non dedit Apostolis nec quibuscumque fidelibus licentiam invadendi vel vindicandi iura et res illorum , qui cum eis pacifice vivere affectarent. Et ideo ex illa 80 licentia portandi gladios concludi non potest quod imperium est a papa, sed quod liceret fidelibus , saltem imperfectis , habentibus potentiam tantam se contra imperatorem defendere , si excedendo iura imperii eos , praesertim pro confessione fidei, in divinam iniuriam ad mortem persequi moliretur. Sophistice igitur arguitur: Christus dedit Apostolis et fidelibus 85 licentiam portandi gladios ; ergo dedit eis dictam licentiam ad hunc effectum, ut ab ipso minime molestati sibi dominium imperii vindicarent . Quod autem dicitur de ficulnea, quam maledixit Christus, non concludit ; quia hoc fecit per potentiam deitatis , non per naturam humanitatis

passibilis et mortalis, quae infirma erat . Aurum autem potuit mater eius aut Ioseph, custos matris et ipsius , recipere vel pro necessaria sustentatione ipsius - quemadmodum et ipse pro tempore necessitatis habuit loculos

, vel puero tamquam vero Deo

oblatum : quod Ioannes Chrysostomus sentire videtur, astruens quod Magi puero tamquam vero Deo munera obtulerunt, dicens in commento super 95 Matthaeum : Hii autem non solum adorant, sed aperientes thesauros suos dona adduc*nt, et non dona ut homini, sed ut Deo. Secundo respondetur ad omnia supradicta quod esto, sicut dictum est supra, quod per haec vel alia quaecumque posset ostendi Christum fuisse.

83 si s: ut U; qui e

93 puero: prouero U

72-87 cf. Alleg . art.iii.285-94. 69 Matth.21,3. 73-5 cf. Beda, in Evang. Luc.Exposit.vi ad 22,35–6, CC 120,383 ; Cat.aur.in Luc.22 § 10. Cited OND 5.227–35; 95-7 Ioannes Chrysostomus, in Matth. hom.viii. 1 , PG 57,83 ; cited Alleg. ib. 102.263-71 . art.iii.362-4 . Ockham's false reference, ‘ in commento super Matthaeum ' , which points rather to [ps.Chrysostomus ] , Opus imperfectum, seems to derive from his careless use of Alleg. 98-112 cf. AP 4.61–70 ; OQ i.13.10-29 ; Consult.262-4 ; IIusIIIae Dial.i.24; art.iii.354-61. 99 supra: ii.22.7-19. ib. iii.23 fragm. ed . Scholz , 393 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

239

100 inquantum hom*o verum dominum imperii et quod ab eo imperator imperium recognoscere tenebatur, tamen ex hoc concludi non posset quod imperium esset a papa . Quia Christus totam potestatem suam non contulit cuicumque vicario suo ; quia hoc nequaquam fuisset expediens neque vicario Christi, ne in superbiam elatus incideret in laqueum diaboli , neque 105 subiectis , ne in eorum perniciem aliqua importabilia eis ab homine forsitan stulto vel impio de iure possent imponi . Haeresim itaque sapit apertam dicere quod tota potestas Christi concessa fuit papae . Tunc enim , sicut dictum est prius , sacramenta ecclesiae mutare valeret, et contra praeceptum divinum pro suae voluntatis arbitrio dispensare, et plura alia facere, 110 quae a potestate eius constat esse excepta: quemadmodum imperium , praesertim quando administratur legitime, a potestate eius est exceptum , sicut ostensum est prius .

CAPITULUM 9

NEQUE etiam, sicut aliqui moliuntur ostendere , per verba Apostoli , cum dicit i ad Corinthios viº : Nescitis quoniam angelos iudicabimus ? quanto magis saecularia ? potest ostendi quod imperium est a papa . Ad cuius evidentiam est sciendum quod Apostolus non intendebat 5 suadere Corinthiis ut in nullo casu subirent iudicium apud infideles ; tunc enim propriae doctrinae contradixisset aperte , cum expresse docuerit fideles etiam infidelibus principibus et potestatibus obedire , et ipsemet dixerit de seipso : Ad tribunal Caesaris sto, ubi me oportet iudicari . Sed intendebat hortari Corinthios ut, quando posset fieri salvo iure infidelium 10 principum , caverint coram infidelibus litigare pro scandalo eorundem infidelium evitando , ne scilicet de fraudibus et iniuriis aliisque nequitiis quibuscumque , quas faciebant Christiani Christianis, scandalizarentur, si de huius modi occultis inter Christianos publice fierent quaerimoniae et

106 apertam: aptam U Per verba apostoli 1 Cor.vi probari non potest Imperium esse a pappa rubr. 8 ibi Vulg. 104 cf. I Tim.3,6–7 .

108 prius: ii.22.4-7 .

112 prius: ii . 16.5-19,95–101 .

v.9.1 aliqui : cf. Innocentius papa III, c. ' Per venerabilem ' , X IV, 17,13 , col.716; [ Innocentius papa IV], Eger cui lenia , ed . Herde, DA xxiii ( 1967 ) ,518 ; OQ i.2.63–71 . 2-3 I Cor.6,3 . 4-140 cf. OQ i.11.1-70 ; Consult.278–300 ; IIusIIIae Dial.ii. 18 .

240

OCKHAM : OPERA POLITICA

peteretur ab infidelium iudicibus iustitiae complementum, et sic averterentur a fide , quae erat praedicanda , infidelibus videntibus inter credentes tot 15 et tantas malitias exerceri . In multis enim casibus , salvo omni iure superioris , potest iniuriam patiens atque fraudem nolle apud superiorem iudicari et contendere coram eo. Nam etiam secundum iura iudex saepe debet concordare partes , si potest, antequam veniant ad iudicium , Extra, de simonia, c. Querelam, Extra, de transactionibus, c . Ex parte, xxiii, q . 20 ultima, c . Si quis membrorum, v, q.ii , c . Si primates , di.xc , c . Studendum, xxiii, q.iv, c . Si illic. Sic etiam, omni sine praeiudicio superioris , possunt partes componere inter se absque hoc , quod moveatur querela coram iudice . Desiderans igitur Apostolus ut fraudes et iniuriae, quas fratres fratribus 25 faciebant,

occultarentur inter ipsos et nequaquam cum

scandalo

deducerentur ad notitiam infidelium iudicum , duplex patientibus fraudes et iniurias providit remedium, si non possent amicabiliter componere cum facientibus fraudes et iniurias . Unum erat ut patienter propter Deum , ne blasphemaretur doctrina 30 Christi ab infidelibus, fraudes et iniurias sustinerent . Propter quod dicit: Quare non magis iniuriam accipitis ? quare non magis fraudem patimini? quasi diceret: ' Quare intuitu retributionis aeternae non toleratis patienter fraudes et iniurias, non trahendo cum scandalo iniuriantes et fraudantes ad 35 iudicium infidelium?' Aliud remedium fuit ut fideles inter se constituerent iudices , non praelatos ecclesiae sed laicos, si possent reperiri idonei , qui de omnibus saecularibus negotiis iudicarent inter eos , salvo iure infidelium potestatum , quamdiu principibus et potestatibus infidelibus essent subiecti . Et quod hoc licite et laudabiliter potuit fieri, voluit probare Apostolus reprehen- 40 dens eos quod sic minime faciebant, dicens in principio capituli : Audet aliquis vestrum habens negotium adversus alterum, quod scilicet licite sopiri potest inter vos et per iudices constitutos a vobis, salvo iure principum infidelium saeculi , iudicari apud iniquos, id est apud infideles , et non apud sanctos, id est fratres fideles? Quasi diceret: 'In hoc reprehensibiles estis 45

18 iudicari scripsi: iudicare Ues

21 ii correxi: 3 U

45 id est: et s

18-22 A similar catena OQ i.11.45-7; Consult.288–9 ; cf. IIusIIIae Dial . ii. 18. The source 20-1 1,36,11, is Gl.ord. ad X 1,36,11 s.v. ad componendum ' . 20 V, 3,15 , col.753 . col.210. 21 c.31 , C.23 , q.8 , col.964. 21-2 c.4 , C.5 , q.2, col.546 , c.7, di.90, col.314. 22 c.29, C.23, q.4, col.912 . 30-5 cf. OND 115.348–60. 30-1 cf. I Tim.6,1 ; AP 6.127; OQ i.11.68-70; Consult.292. 32 I Cor.6,7. 41-5 I Cor.6 , 1 .

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

241

quod , quando aliquis vestrum habet negotium et querelam adversus alterum , vos nec patienter sustinetis iniurias propter Deum nec amicabiliter componitis cum iniuriantibus nec ad sopiendum litigia arbitros fideles eligitis nec iudices fideles constituitis, qui auctoritate communitatis regula50 riter de omnibus huiusmodi iustum proferant iudicium, salvo iure illorum, quibus omnes estis subiecti . Sed iniuriantes vobis fratres ad iudicium infidelium trahitis , cum scandalo eorundem et blasphemia doctrinae , quando possetis inter vos absque praeiudicio iuris infidelium vestra sopire negotia' : quemadmodum socii , vir et uxor, fratres habentes aliquid 55 dividere, religiosi subiecti episcopi [s ] ac plures alii tam saeculares quam alii superiorem habentes saepe , si unus iniuriatur alii , inter se prudenter sua sopiunt negotia uno modo vel alio , antequam unus trahens alium ad superioris iudicium laboribus fatigetur et expensis , ac in derisum et obprobrium veniant aliorum . 60

Et quia posset aliquis credere quod fideles non haberent iudicare inter fratres, hoc intendit Apostolus removere per talem rationem: Illi , qui digni sunt iudicare inter fratres , possunt constitui propter evidentem utilitatem iudices inter fratres , salvo iure aliorum . Fideles autem digni sunt iudicare inter fratres . Ergo aliqui ex eis possunt constitui iudices inter fratres , qui

65 absque praeiudicio aliorum, scilicet infidelium , iudicent inter eos . Maior manifesta videtur; minorem probat Apostolus dupliciter. Primo per hoc , quod fideles iudicabunt totum mundum , dicens : An nescitis quoniam sancti de [hoc] mundo iudicabunt? scilicet in iudicio ultimo, saltem iudicio approbationis et comprobationis vitae ; unde de eis 70 dicitur Sapientiae iiiº : Iudicabunt nationes. Ex hoc autem quod sancti iudicabunt mundum infert Apostolus quod fideles digni sunt iudicare inter fratres, dicens : Et si in vobis iudicabitur mundus, indigni estis , qui de minimis iudicetis ? quasi diceret : ' Non estis indigni , sed digni estis , ut iudicetis etiam de minimis ; immo vos estis digni iudicare , et infideles non 75 sunt digni iudicare ; licet enim habeant potestatem legitimam iudicandi , tamen illa potestate non sunt digni ' : quemadmodum rex fidelis vel alius. exsistens in peccato mortali indignus est legitima , qua est praeditus , potestate. Propter quod soli sancti digni sunt iudicare ; qui tamen iudicare non debent in praeiudicium aliorum , qui quamvis indigni potestate

58 fatigetur scripsi: fatigentur 55 episcopis scripsi: episcopi Ues 57 nogocia U 68 hoc sec.Vulg.s : om.U 69 comprobationis : 59 veniant es: venerant U Ues comparacionis U 54-9 cf. Consult.283-5.

70 Sap.3,8 .

72-3 I Cor.6,2.

242

OCKHAM : OPERA POLITICA

iudicandi praepollent, praesertim si in iudicando sunt minime negligentes . 80 Sed in aliis casibus propter urgentem necessitatem et evidentem utilitatem . fideles iudicare debent. Secundo probat Apostolus minorem praedictam per hoc , quod fideles angelos iudicabunt, dicens : Nescitis quoniam angelos iudicabimus ? quanto magis saecularia ? quasi diceret : ' Si iudicabimus angelos nos credentes, 85 multo magis digni sumus et licite poterimus saecularia iudicare , ita tamen ut ad aliena iura non extendamus manum . Quia licet nos soli credentes simus digni in iuribus alienis, infideles autem omni potestate legitima sint indigni , tamen antequam per iustam sententiam ipsa priventur, non debemus iura eorum invadere , praecipue si in exhibendo iustitiam non 90 fuerint negligentes, quamvis opera iusta non faciant iuste sed intentione corrupta . Saecularia igitur iudicia si habueritis, et non vultis patienter fraudes et iniurias sustinere vel quia imperfecti estis spiritualiter et infirmi vel quia non expedit , contemptibiles , id est laicos , tamen sapientes et discretos, ut praelati , scilicet episcopi et potissime summus sacerdos , 95 spiritualibus curis intendant , constituite ad iudicandum, salvo iure superiorum sive fidelium sive infidelium . ' Sed forte quaeret aliquis quare Apostolus non addidit istud breve verbum ' salvo iure aliorum ' ; si enim hoc addidisset, quaestiones plurimas exclusisset. 100 Huic respondetur quod Apostolus noluit dicere omnia in omnibus ; alibi autem expressit hoc , cum docuit , sicut dictum est , omnibus reddere debitum , et principibus obedire , et iuste vivendo cuilibet ius suum tribuere . Sed adhuc forte quaeret aliquis an licuit illis , quibus scribebat Apostolus , 105 de omni negotio emergente inter ipsos facere iustitiae complementum etiam secundum rigorem? Cui potest responderi quod hoc non licebat eis de omni negotio. Quia forte non habebant merum imperium , et per consequens non licuit eis poenam mortis vel membri truncationem inferre . Quibus etiam non licebat 110 iniuriantibus irrogare poenam , per quam impedirentur principibus

80 neglientes U ut passim

88 simus: sumus U

91 fuerint: fuerunt U

96 intendat U

81 urgentem necessitatem et evidentem utilitatem: see above , ii . 17.8n .; below, v.9.133 . 102 dictum est: 84-5 I Cor.6,3 . 92-7 I Cor.6,4. 101 cf. I Cor. 12,6; Ephes. 1,23. above, ii . 10.42-58 ; ii. 16.20-6 ; iii.3.11-12,61-67. 102-4 cf. Rom. 13,7; Tit.3,1 ; Hebr. 13,17. 109 merum imperium: cf. Dig.2.1.3: merum est imperium habere gladii potestatem ad animadvertendum facinorosos homines; above , v.5.35n.

243

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

infidelibus servitia debita et obedientiam exhibere ; quia non debebant eos per talem modum iure , quod in delinquentibus habebant , privare , reddendo subditos eis ad obediendum et reddendum debita impotentes. 115

Ex his colligitur evidenter quod [ per] illa verba Apostoli nullo modo potest concludi quod imperium est a papa vel quod imperator est in temporalibus inferior papa tamquam vassallus eius : tum quia Apostolus noluit per verba illa recitare omnia, quae dixerat et dicturus erat de obedientia principibus etiam infidelibus exhibenda; tum quia Apostolus

120 non est ibi locutus in persona papae illius, sed in persona totius congregationis fidelium , cui etiam intendebat loqui , quamvis tunc solis Corinthiis sermonem dirigeret - quia quod certis personis dicitur, ad alios frequenter extenditur

; tum quia Apostolus ibi ita de se loquebatur sicut de Petro . Si

ergo per illa verba posset ostendi quod imperium erat a Petro, per eadem 125 verba posset ostendi quod imperium erat a Paulo ; immo, cum Paulus , sicut dictum est, illa verba dixerit in persona totius congregationis fidelium , sequeretur quod imperium esset a quolibet credente et fideli , quod est absurdum ; vel a congregatione fidelium , quod etiam est absurdum ; vel saltem sequeretur quod imperium esset a quolibet viro perfecto , qui 130 iudicaturus est angelos , quod iterum est absurdum. Apostoli ergo verba sic debent intelligi : ' Si nos fideles iudicabimus angelos, multo magis sumus digni iudicare temporalia; quae etiam iudicare debemus, quando urgens necessitas vel evidens utilitas hoc exposcit, salvo iure principum saeculi infidelium , quamdiu habent legitimam potestatem , 135 praesertim si in exhibenda iustitia non fuerint negligentes. ' Fideles tamen sic habent, salvo iure aliorum , saecularia iudicare , quod extra articulum urgentis necessitatis et evidentis utilitatis praelati spirituales ecclesiae se de eis nullatenus intromittant, iuxta illud Apostoli ii ad Timotheum iio: Nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus ; sed huiusmodi negotiorum 140 iudicium est per laicos, si reperiuntur idonei , exercendum .

113 habebant: habeant U 113-4 reddendo : reddendos U 115 per om .U 136 sic: nec U 130 iudicaturus: iudicatus U scripsi: enim U; non es 140 reperiunt U

128 etiam

126 dictum est: 117-123 cf. OND 113.29–39,68–74 . 119-21 cf. AP 6.118–9 . v.9.120-21 . 135-40 cf. OND 115.277-88. 138-9 II Tim.2,4 ; cf. AP 2.149-60; JusIIIae Dial.i.9; OQ i.4.12-32 ; above , ii.7.16-33.

244

OCKHAM: OPERA POLITICA CAPITULUM 10

ADHUC , quod imperium sit a papa non potest ostendi per illa verba Scripturae dicta Ieremiae prophetae: Ecce constitui te hodie super gentes, et super regna ut evellas, et destruas, et disperdas, et dissipes, et aedifices, et plantes. Per quae tamen quidam hoc moliuntur ostendere , dicentes quod si hoc dictum est pontificatu fungenti in Veteri Testamento , multo magis 5 credendum est esse dictum fungenti pontificatu in Novo Testamento . Et ideo, cum hac potestate usi fuerint plerique pontifices Veteris Testamenti , qui a nonnullis regibus, qui se indignos fecerant principatu , regis solium auctoritate sibi divinitus tradita transtulerunt , multo magis hoc poterit. facere fungens pontificatu Novi Testamenti , ut scilicet potestatem habeat 10 transferendi imperium ; ex quo infertur quod imperium est a papa. Sed isti et procedunt sophistice et se non legisse vel non intellexisse sacras litteras manifestant. Nam verba praemissa Ieremiae non fuerunt dicta pontificatu fungenti in Veteri Testamento ; Ieremias enim , cui dicta fuerunt , quamvis fuerit 15 sacerdos, pontifex tamen non erat . Iterum, non legitur quod plerique pontifices in Veteri Testamento regis solium ab illis , qui se indignos fecerant, transtulerunt. Nam prima translatio facta fuit a Saule ad David ; quam non fecit pontifex , sed Deus , et Samuel, qui non erat pontifex , promulgavit, sicut habetur i Regum xvº . 20 Secunda translatio fuit pro parte regni de Roboam ad Ieroboam ; quam Deus praedixit primo Salomoni , ut legitur iii Regum xiº, et postea eandem praedixit Ahias Silonites ipsi Ieroboam ibidem; quam postea fecit coetus filiorum Israel , sicut patet capitulo xiiº, ubi sic scribitur : Cum audisset omnis Israel, quod reversus esset Ieroboam, miserunt, et vocaverunt eum 25 congregato coetu, et constituerunt [ eum] regem [ super] omnem Israel, nec secutus est quisquam domum David praeter tribum Iuda solam . De pontifice autem nulla fit mentio . Tertia translatio fuit de domo Ieroboam

Imperium esse a papa probari non potest per illa uerba Ieremie 1 Ecce constitui te hodie etc rubr. 6 pontificato U 8 qui a scripsi: quod U; quod [a] es 26 eum sec.Vulg.: om.U 26 super sec.Vulg.: om.U v.10.2-4 Ier. 1 , 10. 4 quidam: cf. e.g. Innocentius papa III, c . ' Solitae' , X 1,33,6, coll. 197-8 ; [ Innocentius papa IV] , Eger cui lenia , ed . Herde , pp.518–9 ; OQ i.2.41–60 . 15-16 cf. AP 6.93-6 ; OQ i.10.4–6,144–5 ; IlusIIIae Dial.i.24. 19-22 cf. OQ i.12.37-80. 22-3 ib. 11,31-9. 24-7 ib. 20 I Reg . 15,23; cf. ib. 16,12. 22 III Reg. 11,11–13 . 12,20. 28-9 cf. ib. 15,28-30.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

245

ad Baasa. Quarta , de domo Baasa ad Zambri . Quinta, de domo Zambri ad 30 Amri . Sexta , de domo Amri ad Iehu , quem unxit quidam de filiis prophetarum de mandato Helisei prophetae , sicut legitur iv Regum ixº. Septima fuit de domo Iehu ad Sellum filium Iabes . Octava, de Sellum ad Menahem. Nona, de domo Menahem ad Phacee filium Romeliae . Decima, de Phacee ad [ Osee filium] Ela, sub quo cessavit regnum Israel . In quibus 35 omnibus de pontifice , quod in aliquo se intromisit , nulla fit mentio . Undecima fuit a Ioas filio Iosiae ad Eliachim fratrem suum , quem constituit regem Pharao rex Egypti , sicut habetur iv Regum xxiiiº; non autem pontifex . Duodecima fuit a Ioachim filio Ioachim seu Eliachim ad Sedechiam patruum eius ; quam fecit non pontifex aliquis, sed rex Nabugo40 donozor, sub quo cessavit regnum Iuda . In quibus omnibus nulla fit mentio de quocumque pontifice vel etiam sacerdote . Solummodo habetur in scriptura divina , scilicet iv Regum xiº , quod Ioiada sacerdos , occisa Athalia , quae usurpaverat sibi regnum , cum centurionibus et militibus constituit Ioas filium regis regem super Ierusalem ; non autem legitur quod 45 ab aliquo rege, qui se fecerat indignum , transtulerit regnum ad aliquem, qui non erat legitimus successor iure hereditario praedecessoris sui . Advertant igitur eruditi quanta maturitate et quibuslibet manibus saepe decretales epistolae decoquuntur, in quibus contra scripturam sacram tales fabulae inseruntur. Nec mirum , quia dictatores earum et conditor [ es ] 50 saepe sunt Scripturarum ignari; qui tamen temere reputant approbandum omne, quod dic*nt. Liquet igitur ex praedictis quod assertores isti se non legisse vel non intellexisse scripturas sacras ostendunt . Quod etiam procedunt sophistice, aperte monstratur. Primo quia, licet Ieremias fuerit sacerdos, quamvis non summus, tamen sibi non inquantum 55 erat sacerdos, sed inquantum erat propheta verba illa dicta fuerunt . Unde et ibidem praemittebat Deus : Prophetam in gentibus dedi te, quasi diceret: ' Illa, quae dicturus sum tibi , non dicam tibi tamquam sacerdoti , sed tamquam prophetae . Et ideo quae facies, non facias tamquam sacerdos , sed tamquam propheta ad illa facienda specialiter missus . ' Secundo quia

33 Manahen U 29 Baasa (bis) : Daasa U (bis) 30 post ad: Ihesu Iesu add.et del.U 33 Romolio U 34 Osee filium sec. Vulg.: om.U 34 Hela U 36 loas: loachaz Vulg. 36 Eliachym U 37 xxiii correxi: 53 U 39 quam : quem Us 47 quibuslibet: qualibet U 49 conditores: conditor U

29 cf. ib. 16,10-13. 29-30 cf. ib. 16,16-21. 30-1 cf. IV Reg.9,1-6; OQ i.12.49–52. 32 cf. ib. 15,10. 32-3 cf. ib. 15,14. 33 cf. ib. 15,25. 33-4 cf. ib. 15,30. 34 cf. ib. 16.6. 36-8 ib. 23.34. 38-40 cf. II Paralip.36,10. 41-4 cf. IV Reg. 11,4-21 ; OQ i. 12.86–108. 56 ler.1.5 . 59-63 cf. OQ i . 10.9–11. 54-6 Verbally as OQ i . 10.6–9; cf. AP 6.97-9.

246

OCKHAM: OPERA POLITICA

Ieremias numquam exercuit potestatem in temporalibus super reges et 60 regna nec umquam asseruit se accepisse huiusmodi potestatem super reges, sed solummodo prophetavit regibus et monuit eos facere , quae Deus mandaverat. Unde per illa verba Ieremias , sicut testatur beatus Bernardus secundum quod allegatum est supra, iio huius capitulo xiio , non recepit dominium 65 super gentes et regna, sed tantummodo ministerium. Et ut sciret sibi non esse commissum dominium gentium et regnorum , ministerium credentium sibi secundum beatum Bernardum Deus rusticano sudore volebat exprimere , dicens : Ut evellas, et destruas, et disperdas, et dissipes, et aedifices, et plantes; quorum nullum dominii fastum sonat, secundum 70 Bernardum: ut sciret propheta non dominium , sed ministerium sibi fuisse iniunctum . Quale autem fuerit illud ministerium , ex operibus prophetae , qui nequaquam negligenter sibi impositum ministerium executus est , liquet . Quia fuit ministerium praedicationis , informationis , exhortationis , 75 promissionis , increpationis et comminationis. Haec enim et similia tantummodo propheta exercuit; nequaquam autem exercuit nec umquam dixit se exercere debere illa, quae ad institutionem regum et executionem regalis dominii pertinere nosc*ntur. Sophistice igitur concluditur ex verbis illis quod imperium est a papa .

LIBER SEXTUS

CAPITULUM 1

PRAESCRIPTA sufficienter, ut aestimo , manifestant non posse probari per verba scripturarum sacrarum imperium esse a papa vel imperatorem debere recognoscere a papa imperium . Nunc superest videre an per iura,

76 comminationis scripsi: 65 xii scripsi: 15 U 67 post regnorum : [ sed] coniec.es communicationis U; collacionis e; consolationis s 80 post papa: Explicit liber 5. Incipit liber 6 rubr. Per decretum Nicholai pape quod ponitur 22 dist. c.1 non potest ostendi quod Imperium est a papa rubr. 68 Bernardum: cited above, 64-76 cf. AP 6.84–93 . 65 supra: ii.12.65–9. ii. 12.66-8 . 67-8 Ier.1,10. 75-6 cf. AP 6.90–3.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

247

praesertim canonica, vel per rationes politicas aut theologicas queat idem 5 ostendi : sicut quidam putant adducentes decretum Nicolai papae , quod habetur di.xxii , c.i , ubi sic legitur : Illam, scilicet Romanam ecclesiam , solus ipse instituit et fundavit, et supra petram fidei mox nascentis erexit, qui beato Petro aeternae vitae clavigero terreni simul et caelestis imperii iura commisit. Ex quibus verbis habetur quod Christus commisit beato Petro 10 iura terreni imperii , et per consequens beatus Petrus habuit ius supra terrenum imperium, quare debebat recognosci a beato Petro. Sed ista verba Nicolai papae , si non possunt aut non debent exponi contra intellectum , quem prima facie sonant , sunt absurda et erronea reputanda; quia multae absurditates sequerentur ex eis . 15

Sequeretur enim primo quod caeleste imperium esset a beato Petro . Quia ita dicit Nicolaus iura caelestis imperii sicut terreni esse a Deo commissa Petro . Si igitur per verba praemissa potest probari quod terrenum imperium est a Petro et quod imperator terrenus recognoscere debet imperium a papa tamquam vassallus eius, sequitur quod imperium

20 caeleste est a beato Petro, et quod quicumque obtinet caeleste imperium debet illud recognoscere a beato Petro et a papa tamquam vassallus eius . Quod est absurdum : quia si , teste Salvatore , qui minor est in regno caelorum, maior erat Ioanne Baptista dum erat viator, multo magis qui minor est in regno caelorum, maior est papa, qui saepe est sceleratissimus 25 hominum . Sequeretur etiam quod omnia regna mundi essent a papa. Quia non plus commissa sunt iura imperii Romani papae quam iura omnium regnorum . Si igitur imperium est a papa [ et] imperator debet recognoscere imperium a papa tamquam vassallus eius , sequitur quod omne aliud regnum est a papa 30 et quod quilibet rex tenetur recognoscere regnum , quod tenet , a papa tamquam vassallus eius. Ex quo ultra infertur quod secundum praedictos assertores reges Fran-

6 xxii: 22 ex corr.U om .Ve

7 instituit et om.canon

7 super canon

28 et suppl.s:

vi.1.5 quidam: perhaps Ockham had the canonists in mind; cf. Gl.ord. ad Decretum Gratiani c.6, di.96 s. v. ‘ usurpavit' ; ad c.8 , di. 10 s.v. ' discrevit' ; see OQ ii.1.16–19 ; IlusIIIae Dial.i.19. Scholz, Wilhelm von Ockham, p.194n , refers to John XXII's bull Si fratrum dated 31 March 1317 , Extrav.loann . XXII 5 , c.unic ., col . 1211 , on which see Jesselin de Cassagnes in Gl.ord. s.v. ' commisit' . 6-9 c.1 , di.22, col.73 . Nicholai papae [II] : potius Petrus Damiani, Opusc.v (ad Hildebrandum ) , PL 145,9 . 12-14 cf. OQ ii.7.9–11. 15-21 Verbal 26-42 cf. OQ similarities OQ ii.7.46–52 ; cf. IusIIIae Dial.i.19. 22-3 cf. Matth.11,11 . ii.7.56-61 ; IIusIIIae Dial.i.19 .

248

OCKHAM : OPERA POLITICA

ciae quamplures de haeresi et plures summi pontifices de fautoria pravitatis haereticae sunt notandi . Si enim omnia regna sunt a summo pontifice et recognosci debent ab eo, praesertim iure divino - quia dicit Nicolaus papa 35 quod Christus iura terreni imperii, et per consequens omnium regnorum , commisit beato Petro ; quae autem a Christo commissa sunt, iure divino sunt commissa

, sequitur quod reges Franciae , qui superiorem in

temporalibus minime recognoscebant, sicut habetur Extra, Qui filii sint legitimi, c . Per venerabilem , de errore contra ius divinum et per conse- 40 quens de haeresi sunt notandi . Qui etiam convincerentur auferre privilegium Romanae ecclesiae , et per consequens essent haeretici iudicandi ; quia secundum Nicolaum papam ubi prius : Qui Romanae ecclesiae privilegium ab ipso summo omnium ecclesiarum capite traditum auferre conatur, hic proculdubio in haeresim labitur; et cum ille vocetur iniustus, 45 qui scilicet aufert ius aliarum ecclesiarum, hic est dicendus haereticus. Romani etiam pontifices , qui reges Francorum de errore seu haeresi minus arguebant, essent inter fautores pravitatis haereticae computandi. Nam , ut testatur Innocentius papa , prout habetur di.lxxxiii , c . Error: Error, cui non resistitur, approbatur, et veritas, cum minime defensatur, 50 opprimitur. Nec caret scrupulo societatis occultae, qui manifesto facinori desinit obviare . Quae et similia , quae innumera quasi ad hoc allegari valerent, de praelatis et curam habentibus aliorum potissime debent intelligi , quia ad illos praecipue spectat errores maxime contra fidem catholicam exstirpare et contrarias serere veritates , praesertim quando 55 errores huiusmodi publice defenduntur. Si igitur verba praescripta Nicolai papae de errore debeant excusari , alium quam prima facie sonant oportet eis tribuere intellectum . Dic*nt autem quidam quod Nicolaus non accipit ius terreni [et caelestis] imperii pro iure [et] dominio temporalium et spiritualium rerum, sed pro 60 spirituali potestate solvendi et ligandi universa peccata; de qua potestate dixit Christus Petro: 'Tibi dabo claves regni caelorum. Et quodcumque ligaveris

49 lxxxiii: 93 U 51 facinor U dominio sec.font.: iure divino Ues

59 et caelestis sec.font.: om.U

60 iure et

49-52 c.3, di.83, 38-40 IV, 17,13 , col.715 ; cited also IPP 19.6. 43-6 c.1 , di.22 , col.73. coll.293-4 (the quotation is not continuous). Innocentius papa: potius Felix papa III, Ep.ii.5, Thiel, Epp.Rom.Pont.gen. , p.236 . See I Dial.iv.22,31 ; ib.vii.30,32; CE 7.154–6n. 52 similia: cf. I Dial.iv.31 ; ib.vii.32 ; CE 7.156–60; CB iii . 1.229 . 10–26. 57-8 Following the counsel in Gl.ord. ad X V,40,6 s.v. ' ex causis' : Non statim debemus intelligere, ut verba prima facie sonare 59-65 quidam: videntur, maxime ubi ambigua sunt, sed debemus recurrere ad intentionem loquentis. Ockham cites their opinion verbally from Alleg. art.iii.435-42,448-50. 62-4 Matth . 16,19.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

249

super terram, erit ligatum et in caelo : et quodcumque solveris super terram, erit solutum et in caelo.' Quae verba secundum praedictos debent intelligi 65 de peccatis ligandis et solvendis, non de terrenis causis diffiniendis , et eodem modo debent intelligi verba Nicolai papae praedicta . Quidam autem dic*nt quod sicut Nicolaus papa, si non errat , per imperium caeleste non intelligit illud imperium, quod ecclesia triumphans quia illud imperium non est a papa nec possidet in caelis et obtinet 70 umquam beatus Petrus fuit superior illo imperio , sed tantum fuit aliquo modo potestatem habens aperiendi illud imperium : quemadmodum cubicularius imperatoris vel regis habet aliquando potestatem aperiendi cameram imperatoris aut regis , cuius tamen non habet verum dominium , nec aliquis propter hoc intrans in ipsam, si imperator dederit sibi cameram 75 ipsam , tenetur recognoscere eam ab aperiente et intromittente eum in , sic per terrenum imperium non intelligit illud imperium tempoipsam rale, cui praesident imperatores Romani . Sed per terrenum imperium intelligit ecclesiam militantem, de qua multis temporibus non fuit verus imperator, et per caeleste imperium intelligit ecclesiam triumphantem ; 80 quarum non commisit Christus beato Petro dominium , sed respectu illarum commisit sibi aliquo modo quaedam iura . Commisit enim beato. Petro ius recipiendi per baptismum infideles ad ecclesiam militantem ; cui etiam commisit ius pascendi ecclesiam militantem , sed non dominandi . Respectu etiam ecclesiae triumphantis non commisit sibi dominium , sed 85 quodam modo commisit sibi ius quoddam respectu illius ; quia commisit sibi ius absolvendi aliquo modo a peccatis, a quibus absolutus est dignus introduci in ecclesiam triumphantem . Commisit etiam sibi ius docendi et imbuendi exsistentes in ecclesia militante bonis operibus, quibus , secundum Augustinum in sermone de dedicatione ecclesiarum , triumphantis 90 ecclesiae ianua aperitur. Aliter potest dici , ut nonnullis apparet, quod per terrenum imperium intelligit Nicolaus malos in ecclesia militante , et per caeleste imperium intelligit bonos in eadem; et super utrosque habet papa aliquam potestatem , non dominium ; et ideo non dicit quod commisit dominium , 95 sed iura. Vel potest dici quod Christus commisit beato Petro aliquo modo iura.

63 caelis Vulg.

64 caelis Vulg.

76 intelligitur U

93 utrasque e

67 Quidam: not identified. 67-77 cf. IlusIIIae Dial.i.19. 69-71 cf. OND 93.717–9. 88-9 Ocf. [Augustinus ] , Sermo supposit.ccxxix . 1 , PL 39,2166. 91-5 cf. OND 93.712-23 ; I Dial.vi.9; OQ ii.7.63–70; IIusIIIae Dial.i.19. 96-104 cf. IlusIIIae Dial.i.19.

250

OCKHAM : OPERA POLITICA

terreni imperii , cui praesidebant imperatores Romani sive infideles sive fideles: non quidem ius proprietatis et dominii , sed ius et potestatem docendi et praedicandi eis catholicam fidem. Quam si reciperent , dedit beato Petro ius et potestatem in spiritualibus super imperatorem, et ius 100 recipiendi carnalia pro sustentatione sua et executione officii sui , quia secundum sententiam Salvatoris: Dignus est operarius mercede sua, et iuxta illud Apostoli i ad Corinthios ixº: Si nos vobis spiritualia seminamus , non magnum est, si nos carnalia vestra metamus . Praedicti sensus verborum Nicolai papae se non impugnant, et videtur 105 quod vel omnes vel aliquem istorum sensuum debent habere , si non debent erronea reputari . Si enim intendisset Nicolaus asserere quod Christus commisisset beato Petro iura proprietatis et dominii super terrenum imperium et caeleste, errasset aperte.

CAPITULUM 2

RURSUS , non potest ostendi imperium esse a papa per hoc quod, sicut quidam putant, papa potest deponere imperatorem: quod probare nituntur per illud decretum , quod habetur xv, q.vi , c . Alius et per c. Iuratos . Nam papa non potest plus deponere imperatorem Romanum quam quemcumque alium regem vel principem, et ideo, si per hoc posset ostendi 5 imperium Romanum esse a papa, posset aeque faciliter ostendi regnum Franciae et omnia alia regna esse a papa. Unde et capitula illa Alius et Iuratos non loquuntur de imperatore , sed c . Alius loquitur de rege Francorum et c . Iuratos est de quodam milite nomine Hugo [ ne ] , cui 10 quidam alii milites servire iuraverant. Dico igitur quod sicut papa non potest auctoritate propria deponere regem Franciae tamquam superior eo in temporalibus , secundum quod glossa super illud c . Alius sentire videtur dicens: Dicitur deposuisse, quia

102 est enim add. Vulg.

103 seminamus non : seminavimus Vulg.

Papa non habet potestatem deponendi Imperatorem plus quam alios Reges ut per hoc patere possit Imperium esse a papa rubr. 13 quia: qui Gl. 9 Hugo[ne ]: Hugo Ues 100-104 See above, i.7.11 and n.

102 Luc.10,7.

103-4 I Cor.9,11.

3 c.3, C.15, q.6, vi.2.2 quidam : cf. Gl.ord. ad c.8 , di . 10 s.v. ' discrevit' ; OQ ii. 1.23-5. 3-18 cf. OQ ii.9.1-31 ; IlusIIIae Dial.i.18. 3-4 ib.c.5, col.756. col.756 . 13-14 Gl.ord. ad c.3 , C.15, q.6 s.v. ' deposuit' . Cited OND 93.735 ; I Dial.vi.9; OQ i.12.84; ib.ii.9.20-1 ; IlusIIIae Dial.i.18 ; Alleg. art.v.221.

251

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

deponentibus consensit, sic etiam non potest auctoritate propria deponere 15 imperatorem, saltem pro quocumque defectu vel alio crimine quam pro haeresi ; quinimmo videtur probabile quod etiam pro crimine haeresis non potest imperatorem deponere, praesertim si illi, ad quos spectat de imperio ordinare , circa correctionem debitam imperatoris non fuerint negligentes . Unde si imperator dignus est deponi seu ab administratione imperii 20 removeri , aut hoc est propter defectum vel crimen aliquod saeculare , aut propter crimen aliquod ecclesiasticum, quod scilicet est directe contra religionem Christianam et quod a sola religione Christiana crimen dampnatione dignissimum reputatur: cuiusmodi est crimen haeresis et blasphemiae in Christum et similia. 25

In primo casu ventilatio et examinatio totius causae et sententia ac sententiae executio spectat ad Romanos , vocando Romanos qui de Romano habent imperio disponere et ordinare : cuiusmodi sunt principes electores imperatoris – si in eos huiusmodi est derivata potestas

, qui loco

senatus successisse videntur. Si autem isti in corrigendo imperatorem vel in 30 deponendo , si esset dignus deponi , essent dampnabiliter negligentes , praedicta omnia devolverentur ad populum Romanum, a quo ortum est imperium et qui in imperatorem transtulit potestatem condendi leges et alia faciendi, quae ad administrationem spectant imperii , et qui vel aliquis auctoritate et nomine eius dedit electoribus potestatem eligendi et , si potestas 35 corrigendi et deponendi imperatorem - si habent eam huiusmodi non est eis ab aliquo imperatore commissa. Talis enim potestas non potuit specialiter dari istis principibus et non aliis, nisi vel auctoritate imperatoris vel populi , a quo imperator suam potestatem recepit . Et si aliter principes electores sibi vindicarent praescriptam potestatem , tyran40 nice eam sibi acciperent. Constat enim quod a principio talem potestatem minime habuerunt, sed potestas huiusmodi ad Romanum populum pertinebat. Quo iure ergo poterant potestatem huiusmodi adipisci in praeiudicium Romanorum? Et si isti principes poterant sibi talem potestatem accipere, ratione consimili et alii , qui erant pares et non subiecti istis , 45 poterant sibi eandem assumere potestatem : quod est absurdum. In isto autem populo Romano comprehenditur papa Romanus , et ideo

23-4 blasphemiae: plasphe' U; blasphemium e; blasphemia s imperatores U 37 dare U 25-36 cf. OQ ii.9.35-8.

31-3 See above, iii . 14.5-6.

28 imperatoris :

252

OCKHAM : OPERA POLITICA

nec solus papa nec papa cum cardinalibus vel clero Romano ex ordinatione Christi habuit huiusmodi potestatem. Et per consequens non habet eam iure divino , sicut nec iure divino habet talem potestatem super alia regna, nec iure divino habuit super infideles imperatores, praesertim si non 50 fuerunt religioni Christianae infesti . Nec habet eam iure humano, nisi sit sibi data a populo Romano vel imperatore : quod non constat nec forte per legitima documenta constare potest . In hoc enim casu Romani papae tamquam perito credere minime tenerentur, et ideo probatio , si qua per decretales Romanorum pontificum adduceretur, tamquam testium in causa 55 propria esset suspecta et invalida iudicanda. Istam tamen potestatem, si non fuit translata a populo Romano in imperatorem, potuit populus Romanus dare papae vel in perpetuum vel ad tempus, scilicet pro una vice vel pluribus . Et ideo papa ex iure divino nullo modo habet regulariter potestatem 60 deponendi imperatorem in hoc casu : tum quia non habet huiusmodi potestatem ex iure divino super alia regna; tum quia non habuit eam super imperatores infideles, saltem religionem Christianam minime molestantes ; tum quia per legem Christianorum potestas et libertas Romanorum est minime diminuta . Utrum autem in aliquo casu huiusmodi habeat 65 potestatem , non est discutiendum ad praesens. An autem ex iure humano habeat ipsam , per privilegia , cartas et instrumenta Romanorum debet sciri , non per decretales illorum, qui essent pars in hoc casu . In secundo autem casu, scilicet quando imperator deponendus esset pro

crimine haeresis vel alio , quod a sola religione Christiana crimen damp- 70 natione dignissimum iudicatur, videtur probabile quod examinatio et perscrutatio causae huiusmodi principaliter spectat ad papam, qui est caput religionis Christianae . Sed sententia diffinitiva dampnationis et eiusdem executio pertinet ad senatum Romanum seu illos , qui locum senatus tenent, vel ad populum Romanum , in quo numerari debet papa tamquam 75 membrum eiusdem populi, cuius est caput in spiritualibus, non in temporalibus regulariter, praesertim ex iure divino : quemadmodum de facto servatur circa haereticos et alios clericos tradendos curiae saeculari quod clerici causam examinant, sed sententiam mortis vel truncationis membri et eiusdem executionem sententiae iudicibus saecularibus relinquunt ; sic 80 enim nec ecclesiastica relinquitur disciplina nec potestati et iuribus aliorum . in aliquo derogatur.

54 perito: periti U

56 Istam : Ista U

51-9 cf. IlusIIIae Dial.i.30.

64 est supra lineam add.U

54-6 See above , i.8.25-30.

253

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

Patet ergo quod papa non habet regulariter potestatem deponendi imperatorem; quare per hoc non potest probari imperium esse a papa nec 85 imperatorem esse vassallum eius nec inferiorem in temporalibus . Esto etiam quod papa haberet regulariter potestatem deponendi imperatorem pro defectu vel crimine depositione dignissimo , tamen ex hoc non posset inferri quod imperium esset a papa nec quod imperator esset vassallus eius vel quod deberet recognoscere ab eo imperium tamquam a 90 superiori in temporalibus . Nam senatus vel populus Romanus poterat pro defectu vel crimine depositione dignissimo deponere imperatores infideles , et tamen imperator non tenebat ab eis imperium nec erat vassallus eorum . Similiter quodcumque regnum, saltem quando [ non ] potest haberi recursus congruus ad superiorem in temporalibus , scilicet imperatorem vel alium 95 principem saecularem, potest pro defectu et crimine depositione dignissimo regem suum deponere : qui tamen non est vassallus eorum nec ab eis tenet regnum . Cum autem allegatur capitulum illud xv, q.vi, Alius, patet quod non est ad propositum . Quia illud de imperatore non loquitur, sicut nec aliud 100 capitulum allegatum , scilicet Iuratos ; et ideo, sicut papa non habet regulariter potestatem deponendi regem Franciae , de quo loquitur illud capitulum , nec papa in temporalibus est superior rege Franciae , nec rex Franciae tenet regnum suum a papa, ita nec imperator. Quali autem modo fuit processum de facto circa depositionem illius regist 105 Francorum et substitutionem Pipini patris Karoli ibi minime explicatur ; scire autem debent illi , si sciri potest , qui gesta et chronicas eiusdem regni noverunt . Ibi enim quaerendus est modus ille , si tamen potuerit inveniri . Non itaque intendo hic dicere qualiter illa depositio et substitutio factae fuerunt, quia gesta illius regni non habeo ; sed volo dicere qualiter iuste et 110 rationabiliter fieri potuerunt. Poterat itaque contingere quod rex tunc Francorum erat dignus destitui . Cuius destitutio , quamvis peccasset, vel ad imperatorem , si tunc erat imperator ad quem potuit et debuit haberi recursus, vel ad populum sive. regnum [ spectabat] ; tamen populus sive regnum, vel consentiente impera115 tore vel ipso minime requisito, si non debuit aut non potuit haberi recursus ad ipsum , poterat potestatem hanc committere summo pontifici , ut cum

93 non suppl.es: om.U om .Ue

112 peccasset [pertinebat] add.e

114 spectabat add.s:

93-7 cf. OQ ii.8.49–52. 98 c.3 . C.15, q.6, col.756. 100 ib.c.5, col.756. Alleg. art.v.218-31. 114-120 cf. OND 93.727–36.

104-10 Contrast

254

OCKHAM : OPERA POLITICA

maiori auctoritate et pleniori consilio eadem destitutio fieret , et similiter institutio successoris . Et tunc poterat papa , non iure divino , sed ex commissione sibi ab hominibus facta, deponere unum et alium subrogare ; et tunc papa vere deposuisset.

120

Aliter poterat contingere quod populus sive regnum convenisset ut regem deponerent et alium substituerent , et papa ad hoc consilium daret et assensum . Et tunc, sicut dicit glossa, non deposuisset, nisi scilicet deponentibus consensisset .

CAPITULUM 3

AMPLIUS , quod non possit ostendi imperium esse a papa per privilegium Constantini Magni, sicut quidam putant, apparet. Quod ut magis clareat, verba eiusdem privilegii , ex quibus hoc colligitur, sunt in medium adducenda. Igitur, ut legitur in decretis di.xcvi , c . Constantinus , sic habetur in gestis 5 sancti Silvestri : Constantinus imperator quarto die baptismi sui privilegium Romanae ecclesiae pontifici contulit, ut in toto orbe terrarum pontifices vel sacerdotes ita hunc caput habeant, sicut iudices regem. In eo privilegio inter cetera legitur: Utile iudicamus una cum omnibus satrapis nostris et universo senatu, optimatibus [ etiam] et cum cuncto populo imperio Romanae eccle- 10 siae subiacenti, ut sicut beatus Petrus in terris [ vicarius] Filii Dei videtur esse constitutus, etiam et ipsi pontifices ipsius principis Apostolorum vice principatus potestatem amplius quam terrena nostrae imperialis serenitatis mansuetudo habere videtur, concessam a nobis nostroque imperio obtineant, eligentes [nobis] ipsum principem Apostolorum et eius vicarios 15

123 scilicet coniec.s : se Ue Imperium est [leges esse ] a papa per priuilegium Constantini probari non potest rubr. 10 etiam et 7 terrarum : Romano canon 8 ita inter add.canon 10 optimatibusque canon sec.canon.: et cum U 10 romano U 11 vicarius sec.canon .: om.U 11 filius U 14 mansuete U 12 ipsi om.canon 13 principatus sec.canon.: primatus U 13 terrene U 15 nobis sec.canon .: om.U 15 et: vel canon 123 glossa: above , vi.2.13-14. 5 c.14. vi.3.1-98 cf. Alleg. art.v.240-331 , which cites a different version of c. Constantinus. di.96, coll.342-6: discrepancies from Friedberg's reconstructed text which can be justified by variants shown in his apparatus are not noted . For the text of the relevant passages in Const.Constantini, see Fuhrmann's critical edition , lines 157-77,202-8,216-95. 6-27 coll.342-3. 6-29 Cited IlusIIIae Dial.i.27. 6-8 Cited I Dial.v.18 ; OQ i.12.142-5.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

255

firmos apud Deum esse patronos . Et sicut nostra est terrena imperialis potentia, ita eius sacrosanctam Romanam ecclesiam decrevimus veraciter honorare, et amplius quam nostrum imperium terrenumque thronum sedem sacratissimam beati Petri gloriose exaltari, tribuentes ei potestatem et 20 gloriam, dignitatem et vigorem et honorificentiam imperialem.

Atque decernentes sancimus, ut principatum teneat tam super quattuor sedes, Alexandrinam, Antiochenam, Ierosolymitanam et Constantinopolitanam , quam super omnes in universo orbe terrarum ecclesias, et pontifex, qui pro tempore sacrosanctae Romanae ecclesiae exstiterit, celsior 25 et princeps cunctis sacerdotibus et totius mundi existat, et eius iudicio , quae ad cultum Dei et Christianorum stabilitatem procuranda fuerint, disponantur. Et infra: Ecclesiis beatorum Apostolorum Petri et Pauli pro continuatione luminariorum possessionum praedia contulimus, et rebus diversis eas 30 ditavimus, et per nostram imperialem iussionem sacram tam in oriente quam in occidente vel etiam a septentrionali et meridionali plaga, videlicet in Iudaea, Graecia, Asia, Thracia, Africa, Italia [vel] diversis insulis nostra largitate eis concedimus , ea prorsus ratione, ut per manus beatissimi patris nostri Silvestri summi pontificis successorumque eius omnia disponantur. 35

Et infra: Beato Silvestro et omnibus successoribus eius de praesenti tradimus palatium imperii nostri Lateranense, deinde diadema , videlicet coronam capitis nostri, simulque frigium necnon et superhumerale, videlicet lorum, quod imperiale solet circumdare collum : verum etiam clamidem purpuream atque tunicam coccineam et omnia imperialia indumenta, seu

40 etiam dignitatem imperialium praecedentium equitum; conferentes ei etiam imperialia sceptra, simulque cuncta signa atque banna, et diversa ornamenta imperialia, et omnem processionem imperialis culminis et gloriam potestatis nostrae. Viris etiam diversi ordinis , reverentissimis clericis sanctae Romanae 45 ecclesiae servientibus, illud culmen singularis potentiae et praecellentiae

19 et: atque canon 17 veraciter: veneranter canon 22-3 Constantinapolitanam U 23 quam etiam add.canon 23 ecclesias Dei sec.canon. 24 tempore ipsius add.canon 25 et2: etiam es 25 quae: queque canon 26 et: vel fidei canon 31 meridiana canon 32 et Italia add.canon 32 vel sec.canon .: om.U 33 concessimus canon 33 ut sec.canon.: et U 35 eius de: eiusdem U 37 subhumerale U 38 assolet canon 40 etiam: et canon 16-27 Cited I Dial.v.18 . 19-24 Cited OQ i.12.145-9. 20-3 Cited IlusIIIae 28-30 Cited OQ Dial.ii.5. 23-7 Cited OQ i.12.168-71 . 28-34 § 1. col.343. i.12.149-51. 35-43 § 2, col.343. 44-57 83, coll.343-4.

256

OCKHAM : OPERA POLITICA

habere concedendo sancimus, cuius amplissimus noster senatus videtur [gloria] adornari, [id est] patricios [atque] consules effici, necnon et ceteris dignitatibus [imperialibus ] eos promulgamus decorari. Et sicut imperialis exstat decorata militia, ita et clerum sanctae Romanae ecclesiae adornari decernimus. Et quemadmodum imperialis potentia diversis officiis, cubicu- 50 lariorum nempe et ostiariorum atque omnium [ con ]cubitorum ordinatur, ita sanctam Romanam ecclesiam decorari volumus. Et ut amplissime pontificale decus praefulgeat, decernimus [ et hoc], ut clerici eiusdem sanctae Romanae ecclesiae mappulis et linteaminibus, id est candidissimo colore, decoratos equos equitent. Et sicut senatus calceamentis utitur, cum udoni- 55 bus, id est candido linteamine, illustrentur, et ita caelestia sicut terrena ad laudem Dei decorentur. Prae omnibus autem licentiam tribuimus beato Silvestro eiusque successoribus ex nostro indicto, ut quem placatus proprio consilio clericare voluerit, et in religiosorum numero clericorum connumerare voluerit , nullus ex 60 hominibus praesumat superbe agere. Decrevimus itaque, ut ipse et successores eius diademate, videlicet corona, quam ex capite nostro illi concessimus , ex auro purissimo et gemmis pretiosis uti debeant pro honore beati Petri. Ipse vero beatissimus papa super coronam clericatus, quam gerit ad gloriam beati Petri, ipsa ex auro 65 non [est] passus uti corona; frigium vero candido nitore splendidam resurrectionem designans dominicam, eius sacratissimo vertici manibus nostris imposuimus, et tenentes equum freno equi ipsius, pro reverentia beati Petri stratoris officium sibi exhibuimus, statuentes eodem frigio omnes eius successores singulariter uti in processionibus ad imitationem imperii 70 nostri. Unde, ut pontificalis apex non vilescat, sed magis quam terreni imperii nostri dignitas gloria et potentia decoretur, ecce tam palatium nostrum quamque Romanam urbem, et omnes Italiae seu occidentalium regionum provincias, loca, civitates beato pontifici et vobis papae Silvestro concedimus 75

47 atque 47 id est om .U 47 gloria sec.canon .: om.U 46 concedendo om.canon 51 concubitorum sec.canon .: 48 imperiali U om .U 48 imperialibus om.U 51 ita et add.canon cubitorum U 52 decorari sec.canon.: decorare U 53 et hoc sec. canon: om .U 55 senatus noster add.canon 58-9 et successoribus 53 clericis U eius canon 60 voluerit om.canon 59 inductu U 61 hominibus : omnibus canon 62 itaque et hoc add.canon 66 est sec.canon .: om.U 66 splendidam : splendidum s; 68 pro: per U 69 sibi: illi splendidissimam e 68 equum freno: frenum canon 73 nostri om.canon 75 beatissimo canon canon 75 vobis: universali canon 58-6184, col.344. 62-71 § 5 , col.344 . OQ i.12.151-5 ; IlusIIIae Dial.i.27.

72-8 § 6, coll.344-5 .

73-8 Cited

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

257

atque relinquimus, et ab eo et successoribus eius per pragmaticum constitutum decrevimus disponenda, atque iure sanctae Romanae ecclesiae concedimus peragenda . Unde congruum perspeximus nostrum imperium et regni potestatem 80 orientalibus transferre regionibus, et in Byzanciae provinciae optimo loco nomini nostro civitatem aedificari, et nostrum illuc imperium constitui, quoniam ubi principatus sacerdotum et Christianae religionis caput ab imperatore caelesti constitutum est, iustum non est, ut illic imperator terrenus habeat potestatem. 85

Haec omnia vero, quae per hanc imperialem et sacram iussionem et per alia divalia decreta statuimus et confirmamus, usque in finem mundi illibata et inconcussa [per]manere decrevimus. Unde coram Deo vivo, qui nos regnare praecepit, et coram eius terribili iudicio, obtestamur omnes nostros successores imperatores et cunctos optimates, satrapas et amplissimum

90 senatum, et universum populum in toto orbe terrarum nunc et in posterum, nulli eorum quoquo licere modo [ haec] aut [con]fringere aut quoquo modo convelli. Si quis autem, quod non credimus, in hoc temerator aut contemptor exstiterit, et aeternis condempnationibus subiaceat innodatus, et sanctos Dei principes [Apostolorum] Petrum et Paulum sibi in praesenti et in 95 futura vita sentiat contrarios, atque in inferno inferiori concrematus cum diabolo et omnibus deficiat impiis. Huius vero imperialis decreti paginam manibus propriis roborantes, super venerandum corpus beati Petri posuimus. Ex his colligitur quod saltem a praedicta concessione facta per Con100 stantinum , imperium fuit a papa recognoscendum . Quia, cum Roma sit caput Romani imperii, si ex tunc papa habuit imperialem dignitatem in Roma, sequitur quod principalitatem et potestatem habuit super Romanum imperium ; quare saltem ex tunc quilibet imperator tenebatur recognoscere imperium Romanum a papa.

77 iuri s 78 peragenda: permanenda canon 77 decrevimus : decernimus canon 85 iussionem om.canon 81 illic canon 85 et om.canon 80 transferri canon 89 et : vel canon 87 manere U 89 et2: etiam canon 91 haec sec.canon .: om.U 93 et om.canon 94 Apostolorum 91 fringere U 91 quoquo modo: in quoquam canon sec.canon.: om.U 95 inferior U

85-92 Cited 79-84 § 7. col.345. 85-98 § 8, col.345 . 85-7 Cited OQ i.12.155–7. ПlusIllae Dial.ii.5 . 100 Roma ... caput Romani imperii : Rome was often designated 'orbis caput' or ' caput mundi ' ; cf. Ovidius, Fast.v.93; Cod. Iust.1.17.1.10 ; Otto III imp. , MGH DOIII, no.389, pp.819-20; Ockham, OQ viii.4.301 ; Alleg. art.v. 168-9 . Geoffrey de Vinsauf had emphasised the imperial aspect, Poetria nova lines 2086-7 (ed . E. Gallo, The Hague, 1971 , p.126) : Imperialis apex, cui servit poplite flexo / Roma caput mundi.

258

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM 4

PORRO, quia nonnulli istam allegationem arbitrentur Achillem , ut ei rationabilis responsio dari non possit, ideo ipsam duxi exquisitius pertractandam . Primo autem recitanda est quorundam assertio dicentium verba praescripta esse apocrypha et nullius auctoritatis , cum motivo ipsorum; 5 secundo videndum est an eadem verba possint sanum intellectum habere, qui non obviat suprascriptis . Dicitur igitur quod verba praefata sunt apocrypha, ut rationi ac chronicis et historiis aliisque scripturis fidedignis sint penitus postponenda . Si enim non essent apocrypha , sed fides esset adhibenda eisdem, hoc non posset 10 dici, nisi diceretur quod essent ab ecclesia approbata. Sed quod sint ab ecclesia approbata non constat. Quia de approbatione eorum per ecclesiam non potest constare , nisi aliqua trium viarum : quia videlicet sunt in corpore decretorum inserta, vel quia in ecclesia leguntur, vel quia, ut dicit Gratianus , beatus papa Gelasius in concilio lxx episcoporum ipsa a 15 catholicis legi commemorat, et pro antiquo usu multas ea imitari dicit ecclesias . Sed propter primum non possunt dici ab ecclesia approbata ; quia Gratianus plura inseruit inter decreta, quae ecclesia non approbat, cum sint falsa; immo nonnumquam male allegat scripturam divinam, dicens haberi in Scriptura ubi non habetur, sicut patet xxiii , q.v, § ultimo , et eadem 20 causa, q.iv, § Sed obicitur. Nec possunt dici ab ecclesia approbata, quia forte leguntur in ecclesia: eo quod multae legendae sanctorum et alia leguntur in ecclesiis ac cantantur, quae tamen non sunt taliter approbata , ut ipsa negare non liceat et contrarium affirmare ; quilibet enim [ in ] ecclesia legit et cantat quod sibi placet. Nec possunt dici ab ecclesia approbata, quia 25 Gelasius papa ea legi commemorat: tum quia ex hoc , quod Gelasius ea legi

Quorundam assercio est quod verba prescripta sunt apocripha et nullius auctoritatis rubr. 24 in supplevi: 8 ac: aut s ; om.e 16 ea: hoc canon 24 quilibet: quelibet coniec.es om.Ues vi.4.1 Achillem: Scholz's reference, Wilhelm von Ockham, p.205n , to Zeno's argument about Achilles and the tortoise (cf. Aristoteles, Phys .VI.9 239b 14) is not to the point. Like Achilles the allegation was thought inexpugnable. 4 quorundam: cf. Lupold of Bebenburg, De iure. c.13 , pp.392-3 ; D. Maffei, La donazione di Constantino nei giuristi medievali, Milan, 1964, pp.261-76 . In the ' Decretum Gelasianum ' ( cf. Decretum Gratiani c.3 § 19, di . 15 , col.37) the Actus S. Siluestri, on which c. Constantinus was based, were not rejected as apocrifi. 15-17 c.13 , di.96, col.342. 21 Gratianus , p.c.49 , C.23 , q.5 , coll.945–7 ; id. , p.c.29, C.23, q.4, col.913 ; cf. I Dial.vii.68 , which notes Gratian's misunderstanding of IV Reg. 1,9-12.

BREVILOQUIUM DE PRINCIPATU TYRANNICO

commemorat, non habetur quod sint ab ecclesia approbata

259

papa enim

potest asserere de multis quod leguntur etiam a catholicis, quamvis etiam . ipsemet ipsa non approbet - ; tum quia in verbis praescriptis innuitur quod 30 illa gesta beati Silvestri non sunt necessarie ab ecclesia universali approbanda, cum in eisdem inseritur quod pro antiquo usu multas ea dicit imitari ecclesias nam si essent ab universali ecclesia approbanda , oporteret omnes ecclesias imitari ipsa et cum omni devotione tenere ; tum quia, quamvis essent approbata a papa et lxx episcopis, non deberent dici ab 35 universali ecclesia approbata : quia sicut papa et lxx episcopi , immo papa et omnes episcopi , saltem praeter unum , possunt errare contra fidem et pravitate maculari haeretica, ita possunt approbare quae sunt nullatenus ab universali ecclesia approbanda . Videtur igitur nonnullis quod praescripta verba non sunt tantae auctori40 tatis ut rationi debeant praevalere .

CAPITULUM 5

SED quicquid sit de assertione praescripta , videtur quod supradicta verba possunt sanum intellectum habere, ut scilicet verba , quae in ipsis absolute deduc*ntur, per alia cum quadam modificatione vel determinatione seu specificatione prolata exponantur et intelligantur, Extra, de 5 verborum significatione , c. Exiit, libro viº. Cum itaque dicatur in eis non absolute, sed cum quadam modificatione vel determinatione seu specificatione: Decernentes sancimus, ut principatum teneat tam super quattuor sedes, Alexandrinam, Antiochenam, lerosolymitanam [et] Constantinopolitanam, quam super omnes in universo 10 orbe terrarum ecclesias, et pontifex, qui pro tempore sacrosanctae Romanae ecclesiae exstiterit, celsior et princeps cunctis sacerdotibus et totius

30 necessarie ex corr.U : necessario e ; necessaria s

37 pravitati U

Verba prescripta possunt sanam interpretacionem recipere (aliis sentenciis ex corr. ) que superius sunt probate minime repugnantem rubr. 1 supradicta scripsi : sepedicta Ues 2 posc*nt U 3 deduc*ntur: diduc*ntur Ue; dic*ntur s 6 quadam rep.U 9 et sec.canon .: om.U 10 ecclesias Dei sec.canon. 31-2 See above, vi.4.16-17.

36 praeter unum solum: cf. I Dial.v.31,35.

38 ab universali

ecclesia approbanda: cf. I Dial.v.25 ; CI 9.54.13–29; ib.14.63.27-67.34 ; CB iv.10.260.1-261.9 . vi.5.3-4 cf. Sext.V, 12,3, col.1112. 7-13 See above, vi.3.21-7 ; cf. Alleg. art.v.252-6.

260

OCKHAM : OPERA POLITICA

mundi existat, et eius iudicio, quae ad cultum Dei et Christianorum stabilitatem procuranda fuerint, disponantur, videtur quod omnia alia verba generalia iuxta istum sensum taliter modificatum , determinatum seu specificatum debent intelligi : ut scilicet in hiis , quae ad cultum Dei et 15 Christianitatem spectant, pontifices et sacerdotes papam caput habeant, sicut iudices regem ; et ut in huiusmodi potestatem habeat amplius quam imperator; et ut . . . .

12 et2: vel fidei canon 12 quae: quo U; queque canon 17 in: ita es 17 regum U 16 papam: ita hunc canon 18 et ut: hic deficit U

16 et: vel canon 17 habeat es: habeant U

16-17 c.14, di.96, col.342 ; see above, vi.3.7–9. 18 Perhaps Ockham continued with an argumentum a contrario sensu like that at OQ i.12.171-4 ; cf. Alleg. art.v.251-8.

III DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

INTRODUCTION

De imperatorum et pontificum potestate is the title under which Ockham's last fully authenticated piece of polemical writing has been known in modern times . This title is not due to the author, nor does it describe the work's substance particularly well . It appears to derive from a heading added to the text in the oldest surviving manuscript by the royal librarian Patrick Young (ob. 1652) in the seventeenth century : Gulielmus Occam de Imperatorum et Pontificum Potestate. Ockham himself, addressing the work under his own name as an open letter to all Christians, seems to have felt no need for a title at all . As a description , the heading offered by the text hand of a younger manuscript probably comes much closer to Ockham's intentions than does Young's entry: Incipit quedam apologia siue excusacio aut eciam assercio veritatis magistri Wylhelmi Occam cum ostensione errorum tunc ecclesie auionice tempore scismatis diebus suis durantis.2 This is borne out by the contents of the work. From the beginning the prologue makes clear the apologetic tendency : once again , as in the Epistola ad fratres in 1334 and the Compendium errorum in 1337 , Ockham is intent on defending his adhesion to and persistence in Michael of Cesena's schism with the papacy and the majority of the Franciscan order. Claiming that he has no hope of finding a just or impartial official judge, he defies authority and appeals directly to the opinion of the faithful with an extra-judicial defence of his actions since 1328. His recalcitrance , he declares, is justified by the manifest heresies of the Avignon church and the injuries it commits against the rights and liberties of others, with at least the de facto assent of the main body of Franciscans .

1 London, BL Royal ms. 10 A.XV, f.95 ′. Possibly Young adopted and adapted his title from Luke Wadding or some earlier bibliographer. If so, he misidentified the work; Wadding had a different book in mind . See n.22 below. 2 Deventer, Athenaeum-Bibliotheek, ms.1 , f. 1. If Adam Easton was referring to IPP (as seems likely) in his ' Defensorium Ecclesie' ( 1376-81 ) , he did not specify a title for it. About the contents of the (lost) third book of his own ' Defensorium ' Adam says : Tercius liber perstringit dyalogum fratris Guillelmi Hocham in quantum potestatem ecclesiasticam nititur impugnare et singillatim respondet suis probacionibus, et interserit quendam alium libellum dicti fratris G. Hockham quem super eandem materiam composuit in finibus vite sue, et ipsum reprobat et veritatem ecclesie manifestat. Cited from cod.Vat.lat.4116, f.3- by W.A. Pantin, ' The Defensorium of Adam Easton' , EHR li (1936) , 678 n.9. 263

264

OCKHAM : OPERA POLITICA

These matters provide the substance of the treatise , which in its longest version comprises 28 chapters . Most are brief, some amounting to no more than a single paragraph. On the other hand, the penultimate chapter (possibly originally the last), c.27, expounds what Ockham regards as the manifest heresies of the Avignon papacy at great length . Extending to little less than two- fifths of the whole work, it extracts and confutes 27 ' errors ' from John XXII's four constitutions about Evangelical Poverty and one from Benedict XII's Redemptor noster. Injuries and injustices committed by the Avignon church had been castigated in cc.15-26 . That institution wrongly attempts to forbid learned debate about the nature of papal power (cc.15-16) . It is guilty of much which is intolerable to the faithful : claiming, for instance , greater rights over the Empire than over other kingdoms (c.17) ; seizing imperial possessions , particularly in Italy ( c.18 ) ; falsely asserting that the Empire derives from the pope (c.19) , and that the elected king of the Romans may not administer his realm or the Empire until his election has been approved by the pope (c.20) . Thus Avignon usurps imperial rights in a tyrannical fashion (c.21 ) ; for its own evil purposes it sows discord among the princes and peoples of the Empire , going so far as to procure the election of an anti - king (c.22 ) . In contrast to the emperor (Lewis the Bavarian), who , if he has erred, has always been willing to be corrected, the Avignon church holds pertinaciously to its wicked courses , recklessly ignoring the perils which may ensue for the whole Christian world (c.23 ). All Christians are injured by Avignon's malpractices in disposing of church endowments in ways other than those intended by the original benefactors (c.24) , and in attempting to deny secular governors the right in urgent need to raise taxes from church property ( c.25 ) . After enumerating in more general terms further injustices and injuries of which Avignon is culpable, c.26 concludes that no remedy for these abuses can be found until the proper scope and limits of papal power have been irrefutably established by the joint efforts of clergy and laity.3 Doubtless Ockham would have wished that decision to coincide with his own ideas about the nature of papal authority. Those he had already set out with concise rigour in the first fourteen chapters of De imperatorum et pontificum potestate ; nowhere in this work does he attempt an equivalent account of the nature of imperial power, so to that extent Patrick Young's title is misleading . No more than in his other writings does Ockham here

3 26.38-40: nisi irrefragabiliter quanta papa ex iure divino polleat potestate per clericos et laicos sanciatur.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

265

deny the existence of a papal plenitudo potestatis . But he seeks to define it. The pope does not possess so absolute a power that he may do anything in spiritual and temporal affairs not prohibited by divine and natural law. His power does not regularly extend to secular affairs, nor to the imposition of duties of supererogation, nor to action which infringes the rights and liberties of others, nor to frivolous and indifferent matters ; even when he is entitled to act, he must not do so in an excessively onerous manner (cc.1–5 ) . It is the Aristotelian just ruler who provides the proper analogy for papal principality, which exists for the utility and convenience of its subjects , not for the personal honour and glory of the pope . It is principatus ministrativus, not principatus dominativus (cc.6-7 ) . Put in more positive terms, the pope's authority as a mortal ruler extends to anything needful to secure the eternal salvation of souls and the governance of the faithful , provided that involves no prejudice to the possessions , rights and liberties of others ; though in exerting his authority the pope must avoid excess , he is entitled to exact from his subjects support for his material needs (c.8 ) . Subjects ' rights and liberties exempt from the ordinary operation of papal power are discussed in c.9 . Then Ockham returns to define more precisely the area which the pope's power does embrace: in all spiritual affairs his right to organise and supervise is preeminent and regular; in temporal matters, if the normal instances fail, he may intervene in an emergency to remedy the negligence of others (c.10) . Arguments that papal power goes beyond these limits, Ockham asserts , can be refuted by reference to certain notabilia recited in c.11 . The contention that the whole Christian community needs a single head and supreme judge , who can be no other than the pope , is not denied outright by Ockham, who here resorts to a characteristic reservation : while the pope is not the regular and ordinary judge of all men in all cases , nevertheless divine right entitles him to give judgement, if not regulariter, then casualiter, in every case where judgement is necessary (c.12 ) . Ockham's own view about the height and supremacy (sublimitas) of papal power, set out in c . 13 , is no mean one . Three elements go to its making . It is primarily concerned with spiritual matters, which are inherently superior to secular concerns ; it is exercised over free men, not slaves; by divine right the pope can take regulariter vel casualiter any action necessary for the government of the faithful , though to his ordinary power there are certain limits which he may exceed only exceptionally. What these exceptional cases are , Ockham suggests, cannot be reduced to a settled rule ; in such circ*mstances the pope should act only after taking the wisest and most impartial advice . Papal judgement is not inerrable; it is possible for a papal sentence to be null ipso iure (c.14). That this mature and balanced work was produced late in Ockham's life has

266

OCKHAM : OPERA POLITICA

more than a priori likelihood in its favour.4 Internal evidence shows that the text was written after the election in Germany of Charles of Luxemburg as anti-king in opposition to Lewis the Bavarian on 11 July 1346 and before Lewis's death on 11 October 1347.5 Scholz and Baudry thought that it might probably be dated as late as the summer of 1347. But if the 'traditional ' date for Ockham's death, 10 April 1347 , be accepted, the terminus ante quem is brought back from October to April 1347.6 Possibly there is some significance in the fact that though Ockham mentions Charles's election, he is silent about his coronation, which took place on 26 November 1346. However this may be, De imperatorum et pontificum potestate was composed within the last fifteen months of Lewis the Bavarian's lifetime, amid political uncertainties causing Ockham to feel that he might need to set off again on his own travels.7 Three manuscripts of this work are known to me:

L LONDON, British Library, Royal ms. 10 A. XV, 8 vellum, saec. XV in. , 240 x 175 , ff.i +105 , double columns , 46-49 lines. Initials flourished in red and blue; paragraphs marked in red and blue alternately. This book belonged to Thomas Gascoigne (ob . 1458) , who gave it (f.2º) to Lincoln College, Oxford; it appears as item 51 in the library catalogue of 1474: Item Okkam in defensorio cum aliis operibus eiusdem ex dono eiusdem [ i.e. mag . Thomae Gascoigne ] .⁹ Contents: (a) f.i Fragment of Petrus Comestor, Hist. schol. (XIIIth cent . ) . (b) f.1 ' blank. (c) f. 1

Title in XVth - cent. hand : Hockam in defensorio cum

contentis in isto libro continetur. (d) f.2′ List of books in the library of the Oxford Austin Friars, 1430. (e ) f.2 Note of Gascoigne's ownership and donation to Lincoln College (XVth cent. ) . Short list of contents in the hand of

As Richard Scholz remarked, US i , 187 : ' Sie zieht die Summe seines politischen Denkens und seiner Erfahrungen .' 5 22.8-11 ; 23.11-14. 6 Scholz, US i.180–1 ; Baudry, Guillaume d'Occam, p.232 . Jürgen Miethke , Ockhams Weg, p.133 preferred the early months of 1347. This is compatible with the contention that Ockham died in April 1347; see G. Gál, 'William of Ockham died impenitent in April 1347' , Franciscan Studies xlii ( 1986 for 1982) , 90-5 . For the view that Ockham may have survived until 1348 or even 1349 , see Miethke, ' Zu Wilhelm Ockhams Tod' , AFH Ixi ( 1968 ) , 98. 7 pr.37-40. 8 Described by J. Sullivan, EHR xx ( 1905 ) , 298 ; R. Scholz , US i , 177 ; ii ,573 ; G.F. Warner and J.P. Gilson, British Museum. Catalogue of Western Manuscripts in the Old Royal and King's Collections, i , London, 1921 , p.310 . 9 See Roberto Weiss , ' The earliest catalogues of the library of Lincoln College' , Bodleian Quarterly Record viii, no.94 ( 1937 ) , 349 ; W.A. Pronger, 'Thomas Gascoigne ' , EHR liii ( 1938) , 618–21 .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

267

Patrick Young. (f) ff.3¹-93 Marsilius of Padua, Defensor pacis . Heading in Gascoigne's hand: Incipit doctoris Okkam fratris minoris in suo defensorio. A later hand corrects to : Defensor Pacis . 10 (g) f.94¹ Extract from John XXII's constitution Quia vir reprobus ( 16 November 1329 ) , noted as received by the archbishop of Canterbury on 29 March 1330. (h) f.94 Title headings for cc.1-26 of De imperatorum et pontificum potestate. (i) ff.95¹– 1ˇ Ockham, De imperatorum et pontificum potestate, breaking off shortly after the beginning of c.27 and leaving half of f.1 blank. (j) ff. 101-5 blank. (k) f.105 Note by Gascoigne concerning two statutes of the University of Oxford in 1438 .

D DEVENTER, Athenaeum-Bibliotheek, ms . 1,11 paper, saec .XV med./ex., 275 x 202 , ff.14 (one ternion and one quaternion) , 12 double columns, 39-43 lines. Blue initials only to the prologue; chapter initials and paragraph signs in red ; chapter titles and references to authorities underlined in red . Bound in a single volume, inc . 10.X.1 , with Trechsel's editions ( 1494/5) of Ockham's Dialogus, Opus Nonaginta Dierum and Compendium errorum Johannis XXII, and of Littere recitatorie gestorum fratris Michaelis de Cezena . The binding, pigskin over boards, shows signs of repair, and lacks ornament; an eye for chaining survives on the fore-cover near the spine. Like the water-mark (a single- handled cannekin) , the script suggests the later decades of the fifteenth century. Contents: ff.1-14 Ockham, De imperatorum et pontificum potestate, in 28

chapters.

T TÜBINGEN , Universitätsbibliothek , ms . Mc 194,13 paper, saec . XV ex. , ff.275, single column , 30-35 lines . Provenance unknown . Contents :

( a ) ff. 1-97

Gabriel Biel , Abbreviatio primi scripti

10 Noticed in the editions of Marsilius, Defensor pacis by C.W. Previté- Orton, Cambridge, 1928 , p.xxxi and by R. Scholz, Hanover, 1932 , p.xxii . 11 Described by M.E. Kronenberg , Catalogus van de Incunabeln in de AthenaeumBibliotheek te Deventer, Deventer, 1917, p.92 ; cf. Catalogus der Hss. berustende op de Athenaeum - Bibliotheek te Deventer, Deventer, 1892 , p.45 ; W. Mulder, S.J. , ' Een Deventersch Ockham -Handschrift' , Het Boek, tweede reeks , xii ( 1923 ) , 96–104 ; id., ' Gulielmi Ockham Tractatus de Imperatorum et Pontificum Potestate' , AFH xvi ( 1923), 474-5. 12 The folios are not numbered ; references to them will be made by the numbers of a normal sequence 1-14. 13 Attention was first drawn to this version of IPP by Friedrich Stegmüller in Erasmus ix ( 1956 ) . 455. My account of the manuscript relies on his description in 'Literargeschichtliches zu Gabriel Biel ' , Theologie in Geschichte und Gegenwart: Michael Schmaus zum sechzigsten Geburtstag dargebracht, edd. J. Auer and Hermann Volk, Munich, 1957 , pp. 312-4.

268

OCKHAM : OPERA POLITICA

Sententiarum Guilelmi Ockham (dated 1486) . (b) ff.98-138 V Anonymous , – dist.9 , q.1 . (c) ff.138–144v Abbreviatio Guilelmi Ockham I Sent . Prol.q.1 Anonymous question : Utrum omnis res quanta sit suamet quantitas , an aliquod sit quantum quantitate ab eo realiter distincta . (d) ff.145-248r Anonymous, Summarium I -IV Sent. , perhaps by Christian Wollmann or Walter of Werve . (e ) ff.250-275 Ockham, De imperatorum et pontificum potestate, in 27 chapters.

In these three manuscripts De imperatorum et pontificum potestate survives at different lengths and with varying articulation . In L the clearly distinguished chapters are numbered , though not by a single hand : c.1 shows no number; cc.2-15 are allotted Arabic numbers in a hand which seems contemporary with the text; cc.16-17 are given Roman numerals; cc . 18-22 , Arabic , but in what appears a later hand than that which numbered cc.2-15 and which occurs again with c.23; the Arabic numbers to cc.24-27 are by the later hand . Instead of being put at the head of each chapter, descriptive rubrics have been collected to form a preliminary table of contents; this stands by itself on f.94 , facing the first page of the text. These rubrics faithfully reflect the substance of the chapters to which they relate and frequently echo their wording; they exhibit the same hand as the text of L and are given a consecutive Arabic numeration . This list of contents does not mention the prologue and gives no entry for c.27 , in the course of which L's text breaks off after about 2 words in mid-sentence , half- way down f.1 . It is impossible to determine whether these chapter headings were composed by Ockham himself or by some later scribe . But they appear to have been available to an ancestor of D and T, though neither of these manuscripts shows them in the consolidated form they take on L, f.94v. In contrast to L, T completes the text of the lengthy c.27 , while to c.27 in full D adds a further section or short chapter missing from both L and T. T numbers the chapters, but counts the prologue as c.1 . Consequently what is (correctly) c.1 in L becomes c.2 in T, c.2 in L becomes c.3 in T and so on, until c.8 in L and c.9 in T. By failing to number the ninth chapter, T falls into step with L; their numeration coincides for cc.10-18 . Then T (like D) in effect omits L's c.19 , giving the number of this chapter to L's c.20, and continues a chapter in arrears in its numbering to the end of its text, so that L's twenty-seventh and last chapter appears as c.26 in T. D does not number its chapters at all . But, like T, it clearly had access to chapter rubrics textually similar to those on L , f.94 . A common ancestor of D and T either derived from a version of De imperatorum et pontificum

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

269

potestate in which the rubrics or some of them already stood at the head of the individual chapters as they do now in D and T - or itself put them there by using a separate collection of chapter contents like that found on L, f.94 . The way in which either alternative is reflected in D and T, however, is neither simple nor complete. Taking the chapter numbering in L as the norm, neither D nor T shows. any title for cc. 1-3 ; titles continue to be lacking in T up to and including c.9. On the other hand D heads c.4 with a title close to L's . Similarly with c.5, though here D expands what appears on L, f.94 by a couple of lines borrowed from the text of the chapter, referring sicut supra when it reaches that point in the text. D's title for c.6 is the same as L's ; to c.7 it gives the title shown for c.8 on L, f.94 , compensating for this when it reaches c.8 by writing Titulus ut supra . For c.9 D and L, f.94 ' have the same title . T now joins D in showing the same title as L for c . 10, though D and T take advantage of the title's wording to omit the first two lines of the text given by L. They behave in the same way with c.11 , offering the title as in L but omitting the first eight lines of text . No titles for cc.12 and 13 appear in D or T, but they show the same as L's for c.14 . For c.15 D has the same title as L, but T none at all . Between cc.15 and 16 D and T depart strikingly from the norm of L. At the end of c.15 T adds the title appropriate to c.20 in L, together with four lines from the text of that chapter [ 20.6-9 ] . The same addition occurs in D at the head of c.16, after it has already given L's title for this chapter; this rubric is missing from T. For c.17 D gives the L title (though T does not) , making reference to it in the text. D fails to indicate a new chapter at c.18 , but offers as part of its text here a slightly abbreviated form of the title shown on L, f.94 ; though T does indicate the new chapter, it gives no title. D and T omit nearly all the text of c.19 , but D (not T however) gives a heading for this chapter substantially the same as L's . Neither D nor T shows a title for c.20; but D substitutes for the first five lines of text a modification of L's heading, while T substitutes a different modification of that heading combined with L's title for c.19 . D and T lack titles for c.21 ; for cc.22 and 23 D (but not T) gives the same titles as L; for c.24 D and T offer a slightly varied form of L's title , but omit the first four lines of text, which repeat its wording. The L title for c.25 is given by D and taken into the text by T; both D and T then economise by omitting the first four lines of the text as it appears in L. L's title to c.26 appears as text in D and T. While L, f.94 offers no title for the fragment of c.27 contained in that manuscript, D (but not T) here shows a title , as it does also for c.28 , of which it is the only witness . From this conspectus it seems clear that, though D and T differ quite

270

OCKHAM : OPERA POLITICA

considerably from each other, both derive from a recension of De imperatorum et pontificum potestate other and later than that represented by L. Collation of the texts amply confirms that conclusion ; D and T exhibit in common against L a multitude of inferior readings . Mulder's harsh words about the scribe of D14 could be more appropriately applied to the author of this later recension ( r) , who was obviously not Ockham himself.15 He seems to have set himself the laudable aim of excising all verbal superfluity from Ockham's text, even at the cost of much rewriting. But he went about this task in so unintelligent a fashion that he left grave problems for those who tried to follow him . Not only did he truncate quotations which Ockham had given in full , and confuse and corrupt citations which were originally correct (for example, by omitting the initia of canons ) , but he also contrived to produce some major textual dislocations . He is at his worst when dealing with the long series of Avignon's ' errors' in c.27 , mostly lacking from L. Here the agreement of D and T still witnesses the depravity of their ancestor r. One of r's more obvious aberrations can be noted at 27.482 , where the author of this recension inserted immediately after ' error ' 14 a passage from Quia vir reprobus which Ockham must have intended to follow ' errors ' 15 and 16 (27.489-514) . It is easy enough to put that right. Much more taxing is the task of correcting his behaviour when for a time he ceased trying to transcribe his exemplar in full . After reporting the eleventh ' error ' imputed to the Avignon church , idleness got the better of him , and at 27.295-6 he began to summarize the text in front of him. He briefly formulated ' errors' 13-16, 18, 23-4 and 27 and brought arguments against the proposition (' error' 18 ) that Christ as man had dominion over all temporal things . 16 Then, perhaps having decided that it was easier to transcribe than to compress, he returned to copying out his exemplar fully, completing with its aid discussion of ' error ' 11 and carrying on from there to the end ofthe 28 ' errors ' reprobated by Ockham . Even so , in order to save himself trouble , when he came to deal with matters already mentioned in his summary he did not transcribe his exemplar in full, but referred back to the summary, sicut supra.17 By the end of the ' errors' he had thriftily used up all the material accumulated in the summary, but at the cost of making a

14 'Een Deventersch Ockham-Handschrift' , p.99; cf. AFH xvi,475. 15 See, for instance , 27.171–183 . 16 D, ff.10-11 ; T, ff.268-269 . 17 27.485-7, 566–9 , 586-91 , 665–9 , 672–6 , 682–99 , 699–701 , 703-5.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

271

large part of c.27 unusable for continuous reading, though somewhere or other in the confusion the whole substance of Ockham's text was preserved . So far as it extends , L is obviously superior to the representatives of the r recension. Its merits , however, should not be overestimated . Written early in the fifteenth century, and thus older than D and T, 18 L still stood at some distance from what Ockham had written or dictated . Its text has not been methodically corrected, though a second hand has made a few useful additions. Besides about fifty errors peculiar to itself, L has some thirty errors in common with D and T; presumably it shared with r an ancestor (B) younger than the text as originally composed . Though both derived from r, D and T are not very closely related; neither depends directly on the other.19 Some slips in D have been put right by the scribe himself; other obvious blunders and omissions have been rectified by a corrector (D2) , working , it would seem, with no other aid than D's exemplar. T shows no signs of systematic correction. D is probably slightly the stronger witness of the two. But occasionally T is found agreeing with L against D and it provides about ten readings superior to those found in both the other manuscripts.20 The relationship of these three manuscripts can be sketched tentatively in the following diagram :

Autograph

1 β

18 Mulder, AFH xvi.475 erred in describing L and D as coeval . 19 See for example 27.380–81 ; 27.749–52 . 20 Agreement of T and L against D: pr.26-7 ; 3.19; 20.42 ; 26.40 . T gives better readings than L and D at 3.26 ; 9.20; 16.14 ; 24.14 ; 24.15 ; 24.30 ; 26.3; 26.43.

272

OCKHAM : OPERA POLITICA

Until it breaks off at 27.23 L must be the basis of this edition . For the rest of c.27 I have been inclined to favour D, though adopting some twenty obviously preferable readings from T; with so weak a pair of witnesses some degree of eclecticism is unavoidable . D is the only evidence for c.28 . A simple reconstruction of r for 27.23-804 made by comparing D and T would, in the light of what has been said already, be neither helpful nor intelligible. Where r has truncated or compressed quotations from Scripture or papal constitutions they have been completed or expanded from the sources cited; frequently they can be checked by recourse to Ockham's other polemical writings , which quote them at proper length . I have not thought worth preserving the confusions caused first by r's attempt to summarize Avignon's ‘ errors ' and then by its abandonment of this effort. Instead , I have ordered the text here as I assume it to have stood in r's exemplar, by omitting the summary but incorporating its contents passim as and when r referred back to them in its later progress. Found only in D, c.28 is given no number in the manuscript, for D does not number its chapters . But it has a title of its own, and the change of subject is such as to suggest that a new chapter was intended . Brief and corrupt, its present form may be the result of defective manuscript tradition; alternatively the author may have become so tired by the effort of composition that he could neither stop at the end of c.27 nor continue effectively. But as far as it goes the argument of c.28 is adequately Ockhamist, and there seems no strong reason to doubt its authenticity. If anything at all has been lost from the end of De imperatorum et pontificum potestate, it is unlikely to be much. Ockham . had stated in his prologue that a recital of the errors of the Avignon church would end the work.21 That is what c.27 presents, so possibly the weak and untidy addition of c.28 indicates some failure of control by the author. Though all its parts have already been published, De imperatorum et pontificum potestate has not before been printed as a whole . It was first edited in 1914 by Richard Scholz , from L alone.22 In 1923 W. Mulder, S.J. ,

21 22

pr.51 : Quos ultimo recensebo. US ii,453-80; he had given an analytical account in 1911 , US i, 176–89 . There at p.177 n.2 Scholz mentioned a reference by Luke Wadding, Scriptores ordinis Minorum , p.106 to an edition of Ockham, ' De potestate pontificum et imperatorum libr. 1 ' in connexion with the 1495 Lyons edition of the Centiloquium attributed to Ockham, but said that he had been unable to find it. In fact the Lyons Centiloquium was brought out at the end of Trechsel's edition of Ockham's Quaestiones in IV libros Sententiarum , and normally forms a necessary part of that volume ; see Ph . Renouard , Bibliographie des impressions et des oeuvres de Badius Ascensius iii, Paris, 1908 , p.90 . From the context of Wadding's entry it seems clear that he was referring to Ockham's Octo Quaestiones, in Trechsel's Lyons edition, 1496 , not to IPP, which Scholz was indeed the first to print.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

273

announced his discovery of D and provided a collation of it with Scholz's edition; in the following year he printed in full the text of cc.27-28 as it appears in D, without attempting to unravel its confusions.23 In ignorance of these earlier contributions by Scholz and Mulder, C.K. Brampton again edited L in 1927.24 T was unknown to all these editors . It would be surprising if this work, written at the end of Ockham's career and epitomizing polemical views developed during nearly two decades , displayed much novelty in its arguments or use of sources; and indeed it does not . However, in it Ockham does employ extensively what was for him a notably new conception : instead of attacking individual popes he now makes his target ecclesia Avinionica, that whole ecclesiastical system of which the errors and misdeeds, in contrast to vera Romana ecclesia or vera et Romana ecclesia , he sees as justifying his rebellion.25 Appeals to the Roman church , holy, catholic and apostolic, from decisions taken at the curia had been made repeatedly by the Michaelists from 1328 onwards , but these appeals had been against John XXII and Benedict XII as fallible and errant pastors. Now, in De imperatorum et pontificum potestate, Ockham identifies as the vices of an illegitimate institution what he had formerly treated as errors personal to John and Benedict . The phrase ecclesia Avinionica and its derivatives, doctrina Avinionica, Avinionenses, repeated nearly thirty times, amount for Ockham to something more than a handy . verbal compendium . Their use signifies that his offensive is now directed less against mortal pontiffs than against the baleful institution they head. Nowhere in this work does he name John XXII , Benedict XII or Clement VI ; when listing the ' errors ' of his opponents in c.27 he confines his attention to those ' heretical ' papal constitutions which could be regarded as utterances officially sanctioned by the Avignon church ; he does not dwell at all, as he had done so often in the past, on the personal ' errors ' preached by John XXII in his sermons . By subsuming his individual opponents into a

W. Mulder, S.J. , ' Gulielmi Ockham Tractatus de Imperatorum et Pontificum Potestate' , AFH xvi (1923 ), 469–92 (collation, pp.489–92 ) ; ib. , xvii ( 1924) , 72-97 (transcription) . 24 The De Imperatorum et Pontificum Potestate of William of Ockham hitherto unpublished, Oxford, 1927. 25 See 19.18 ; 21.4-5 . Ockham had used the phrase curia Avinionica with pejorative overtones in CB iv.7.256.19 . Cf. Lewis the Bavarian's letter to the cardinals , dated Überlingen, 29 June 1334 , printed Stengel, NA i , no.338 , p.181 : dicta curia Avinionis sibi scientiam et universalem potenciam ascribens, quod sit erroris magistra per orbem ubilibet diffametur; almost certainly this letter was inspired and drafted by the Michaelists . But from curia to ecclesia was a considerable step , with theological implications.

274

OCKHAM : OPERA POLITICA

collectivity Ockham was able in cc.17-26 to attack more effectively what he stigmatized as their injurious and oppressive actions against the social and political order of Christendom. The enemy to be resisted at all costs has become for him the ' Avignon establishment' , whose illegitimacy is demonstrated by its ' heresies ' set out at tedious length in c.27. Ockham designed to keep De imperatorum et pontificum potestate short.26 For a more ample discussion he refers readers to his Dialogus, begun some time ago.27 Many of the ideas in cc.1-26 of his tractatulus can indeed be found in IusIIIae Dialogus i and ii and IlusIIIae Dialogus i and ii. A key passage at 13.2-12 , using an Aristotelian definition of the best secular government to describe the ideal attributes of papal monarchy, closely resembles IusIIIae Dial.ii.6; the attempts in cc.1-13 to delineate papal plenitude of power often evoke comparison with IusIIIae Dial.i.17.28 Throughout cc.1-26 ideas, arguments and authorities are continually being used which recall those found in the surviving two treatises of the third part of Dialogus ; these correspondences can best be studied in the notes to the text. Nevertheless , the relation between De imperatorum et pontificum potestate and Dialogus as we know it today has puzzling aspects . When, for instance , Ockham refers at 26.28-31 to innumerable injuries and excesses inflicted on Christians by the Avignon church against the freedom of the Gospel Law, quae et qui in dialogo explicantur et disputative discutiuntur, did he simply mean the more extensive discussion of the law of Christian liberty to be found in IusIIIae Dial.i.5–7 ? Or had he in mind the sort of historical treatment promised in those other seven treatises planned for part three of Dialogus : treatises de gestis circa fidem altercantium orthodoxam which, as far as is known , were never written ? With c.27's six references to Dialogus difficulties become greater, since the bases of the text of this chapter command less than complete confidence . Thus the reference at 27.251 to I Dial.iv, though not completely impossible , may well be corrupt . Of the other five references, four point either certainly or with much likelihood to treatises ii , iii and iv of a second part of Dialogus. This work comprised at least four tractatus , of which the second (in at least two books ) was devoted to the ' errors ' in John XXII's constitution Cum inter nonnullos , the third to Quia quorundum , and the

26 27 28

Ockham refers to his work as tractatulus (pr.1 ) and compendium (pr.71 ). pr.72 : in quodam dialogo, quem dudum incepi . See too OQ i.7.30-87 .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

275

fourth to Quia vir reprobus.29 To complete the structure it does not seem rash to conjecture that tractate i would have dealt with Ad conditorem . Presumably c.27's remaining reference to Dialogus, though it is unspecific , was intended to be to treatise ii of this second part.30 But what was this work ? It has long been accepted that the two pieces , of limited scope and neither in dialogue form, which appear in the printed texts as II Dialogus, are not the real thing . Albeit written by Ockham, they are a later insertion , intended to take the place of a differently planned second part, which the prologue to I Dialogus had promised would concern itself generally de dogmatibus Iohannis XXII . Does the form of the references to II Dialogus in c.27 of De imperatorum et pontificum potestate indicate that at the time he wrote that work Ockham had already in fact composed such a comprehensive second part of Dialogus, though no manuscript of it has been identified ? A suggestion that this is so , made by A. van Leeuwen in 1934 , was endorsed by L. Baudry in 1950.31 Two pieces of evidence may seem to reinforce this opinion : by 1342 Ockham had mentioned a fourth treatise of part II of Dialogus in IusIIIae Dial.i.9 ; 32 and a third treatise of part II is envisaged as a future prospect in IlusIIIae Dial.i.24.33 Nevertheless, in the absence of any text of this comprehensive second part of Dialogus, doubts must still be felt whether in fact Ockham ever did complete such a work, although its planned structure was so clear

29 27.223-4: secundo libro secundi tractatus secundae partis dialogi saepedicti ; 27.340-41 : in tertio tractatu [secundae partis ] dialogi saepefati ; 27.531 : in quarto tractatu secundae partis dialogi; 27.648-9 : in quarto tractatu [ secundae ] partis dialogi . 30 27.195-6: secundum quod in dialogo, de quo prius mentio fit . . . diffuse probatur. It was with reference to Cum inter nonnullos that the problem under discussion had been treated in CE 2.3-76. 31 A. van Leeuwen, ' L'église , règle de foi dans les écrits de Guillaume d'Occam ' , Ephemerides theologicae Lovanienses xi ( 1934 ) , 253 ; Baudry, Guillaume d'Occam , p.159 n.1 , p.175 . 32 Paris, Bibliothèque Mazarine , cod.3522 , f.204va; Frankfurt am Main, Stadt- und Universitätsbibliothek, cod.lat.quart.4, f.279ra: De fundamento tocius allegacionis satis poterimus inuenire in tractatu quarto secunde partis istius dyalogi, ad quem pertinet exquisite disserere de paupertate Christi . The context concerns John XXII's teaching about Christ's dominion over all temporals, as discussed in Quia vir reprobus. Scholars have been misled by the false reading in the Lyons edn . 1494, f.clxxxv , followed by Goldast: in quarto tractatu tertie partis istius dialogi. 33 Concerning the heretical statement that Christ as mortal man was king in temporals : De hoc satis habere poterimus in tractatu tercio secunde partis huius dyalogi; according to cod. Vat.lat.4115 , f.54 : Mazarine, cod.3522 , f.166ra; Frankfurt, cod.lat.quart.4 , f.354 . The Lyons edn . , f.ccxliii ', followed by Goldast, gives: De hoc satis habebimus in tractatu tertio tertie partis huius dyalogi .

276

OCKHAM : OPERA POLITICA

in his mind that in 1346/7 he could refer to it as if it already existed in writing.34 Ockham does not appear to have borrowed verbally from Dialogus in De imperatorum et pontificum potestate and certainly did not depend on it exclusively. His other polemical works from 1337 onwards exercised a pervasive influence on the text. A few instances deserve special mention . Much of the exegesis of Matthew 16,19 in c.3 derives verbally from Breviloquium ii, cc . 14 , 16 and 18. The argument in c.14 against the contention (based on a dictum of Gregory the Great) that a pastor's sentence is to be feared whether it is just or unjust merely compresses what Ockham had said on this theme in Contra Benedictum vi.7-11 and An princeps cc.11-12. The right to discuss the pope's power is defended in c.15 by arguments and verbal borrowings from Breviloquium i.1-6; the claim in c.16 that the educated are entitled to judge the pope's actions simply rewrites Breviloquium i.11 . In c.20 the theory that the elected king of the Romans may not begin to administer the Empire until he has been approved by the pope is refuted by a rehandling of Contra Benedictum vi.6 which often repeats the very words of the earlier work . A similar relationship can be seen between c.21 and Contra Benedictum vi.17 . In substance cc.24 and 25 correspond closely to , though they abbreviate, An princeps cc.7-8 . When formulating and refuting the ' errors' in the 'heretical' constitutions of the Avignon church, c.27 comes so close to the treatment of these matters in Contra Benedictum bk.i that it is impossible to believe that Ockham did not have the earlier work before his eyes when writing De imperatorum et pontificum potestate . The account of Redemptor noster in c.27 undoubtedly derives from the more elaborate discussion Ockham had already devoted to this constitution in Contra Benedictum bk.iv. In all , it can be confidently claimed , Ockham hardly produced an argument or cited an authority in De imperatorum et pontificum potestate which he had not used before elsewhere.35 What gives this work distinction

Miethke, Ockhams Weg, p.88 pointed out that the references in IPP c.27 to Dialogus (see n.29 above) need not have been to a text already existing. More recently he has suggested that a ' prologus in dialogum ' , surviving only in Frankfurt, cod.lat.quart, f.12b, was perhaps related to Ockham's plan for a second part of Dialogus: ‘ Ein neues Selbstzeugnis Ockhams zu seinem Dialogus ' , From Ockham to Wyclif, edd. Anne Hudson & Michael Wilks, Oxford, 1987, p.26 . But the authenticity of this prologue is not yet fully assured. Possibly by the time he wrote IPP Ockham had come to know the text of Clement VI's anathema of Lewis the Bavarian on 13 April 1346 ; see 22.11 and 23.40 . His series of quotations from Bernard of Clairvaux at IPP 7.80-124, though it resembles, is not the same as the catena from Bernard used in AP 3 , OQ viii.6 and Brev.ii.12 . Throughout IPP, when seeking to define the proper nature of papal rule , he places much weight on the Bernardine antithesis ministratio/dominatio.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

277

is the tautness and economy with which at a late stage in his career he was able to present his pondered case against ecclesia Avinionica and his conclusions about the limits of papal fullness of power. Only perhaps at the very end, with the perfunctory c.28 , may his grasp have slipped for a moment . Half a century ago that very shrewd scholar Charles McIlwain preferred to draw the whole of his account of Ockham's political thinking from De imperatorum et pontificum potestate rather than from the earlier works , which by contrast he had found ' discouraging in their length and discursiveness'.36 Since McIlwain knew no more than a fraction of c.27 , he was not in a position to measure how persistently Ockham's convictions about the theology of Evangelical Poverty continued to affect his approach to ecclesiology. In that respect his choice of what he knew of De imperatorum et pontificum potestate as a fundamental text for elucidating Ockham's thought was not wholly satisfactory. But he might easily have done worse .

C.H. McIlwain, The Growth ofPolitical Thought in the West, New York, 1932, pp.293-6. His appreciation of IPP stands in very stark contrast to Mulder's, AFH xvi,488: Exstat hic tractatus furoris senilis et ingentis odii documentum, et pro vita Ockhami, postea conscribenda, preciosa affert subsidia. Ast historiam librorum polemicorum aevi decimi quarti scribenti non multum proderit haec nova editio.

SIGLA

D D2

Deventer, Athenaeum- Bibliotheek, cod . 1 corrector of D

London, BL Royal ms . 10 A.XV

Tübingen, Universitätsbibliothek, cod . Mc 194 consensus of DT

edition by C.K. Brampton, Oxford , 1927

edition of cc.27-8 by W. Mulder, S.J. , in AFH xvii, 1924

edition by Richard Scholz , Rome, 1914

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

[ PROLOGUS ]

UNIVERSIS Christi fidelibus praesentem tractatulum inspecturis frater Willelmus de Okkham fidei veritatem et morum , prout gradui cuilibet congruit, omni gratia, odio et timore postpositis , sine personarum acceptione intrepide defensare et sinceriter aemulari. 5

Quoniam , ut Christi veridica testantur eloquia: Qui facit veritatem, venit ad lucem, ut manifestentur opera eius, quia in Deo sunt facta , et: Qui male agit, odit lucem, et non venit ad lucem, ut non arguantur opera eius, ne subterfugiendo iudicium me male agere facto declarem et quod de iustitia non confidam ostendam, ex intimis scilicet cordis medullis , ad lucem

10 districti examinis et iudicii coram iudice competenti gestio pervenire universis et singulis , qui aliquid adversum me vellent proponere , responsurus . De omnibus enim , quae feci , scripsi vel dixi postquam regulae beati Francisci me subieci , coram iudice minime recusando cupio reddere

De titulis videas praefationem : Gulielmus Occam de Imperatorum et Pontificum Potestate manu saec.XVII L; Incipit quedam apologia siue excusacio aut eciam assercio veritatis magistri Wylhelmi Occam cum ostensione errorum tunc ecclesie auionice tempore scismatis diebus suis durantis D 1 Universis et singulisT 2 Wylhelmus Ockam D; Wilhelmus Ockam T 2-4 et morum 7 et non intrepide ... emulari ut gradui etc. trs.r 6 facta sunt trs.r 6 mala Vulg. venit ... opera eius om.r 7 et ideo ne r 8 facto om.r 9 confidam : confidentiam r 9 scilicet om.r 11 aliquid om.r 11 proponere om.r

2-4 cf. Ockham, Epist.6.3. 3-4 Jac.2,1 . 5-6 Ioann.3.21. 6-7 ib.3,20. Cited OND 1.150; I Dial.iv.26 ; ib.vi.56 ; Brev.i.5 . 30-1. 9-15 Ockham's language here has biblical and liturgical echoes (cf. Act.22,1 ; Symbolum ‘Quicunque ' , Denzinger, Enchir.no.76) and perhaps a reminiscence of Gl.ord. ad X 1,3,5 s.v. ' rationabilem' (as in I Dial.iv.20 ) . But he also makes free use of papal rhetorical phraseology at least as old as Pope Gelasius, Ep.xii.2, Epp. Rom. Pont.gen. , p.351 [ = Decret. Grat. c . 10 , di.96 , col.340 ] . His elder contemporary Guillelmus de Sarzano O.F.M. had written in his Tr. de potestate summi pontificis : si Pontifex summus in extremi judicii districto examine de Regibus hominum habet rationem reddere . . .; see the edn. by R. Del Ponte in Studi Medievali xii ( 1971 ), 1084.

279

280

OCKHAM : OPERA POLITICA

rationem , quatenus cuncti fideles agnoscant an aliquid valeat contra me 15 probari propter quod inter filios lucis non debeam computari . Verum , quia nemo est iudicis exercens officium , qui velit audire , nisi adversarius manifestus et publicus hostis , coram quo non essem de persona securus et quem nichilominus possum et debeo ex aliquibus causis iustissimis recusare, idcirco extra iudicium meam innocentiam false et nequiter diffa- 20 matam prout licite valeo defendendo , illa , quae michi non mendaciter imponuntur, ad publicam deducere cupio notionem , ut, an a Deo sint , omnes, qui voluerint , considerent orthodoxi. Si quis autem inimicus falsus et mendax et a veritate vacuus contra me mendaciis se armaret et de aliquo gravi , quod non divulgo , quia conscius 25 michi non sum, malitiose cuperet me notare, illud tamquam sine probabilitate confictum floccipenderem penitus et pro nichilo reputarem; et tamen in hoc gloriosissimis viris et feminis me non omnino dissimilem gloriarer, quamvis sciam me eis nullatenus comparandum . Nam Ioseph, Naboth , Susannam, summum sacerdotem Oniam, Damasum papam , Leonem 30 summum pontificem, Athanasium , Ieronimum, Pelagiam virginem et alias. innumeras personas egregias quidam sceleratissimi et sceleratissimae , aliter quam per falsas criminationes destruere desperantes , de horrendis criminibus infamare conati fuerunt, quia eorum nequitiis minime consenserunt. 35 Persecutioni igitur scienter me ingerens et eam fugere non intendens (quamvis forte, si esset necesse vel aliquando michi videretur expediens , ut ipsam levius ferre valerem, uterer licentia Christi dicentis suis discipulis

18 de: in r 19 aliquibus in marg.add.D²; om.T 18 publicus et manifestus trs.r 22 notionem: noticiam T 26 me cuperet uitare r 26-7 probabilitate: probamento D; 29 Nabuth 27 floccipenderem bp: flectipenderem LTs; foccipenderem D probatione T 34 fuerunt : sunt r 30 Onyam r 32 scelestissimi et scelestissime r T; naphet L 38 in suis L 38 utor r 36 igitur scienter: ergo r 29 Ioseph: cf. 16 Ioann. 12,36 ; Ephes.5,8 ; I Thess.5,5 . 25-6 I Cor.4,4. Gen.39,11-20. I Dial.vi.79 links him with Susanna and Athanasius . Naboth: cf. III Reg.21,2-13. 30 Susannam : cf. Dan . 13,2-62. 30 Oniam: cf. II Machab.4,33-8. Damasum : Pope 366–84 ; cf. Lib.pont.i ,212 . Leonem : Ockham may mean either Pope Leo I (cf. Decret.Grat.c.9, di.21 , col.72 , cited I Dial.vi.90) or Pope Leo III (cf. Lib.pont. ii,4–7; c. 18, C.2 , q.5 , col.461 ) . 31 Athanasium: cf. Rufinus, Hist.eccles.x.14sqq. , ed. Theodore Mommsen in GCS 9 , Eusebius Werke ii.2, pp.980sqq . 31 Ieronimum: cf. Hieronymus, Ep.xlv (ad Asellam ) , CSEL 54,323-8. 31 Pelagiam virginem: cf. Jacobus a Voragine, Legenda aurea, ed. T. Graesse , Dresden and Leipzig, 1846, pp.676–7 ; Bibl.hagiographica lat. Brussels, 1901 , nos.6605–11 ; H. Delehaye , Les légendes hagiographiques, 3rd edn. , Brussels, 1927 (Subsidia hagiographica 18 ) , pp . 186-95 . 36-48 cf. Geraldus Oddonis, O.F.M. , Litt. 'Quid niteris' ad Michaelem de Cesena (May 1331 ), AFH ix ( 1916) , 148 ; OND 124.412-4.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

281

omnibus persecutionem patientibus propter iustitiam: Cum vos persequen40 tur in civitate illa, fugite in aliam) , fateor plane quod michi veraciter potest imponi quod ab obedientia ecclesiae Avinionicae et a societate multitudinis fratrum Minorum me subtraho : ex nulla alia causa, nisi quia liquido michi constat quod praefata ecclesia Avinionica errores et haereses manifestas tenet , approbat pertinaciter et defendit , atque gravissimas et 45 enormes iniurias et iniustitias in iura et libertates fidelium magnorum et parvorum, laicorum et clericorum , in totius Christianitatis periculum non desinit exercere ; quibus omnibus multitudo fratrum Minorum saltem facto favet et assentit et adhaeret. Praedictorum autem errorum quamplurimi in scripturis redacti ad diversas mundi plagas sub bulla sunt transmissi , ut 50 tamquam credendi firmiter et tenendi omnium Christianorum auribus inculcentur. Quos ultimo recensebo. In primis enim, ne verbum Dei in ore meo alligatum exsistat, quaedam necessaria ad convincendas iniurias, quibus ecclesia Avinionica specialiter imperium Romanum et alia regna ac generaliter fideles molitur opprimere 55 universos , breviter pertractare conabor ; unde et saepe una ratione vel auctoritate , et aliquando forte multiplici , illud , quod sentio, gratia brevitatis communire studebo . Non sic tamen , quin si in aliquo ex ignorantia tramitem reliquero veritatis , ad ipsum revocari desiderem . Unde rogo et obsecro ut quicumque legerit conscribenda , si me in aliquo errare 60 putaverit, hoc michi per rationem vel auctoritatem , quam recipere teneor, in scriptis dignetur ostendere ; et ego , si non valuero rationabiliter respondere, me errasse fatebor. A veritate enim, non a multitudine vinci nullatenus erubescam, sed michi utilissimum aestimabo. Verumptamen , hoc certum habeant universi quod in hiis , quae fidei sunt et scientiae , plus 65 me movebit una ratio evidens vel una auctoritas scripturae sacrae sane intellecta quam assertio totius universitatis mortalium , propter quos intellectum omnino debeo in eorum obsequium captivare . Quamobrem

40 civitate illa: una civitate r; civitate ista Vulg. 41 obedientia ... Avinionicae: ecclesia 42 quia: quod r auinionica (auionica D) r 42 ex om.r 44 et pertinaciter trs.D 45 in om.L; iniurias in sanctissimas iura et libertates r 45-46 parvorum et magnorum trs.r 49 bullis r 50 et firmiter trs.r 48 et om.r 48-9 quamplures in scriptis r 52 In primis enim om.r 52 Et ne in ore meo verbum alligatum r 53 Avinionica: predicta r 56 multiplici om.Lsbp 58 tramitem veritatis relinquerem r 58 revocari: remearer 64 fidei et scientie sunt r 66 quam tota universitas mortalium r

39-40 Matth . 10,23. 51 ultimo: infra, 27.11–804. 52 cf. II Tim.2,9; infra, 26.60. 62 a multitudine: cf. Epist. 16.11-16; I Dial.vii.72 ; CE 7.205-12 . 65 ratio evidens ... scripturae sacrae: cf. infra , 27.889-91 : Brev.pr.36-8n. 67 intellectum captivare: cf. II Cor. 10,5 ; infra, 26.20-1 ; Brev.ii.13.24n .

282

OCKHAM : OPERA POLITICA

allegationem multorum quod non deberem multitudini contraire , haeresim sapere reputo manifestam, cum ut communius multitudo erret et in sacris legatur eloquiis quod nonnumquam unus solus omnes alios fugiebat .

Sane, quae in hoc compendio perstringuntur, in aliis operibus , praesertim in quodam dialogo , quem dudum incepi , qui habuerit, discussa inveniet exquisite .

CAPITULUM I

Quod beatus Petrus nec in temporalibus nec in spiritualibus talem accepit a Christo plenitudinem potestatis, ut omnia possit que lege divina vel lege nature minime prohibentur.

SI reges et principes ecclesiarumque praelatos ac Christianos ceteros non lateret quod Christianitas continuis agitatur angustiis et pressuris ac incessanter oneribus premitur importabilibus et iniustis, propter hoc quod nonnulli Romani pontifices vel pro Romanis pontificibus se gerentes terminos transgredientes antiquos ad aliena manus impias extenderunt, et 5 quod super omnes illos ecclesia Avinionica in Christianos nostris periculosis temporibus saevius debacchatur, puto quod plures eorum eidem ecclesiae Avinionicae non faverent, sed futuris casibus affectarent prudenter occurrere et ne incepta mala praevaleant praecavere. Proinde , qualiter ecclesia Avinionica terminos transgreditur antiquos 10 inquantum est michi possibile promere cupiens universis , qui sint termini antiqui, quos posuit Christus, quando constituit beatum Petrum principem Apostolorum et cunctorum fidelium , ante omnia manifestare studebo . Hoc enim liquido declarato , ut autumo cetera illucescent . Tenendum est igitur in primis quod Christus beatum Petrum constituens 15

69 et: ut T; ut ex et corr.D

71 perstringuntur: constringuntur D; restringuntur T

Capitulum I: Ca. 2m T; nihil exhibent LD Titulum Quod beatus Petrus ... prohibentur ex L f.94 supplevi 5 aliena: ardua r 5 impias: antiquas D; om.T 11 promere: pandere T Lsbp; elucescent T 15 igitur: ergo D; autem T

14 illucesc*nt

68 multorum: cf. Geraldus Oddonis, Litt. ' Quid niteris ' , pp . 143-4 ; OND 124.374-7. 71-3 See Introduction , pp.274-7. 69-70 cf. Tob . 1,5. 15-19 cf. I Dial.vii.69 ; CB iv. 12.262.9-14; 6-7 cf. II Tim.3, 1. 1.5 cf. Prov.22,28. ib. vi.2.273.26-31 ; AP 1.18–55 ; Brev.ii.1.20–2.8; OQ i.2.7-40; IusIIIae Dial.i.1-2.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

283

caput et principem universorum fidelium non dedit ei talem in temporalibus et spiritualibus plenitudinem potestatis , ut omnia de iure posset regulariter, quae neque legi divinae neque legi naturae repugnant , sed potestati suae certos fines, quos non deberet transgredi, assignavit.

Quod enim ei [in ] temporalibus talem non dederit plenitudinem potestatis , auctoritate et ratione probatur. Dicit enim Apostolus ii ad Timotheum iiº: Nemo militans Deo implicat se negotiis saecularibus: ut ei placeat, cui se probavit. Quare, cum beatus Petrus inter praecipuos milites Dei non fuerit minimus summeque Deo placere studuerit , non debuit se negotiis saecula-

25 ribus implicare . Quare frustra talem recepisset a Christo in temporalibus plenitudinem potestatis . Rursum , in temporalibus potestatis plenitudo potestatem et dominationem regum gentium comprehendit . Potestatem autem et dominationem regum gentium Christus beato Petro ceterisque Apostolis 30 interdixit , ut patet Lucae xxiiº , Marci x° et Matthaei xxº , ubi legitur Christum dixisse haec verba : Scitis quia principes gentium dominantur eorum : et qui maiores sunt, potestatem exercent in eos. Non ita erit inter vos, sed quicumque voluerit inter vos maior fieri , erit vester minister. Ergo Christus multo magis interdixit Apostolis praedictam in temporalibus 35 plenitudinem potestatis . Amplius , nullus dominus temporalis super servum suum, strictissime sumpto vocabulo ‘ servi ' , maiorem obtinet potestatem de iure quam ut omnia possit ei imponere , quae nec legi divinae nec legi naturae repugnant. Quare si Christus talem dedisset beato Petro in temporalibus 40 plenitudinem potestatis super cunctos fideles, omnes fecisset servos ipsius:

17 et spiritualibus om.r 17 potestatis plenitudinem trs.r 18 regulariter: mutare r 20-21 Quod ... probatur: quod ratione et auctoritate probatur (patet T) r 20 in s: om.Lbp 23-4 cum ... minimus : qui militum Christi non fuit minimus T 23 praecipuos om.D 24 studuerit (studuit T) placere trs.r 25-6 talem reciperet potestatem in temporalibus a Christo r 27 Rursum: Item talis r 27-8 potestatem . .. autem om.T 27-30 potestatem 30 Marci . interdixit om.D lacunam exhibens 28 autem scripsi: igitur Ls ; ergo bp 33 erit: sit D sec.Vulg.; 31 haec: ista T ..et om.r 30-31 ubi ... verba om.D 34 Apostolis ... temporalibus om.r 38 naturae: om .T 37 servi vocabulo trs.r 39 talem ... temporalibus : beato Petro talem dedisset r naturali r 40 ipsius: eius D; in omnibus s 21-2 II Tim.2.4. 20-6 cf. AP 2.145-61 ; Brev.ii.7.16–19 ; OQ i.4.12-17 ; IusIIIae Dial.i.9. 27-35 cf. I Dial.vi.3 ; Brev.ii.6.45-48 ; OQ i.4.93-9 ; ib . iii.4.66-103 ; IusIIIae Dial.i.9. 31-3 Matth.20,25-6; cf. Marc . 10,42-3 ; Luc.22,25-6. 36-53 cf. CB iv. 12.262.14-32; ib. vi.4.275.14-27; AP 2.10-104 ; Brev.ii.3.4–64 ; ib . ii.6.33–8 ; OQ i.6.13-45 ; IusIIIae Dial.i.5–8; Consult.269–73 .

OCKHAM : OPERA POLITICA

284

quod libertati evangelicae legis, sicut inferius lucide apparebit , obviat manifeste . Sicut autem Christus talem non dedit beato Petro in temporalibus plenitudinem potestatis , ita etiam nec in spiritualibus concessit sibi huiusmodi plenitudinem potestatis . Nam sicut patebit inferius evidenter, lex 45 evangelica est minoris servitutis quam fuit lex Moysaica, quam beatus Petrus , ut legitur Actuum xvº, dicit esse iugum, quod neque ipse neque patres sui potuerunt portare . Si autem beatus Petrus praefatam in spiritualibus habuisset a Christo plenitudinem potestatis , habuisset a Christo potestatem imponendi fidelibus plura onera et graviora quantum ad cultum 50 divinum et quantum ad vigilias, ieiunia et cetera spiritualia quam fuerunt onera veteris legis . Ergo lex evangelica maioris esset servitutis quam lex Moysaica. Cum itaque beatus Petrus talem etiam in spiritualibus non receperit a Christo plenitudinem potestatis , perspicuum est quod Christus constituens 55 beatum Petrum super omnes fideles certos fines posuit, quos ei transgredi non licebat.

CAPITULUM II

Quod principatus papalis ad temporalia et ecclesiastica negocia nequaquam regulariter se extendit.

VISO quod beatus Petrus nec in temporalibus nec in spiritualibus talem habuit plenitudinem potestatis quod omnia posset , quae nec lege divina nec lege naturae exsistunt prohibita, prout etiam ex dicendis amplius

41 sicut ... apparebit: ut inferius patebit lucide r 43 autem: enim r 43 beato Petro talem non dedit trs.r 45 evidenter om.r 46 Moysaica D: Mosayca L; Mosaica T 46 quam² scripsi: quod codd.sbp 47 Petrus ... iugum : Petrus legitur dixisse Act.iii ubi dicit esse 48 sui: eorum r 48-9 in spiritualibus iugum importabile r 47 ipse: ipsi rs Offler 51 et om.r prefatam a Christo habuisset trs.r 49 a Christo² om.r 50 plura: plurima Ls 52 Ergo: quare r 54 etiam om.r 54-5 non recepit in spiritualibus talem plenitudinem potestatis (pot. pl. T) trs.r 57 liceret r Capitulum secundum L; Ca.3m T 2 Titulus ex L f.94 ; secularia pro ecclesiastica legas habuit a Christo r 3 exsistunt: sunt r

41 inferius: 3.3-29, as again at line 45.

47-8 cf. Act. 15,10.

2 possit r

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

285

apparebit: videndum est qui sint fines, quos beato Petro transgredi non 5 licebat et infra quos potestatem sibi concessam a Christo licuit exercere. Et quia hoc scire non est aliud quam scire ad quae principatus papalis se extendit et ad quae se non extendit , ideo haec de principatu papali duxi videnda. In primis autem puto tenendum quod principatus papalis institutus a 10 Christo nequaquam regulariter ad temporalia se extendit et saecularia negotia. Quod non solum per verba Apostoli ii ad Timotheum ii

superius

allegata, sed etiam per beatum Petrum probatur aperte . Qui , ut legitur xi, q.i, c. Te quidem, loquens beato Clementi papae ait: Te quidem oportet irreprehensibiliter vivere, et summo studio niti, ut omnes vitae huius 15 occupationes abicias: ne fideiussor exsistas, ne advocatus litium fias, neve in aliqua occupatione prorsus inveniaris mundani negotii occasione perplexus. Neque enim iudicem neque cognitorem saecularium negotiorum hodie te ordinare vult Christus . Huic alludit beatus Bernardus, qui Eugenio papae de potestate papali scribens ait: In criminibus, non in possessionibus est 20 potestas vestra; propter illa siquidem, et non propter has, accepistis claves regni caelorum, praevaricatores utique exclusuri, non possessores. Papa igitur, si extra casum necessitatis se de temporalibus intromittat , falcem suam in messem noscitur mittere alienam , nisi super hoc ab imperatore vel alio homine receperit potestatem; et ideo quod in hoc 25 fecerit, viribus non subsistit , quia: Ea, quae fiunt a iudice, si ad eius non spectant officium, viribus non subsistunt, Extra, de regulis iuris, Ea, quae, libro sexto .

4 sint s: sunt codd. 5 a Christo concessam trs.r 5 exercere licuit trs.r 7 se non extendit: non r 10 regulariter om.r 14 huius vitae trs.r 15 litium om.r 16 negotii mundani trs.r; mundialis canon 17 Neque enim iudicem om.r 18 vult ordinare trs.r 19 est in possessionibus trs.Lsbp; est om. auct.laud. 21 utique om.r 22 Papa igitur: Ipsa igitur D; Ergo T 22 ex casu Lsbp 22 intromittit r 23 mittere noscitur (nosc.mitt.T) in messem alienam trs.r 13-18 c.29 , C.11 , q . 1 , col.634 = [ Clemens papa I], II. 11-12 II Tim.2,4 ; supra, 1.22-3. 19-21 Bernardus Ep.1.4, Decretal.ps. - Isid. , p.32 ; see Brev.ii.7.22-6n ; IusIIIae Dial.i.9. Claraevall. , de Consid.i.6, LTR iii , 402 . Cited AP 3.53-5 ; Brev.ii. 12.4–7 ; OQ viii.6.92–4. 23 falcem ... alienam: from Bernard, 22 extra casum necessitatis : cf.infra, 5.12-13n. 25-7_Sext. V, 12 ad fin., reg.26, col.1122; see loc. cit.; cf. Deut. 23,25 ; X 1,6,34, col.80. Brev.ii.4.20- In.

286

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM III

Quod principatus papalis ad supererrogativa nequaquam regulariter se extendit.

SICUT autem principatus papalis nequaquam ad negotia saecularia se extendit, sic etiam ad supererogatoria minime se extendit . Quod ex praecedentibus probatur. Nam si principatus papalis ad supererogatoria regulariter se extenderet, lex evangelica esset lex maioris servitutis quam fuit lex Moysaica , quia posset papa pluribus et gravioribus oneribus 5 quantum ad ieiunia , vigilias, virginitatem et continentiam aliaque supererogatoria premere Christianos quam pressi fuerunt Iudaei in veteri lege. Quod doctrinae apostolicae repugnat aperte : cum beatus Iacobus in canonica sua c.io dicat eam esse legem perfectae libertatis , cui alludit Apostolus ad Galatas vo dicens : Vos in libertatem vocati estis, fratres: 10 tantum ne libertatem in occasionem detis carnis , id est tantum ne putetis habere libertatem committendi peccata, quae sunt opera carnis , sicut ibidem testatur Apostolus . Hinc beatus Augustinus ad inquisitiones Ianuarii , et ponitur di.xii , c . Omnia, reprehendit illos , qui contra libertatem evangelicae religionis 15 ipsam pluribus oneribus quam fuerunt onera veteris legis premere moliuntur, dicens: Quamvis enim neque hoc inveniri possit quomodo contra fidem sint (scilicet quae in quibusdam ecclesiis observantur) , ipsam tamen religionem, quam paucissimis et manifestissimis celebrationum sacramentis misericordia Dei voluit esse liberam, servilibus oneribus premunt adeo, ut 20 tolerabilior sit conditio Iudaeorum, qui etiam si tempus liberationis non cognoverint, legalibus tamen sacramentis, non humanis praesumptionibus subiciuntur. Non igitur papalis principatus ad supererogatoria se extendit. Quod ex

Capitulum tertium L; Ca.4 T Titulus ex L f.94 2 sic: ita r 2 supererogata ut saepius r 4 regulariter om.r 1 autem: igitur r 4 lex2 om.r 4 extenderet realiter r 10 vo scripsi: 4° 6-7 et alia supererogata r codd. 16 onera om.r 18 scilicet om.r 19 et manifestissimis om.LTsbp 21 libertatis canon sec.auct. 24 Quod: 24 igitur: ergo r 24 principatus papalis trs.r et D; idem T III.1-2 cf. IlusIIIae Dial.i.23. IusIllae Dial. i.5. 9 Iac.1,25 .

3-23 cf. AP 2.90-104 ; Brev.ii.3.1-64; OQ i.6.13-45; 17-23 c.12 . 10-11 Gal.5,13 . 11-13 Gal.5,19. di. 12, col.30 = Augustinus , Ep.lv.35 , CSEL 34 (ii) , 210; cf. AP 2.44–9 ; Brev.ii.3.16-20 .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

287

25 verbis beati Ambrosii colligitur manifeste , qui , ut legitur xxxii , q.i , c . Integritas, de virginitate dicit quod suaderi potest, imperari non potest; res magis est voti quam praecepti . Quare ratione consimili alia supererogatoria, licet valeant suaderi , tamen imperari non possunt . Quamobrem potestas papalis ad huiusmodi nullatenus se extendit.

CAPITULUM IV

Quod principatus papalis nequaquam regulariter se extendit ad iura et libertates aliorum .

EX praemissis colligitur quod principatus papalis nequaquam ad iura et libertates aliorum regulariter se extendit, ut illa tollere valeat vel turbare, praesertim imperatorum, regum , principum et aliorum laicorum ; quia huiusmodi iura et libertates ut in pluribus inter saecularia computantur, ad 5 quae principatus papalis, ut ostensum est prius, nequaquam regulariter se extendit. Hinc dicit beatus Ambrosius super epistolam ad Titum: Religio Christiana neminem privat iure suo ; quare papa non potest aliquos privare iure suo , praesertim quod non habent ab ipso , sed a Deo vel natura vel alio 10 homine ; et eadem ratione non potest aliquos privare libertatibus suis a Deo et a natura eis concessis. Amplius, Christus principatus papalis institutor opus consummans , quod dedit sibi Pater ut faceret, neminem privavit iuribus et rebus suis , teste beato Augustino, qui super Ioannem in persona Christi loquens ait: Audite 15 Iudaei et gentes, audi circumcisio, audi praeputium, audite omnia regna

26 non potest nec potest LDs

27 est bp: esse codd.s

Capitulum 4m L; Ca.5 T Titulus ex L f.94 ; Quod principatus papalis nullatenus se extendit ad iura et libertates aliorum D 1 Consequenter ex premissis r 2 se extendit regulariter trs.r 5 prius ostensum est trs.r 9-11 vel alio ... concessis om.r 13 dedit sibi: docuit eum r 26-7 c.13, C.32, q . 1 , col . 1119 = Ambrosius, Exhort.virginit.iii . 17 , PL 16,341 ; see Brev.ii.17.29-30n. IV.5 prius: 2.9–27 . 7-8 Ambrosius: cf. Petrus Lombardus , Collect.in Epp.s.Pauli (ad Tit.3,1 ), PL 192,392 . See Brev.iv.8.124-8n. 14-18 Augustinus, in Ioann.Evang. tr.cxv.2, CC 36,644. See Brev.ii. 16.32-41n; ib. iv.8.25-6n.

288

OCKHAM : OPERA POLITICA

terrae. Non impedio dominationem vestram in hoc mundo, quia ‘ regnum meum non est de hoc mundo. ' Nolite metuere metu vanissimo , quo Herodes ille maior, cum Christus natus nuntiaretur, expavit et tot infantes occidit, timens scilicet, si Christus natus veniret, ut ipsum regno suo privaret. Cui alludit beatus Leo papa in sermone de Epiphania dicens: Herodes 20 audiens Iudaeorum principem natum, successorem suspicatus expavit, ne scilicet privaretur regno ; et parum post: O caeca stultae aemulationis impietas, quae perturbandum putas divinum tuo furore consilium. Dominus mundi, scilicet secundum divinitatem, temporale non quaerit regnum, secundum humanitatem videlicet, qui praestat aeternum . Et Chrysostomus 25 ait: Christus non privavit mundum a sua providentia et praelatione . Et ecclesia de Christo canit: Hostis Herodes impie, Christum et cetera. Ex quibus aliisque quamplurimis probatur aperte quod Christus non venit privare mundum rebus et iuribus suis . Quare vicarius suus , qui minor est eo et nullatenus in potestate aequalis , non habet potestatem privandi 30 alios rebus et iuribus suis ; et ita principatus papalis ad res , iura et libertates aliorum nullatenus se extendit.

CAPITULUM V

Quod quamuis verba Christi ad beatum Petrum Matth. xvi Quodcunque ligaueris etc. generaliter sint prolata, tamen cum suis excepcionibus debent intelligi, et que sint excepciones ille declaratur.

20 in om.r 19 ut om.r 16 terrena auct.laud. 22 stultae om.Lsbp 23-5 quae perturbandum . . . aeternum : etc usque qui prestat eternum T 24-5 secundum . . . videlicet 27 Christum om.r 27 impie om.D om.D 28 probatur: patet T 29 iuribus et rebus trs.r 31 et iura r 29 a rebus r Capitulum 5m L; Ca.6 T Titulus ex L f.94 ; Quod quamuis verba Christi ad beatum Petrum Matth.xvi Quodcunque ligaueris etc generaliter sunt prolata tamen cum suis excepcionibus debent intelligi. nec mirum . nam ut sepe verbum generale restringitur ut notat glosa extra de appellacionibus super ca. sua nobis D 20-5 Leo papa I, Tr.xxxi.2, CC 138,162 = Missale Romanum , Lectio iva in secundo Nocturno iva die infra octav. Epiph . See Brev.iv.8.77-8n. 26 Ioannes Chrysostomus , in Ioann. hom.lxxxiii.4 , PG 59,453 ; cf. Cat.aur. in Ioann . 18 10. Cited by Ockham OND 93.372; Brev.ii.16.87-8. 26-7 Hymnus ad Vesperas in Epiph.Domini = Sedulius, Hymnus ii, CSEL 10,164-5 . See Brev.iv.8.120n . 29-30 cf. AP 4.63-6; Brev.ii.22.10-12; OQ i.13.23-5; Consult.262-4 ; IlusIIIae Dial.iii.23 , fragm . ed. Scholz, p.393 .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

289

PER praedicta satis clare constat quod, quamvis verba Christi ad beatum Petrum Matthaei xviº: Quodcumque ligaveris super terram et cetera generaliter sint prolata, non tamen generaliter sine omni exceptione , sed cum suis exceptionibus debent intelligi . Nec mirum, nam saepe verbum 5 generale restringitur, ut notat glossa, Extra, de appellationibus, super c . Sua nobis, et per exempla plurima etiam divinae scripturae in aliis operibus declaratur. Quae autem a potestate papae excipi debeant, patet ex praedictis, quia excipi debent regulariter negotia saecularia, inter quae iura et libertates 10 aliorum saltem ut in pluribus continentur. Supererogatoria etiam excipi debent; quae licet papa etiam Christianis valeat suadere, sine culpa tamen et absque causa rationabili et manifesta, scilicet extra casum necessitatis et utilitatis , quae necessitati valeat comparari , nulli Christiano , qui ad huiusmodi nullatenus se ipsum obligavit, valet sub districtione praecepti 15 iniungere ; et si iniunxerit , alius tunc nequaquam ei astringitur obedire, quia talia iniungere ad eius non pertinet potestatem. Et ideo, si contra aliquem nolentem in huiusmodi obedire faceret quemcumque processum vel ferret sententiam, huiusmodi processus et sententia tamquam a non iudice in huiusmodi casu factus et lata esset ipso iure nullus et nulla. 20

Praeter praemissa a potestate principatus papalis frivola , inutilia et indifferentia sunt excepta, quia in talibus nullus ei obedire tenetur, nisi forte propter reverentiam, quae exhibenda est ei , in aliquo indifferenti non oneroso ei debeat inferior obedire : quemadmodum in multis casibus illi , qui sunt inferioris gradus , non debent illis , qui sunt superioris gradus ,

25 resistere , quamvis etiam eis minime sint subiecti . Non enim deceret

1 satis om.r 2 super terram om.r 1 Per: [P]ost r 4-6 nam 3 generaliter om.r saepe ... Sua nobis : Nam et sepe sicut supra D 6 per: per hec D : ad hoc T 6 plurima: plura r, philosophica s 6 divinae: sacre r 7 declarantur T 11 etiam om.r 11 valet Ls 12 rationabili et om.r 12 scilicet om.r 14 se ipsum om.T; seipsum voto aut 18 Et om.r 19 casu: causa r promissione nullatenus obligavit D 16 pertinent r 19 nulla esset Lsbp 20 principatus papalis : papa r 20 et inutilia r 20-21 sunt excepta et indifferentia trs.D; et indifferentia om.T 21-3 quia ... oneroso: licet in indifferentibus non onerosis D; in indifferentiis vero non onerosis T 23 debet T 23 casibus: talibus r V.1-4 Almost verbally as Brev.ii. 14.4–6. 2 Matth.16,19. 4-5 Gl.ord. ad II,28,65 s.v. 'tertio appellare' ; cited Brev., loc.cit. 6 aliis operibus: AP 5.33–46 ; Brev.ii. 14.35–48; ib. 11-12 sine culpa i1.21.8-80; OQ iii . 12.224-9; ib. iv.9.169–71 ; Consult.248-53 ; IusIIIae Dial.i.2. ...et absque causa: cf. OND 61.55-8; Brev.ii.3.52n; OQ i.7.56n. 12-13 necessitatis ... valeat comparari: see Brev.ii.17.8n . Comparari as at Brev.ii.17.21 ; ib. iii.8.14; OQ iii.12.115-6 ; ib. vini.6.49-50. Cf. infra, 10.13n. 16-19 Almost verbally as Brev.ii. 16.16–19 ; cf. Sext.V, 12 adfin., reg.26, col . 1122.

290

OCKHAM : OPERA POLITICA

fratrem Minorem resistere episcopo vel archiepiscopo dicenti sibi ' Leva hanc paleam ' vel ' Tene hunc baculum ' vel aliquid simile , quod sibi non exsisteret inhonestum neque grave. Adhuc autem a potestate principatus papalis semper excipi debet modus. nimis onerosus et gravis in ordinando , corrigendo , statuendo et faciendo 30 illa, quae ad papalem pertinent potestatem, ne scilicet illa, in quibus papae Christiani obedire tenentur, quae possent et deberent leviter fieri , faciat nimis difficilia vel alias modum excedat . Nam cum dominus temporalis eadem fide tenetur subdito , qua subditus tenetur domino suo , xxii , q . ultima, c. De forma et di.xcv, c . Esto, multo magis papa eadem fide tenetur 35 sibi subiectis, qua ipsi tenentur sibi . Sed inter cetera, quae tenetur fidelis domino suo exhibere , est ne illud bonum, quod dominus vel papa facere leviter poterat, faciat ei difficile , xxii , q . ultima, c . De forma . Ergo similiter papa illud, quod a sibi subiecto leviter fieri posset et deberet, non debet ei facere difficile seu onerosum aut grave . Quare non habet potestatem a 40 Christo excedendi modum in hiis, quae ad eius pertinent potestatem . Quod etiam ex libertate legis evangelicae probatur aperte . Si enim papa virtute potestatis datae sibi a Christo posset in hiis , quae ad ipsum spectant, ea, quae sunt facilia, reddere difficilia sibi subiectis , posset eos tali modo gravare magis quam si ad observantiam legis veteris tenerentur; 45 et ita posset papa Christianos maiori premere servitute quam fuerit servitus veteris legis , quod haereticum censeo iudicandum .

26 episcopo resistere trs.r 29 autem : semper r 29 principatus 26 Minorem om.r papalis : paper 29 semper om.r 29 debet excipi trs.r 31 pertinent ad potestatem papalem trs.r 31-2 quibus populi Christiani obedire tenentur pape trs.r 35 ultima: 5 r 35 tenetur eadem fide trs.r 37 exhibere conieci: et Christianus Lsbp; etsi Christianus r 39 a: et D; om.T 39 ei om.r 40 aut: et D ; seu T 40-1 Quare ... potestatem om.T 40-42 potestatem . .. libertate om.D 41 pertinerent s 42 Quod ... aperte : Quod huiusmodi potestatem non habet probatur euangelice legis auctoritate aperte T 43 ex virtute r 46 fuerit: sit r 47 censeo iudicandum: iudico r 29-47 Repeating Brev.ii.18.1-8,26-50 , mostly verbatim . 31-3 ne ... modum excedat: cf. Decretum Gratiani c.4, di.86, col.298 = Augustinus , Ep.ccxi. 14, CSEL 57,369. 34-5 cf. Gl.ord. ad c.18 , C.22, q.5 s.v. ' vicem' ; Brev.ii.18.26–27n . 35 c.7, di.95 , col.334 ; see Brev.ii.18.33-7n. 37-8 c.18 , C.22 , q.5 , col.887.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

291

CAPITULUM VI

Quod principatus papalis propter commodum et utilitatem fidelium, non propter utilitatem et honorem pape est institutus, ita quod principatus non dominativus sed ministrativus debet merito appellari.

EX hiis concluditur quod principatus papalis est propter utilitatem et commodum subditorum institutus et non propter honorem aut gloriam vel utilitatem seu temporale commodum principantis, ita ut principatus non dominativus , sed ministrativus debeat merito appellari . 5

Ille enim principatus , qui sollicitam curam debet habere de sibi subiectis , quos non potest de iure privare rebus, iuribus et libertatibus , licet valeat ab eis necessitates suas exigere quemadmodum mercenarius et stipendiarius

possunt ab eis, quibus serviunt, necessitates suas exigere , noscitur institutus propter utilitatem et commodum subditorum , non propter honorem vel 10 commodum principantis; et ideo non dominativus, sed ministrativus merito est vocandus. Cum igitur constet quod papa , cui dixit Christus in beato Petro: Pasce oves meas , de fidelibus sollicitam curam gerere teneatur, et iuxta praedicta sine culpa et absque causa rationabili et manifesta iura , libertates et res sibi subiectorum auferre non valeat, [ nisi ] inquantum 15 valeat ab eis suas necessitates exigere: relinquitur quod principatus papalis institutus est propter utilitatem subiectorum et non propter utilitatem propriam vel honorem, et per consequens non dominativus , sed ministrativus est digne vocandus . In quo , sicut post dicetur, maxime assimilatur, plus quam aliquis principatus saecularis institutus de facto , nobilissimo

Capitulum 6m L; Ca.7 T Titulus ex L f.94 ; eundem exhibet D (hon.et util.trs.; merito om.) 2 et om.r 3 ipsius principantis r 4 debeat merito: debet r 6 iuribus libertatibus et rebus suis r 6 licet: sed T; om.D 7 stipendiarius et mercenarius trs.r 9-10 vel commodum: et 14 sibi (aut T) gloriam seu (aut T) temporale commodum ipsius r 11 ergo constat r subiectorum : subditorum r 14 auferre non valeat T: om.LDsbp 14 nisi conieci: 15 papalis: om.codd.sbp 14-15 inquantum valeat : nunquam valeat D; possit tamen T paper 16 subditorum r 18 In quo: quomodo r VI.1-3 cf. Aristoteles, Pol.III.6, 1279a 17-21 , ed. Susemihl , p.177; Thomas, in Pol.III , lect.v, text.251 , n.390 . See Brev.ii.5.1-26; OQ i.6.110–27 ; ib.iii.4.7-14 ; ib.viii.6.148–61 ; IusIIIae Dial.ii.6. 3-4 non dominativus , sed ministrativus: cf. Bernardus Claraevall. , de Consid.ii.6, LTR iii,418 , cited below, 7.102 . 12 Ioann.21,17. 18 post: 7.56–60. 19-20 nobilissimo modo: cf. Aristoteles, Pol.III.13, 1284b 33-4, III.17, 1288a 15-29 , ed. Susemihl , pp.212,235; Petrus de Alvernia, in Pol. III , lect.xii, text.333, n.473 and lect.xvi , text.384, n.525 . See too Aristoteles, N.Eth .VIII.12 , 1160a 30 ; Thomas, in Eth.VIII , lect.x, nn. 1674,1677 ; Ockham, OQ viii.5.36–42 ; IusIllae Dial.ii.6.

292

OCKHAM : OPERA POLITICA

modo principatus regalis , qui forsitan numquam nec a Deo nec ab 20 hominibus fuit super homines institutus ; et in quo superat dignitate omnes alios principatus .

CAPITULUM VII

Aliquantulum exquisite probantur ea que in precedenti capitulo sunt premissa .

SANE, quia ex immediate praescriptis sequuntur innumera toti Christianitati utilia, propter quorum ignorantiam imperatores , reges, principes , praelati ecclesiae et populi Christiani papam permiserunt impune sibi quamplurima illicite usurpare in dispendium et praeiudicium iurium et libertatum cunctorum mortalium : propter quod divinus dimi- 5 nuitur cultus per excommunicationes iniquas et illicita interdicta, quae ipso iure divino nullae sunt et nulla , quia in casu , quo papa non est iudex , crebro ponuntur et feruntur, et dampnantur catholici et haeretici approbantur, diffamantur insontes et impii honorantur, digni ab honoribus ecclesiasticis, beneficiis et officiis repelluntur et promoventur indigni, 10 inferiores ecclesiae importabilibus affliguntur oneribus , immo in servitutem contra libertatem ecclesiasticam eis concessam divinitus et humanitus rediguntur, iuramenta licita relaxantur, subditi principum a fidelitate et debitis obsequiis absolvuntur et societatis ac fidelitatis humanae vincula dirumpuntur et ipsi principes confunduntur et populi destruuntur , semi- 15

20-21 nunquam a deo ut ab hominibus; D; unquam a deo aut hominibus T

21 quo: hoc r

Capitulum 7m L; Ca.8 T Titulus ex L f.94 ; Quod principatus pape ad omnia se extendit possibilia principi mortali que sunt necessaria saluti animarum procurandarum et ad regimen et gubernacionem fidelium saluis rebus et iuribus et libertatibus aliorum ei (sic) a deo et a natura et a racionali ordinacione concessis nisi inquantum pro suis necessitatibus indiget perperam D (cf. infra, c.VIII) 1 quia scripsi: quod Lbp ; quidem s; om.r 1 ex om .Ls 5-6 cunctorum . .. cultus om.D lacunam exhibens 5-6 propter ... cultus : in divini cultus diminucionem T 7 nulla sunt et nulle trs.r 7 in quo coniec.s 8 ponuntur ... dampnantur: deponuntur terrentur 13 licita om.r 14 ac: et r (tererentur T) dampnantur r 15 dirumpuntur: diripiuntur r 20-1 forsitan . . . institutus : cf. Dial. , loc.cit: et ideo forte hiis diebus non est in universo orbe talis principatus, scilicet purus regalis. Possibly a distant echo of Pol.IV.11 , 1296a 36–8, ed. Susemihl, p.423.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

293

nantur discordiae et Christianitas bellis prosternitur intestinis , exercentur clades et strages , civitates incenduntur et villae , domus ruunt et habitatores et cultores deserunt regiones , ab infidelibus impugnantur, fideles cotidie minuuntur , et omnes diversis periculis exponuntur ; quae omnia vel 20 graviora cessarent, si sedem apostolicam occupantes unum principem non impedirent potenter omnibus fidelibus dominari : proinde suprascripta aliquantulum prolixius quam alia , quamquam pro exigentia materiae breviter, auctoritatibus et rationibus fulcire studebo . Quod enim principatus papalis sit propter bonum subditorum , non 25 propter proprium honorem vel commodum institutus a Christo , et ideo principatus non dominativus seu despoticus, sed ministrativus debeat appellari , ut quantum est ex ordinatione Christi tantum ad illa se extendat , quae necessaria sunt ad salutem animarum et ad regimen et gubernationem fidelium, salvis iuribus et libertatibus aliorum , ex verbis Christi colligitur 30 evidenter. Qui in Petro et ceteris Apostolis , ut tactum est supra , dixit successoribus beati Petri, ut legitur Lucae xxiiº: Reges gentium dominantur eorum; et qui potestatem habent super eos, benefici vocantur. Vos autem non sic: sed qui maior est in vobis, fiat sicut minor: et qui praecessor est, sicut ministrator. Nam quis maior est, qui recumbit, an qui ministrat ? 35 Nonne qui recumbit ? Ego autem in medio vestrum sum, sicut qui ministrat; et eandem sententiam recitat Matthaeus xx° capitulo et Marcus xº capitulo . Quibus verbis Christus non omnem principatum seu praelationem interdixit Apostolis, sicut aliqui male intelligentes affirmant : tum quia ipse seipsum ponit in exemplum, qui fuit verus praelatus ipsorum et super ipsos 40 etiam inquantum hom*o veram habens praelationem ; tum quia ipse aperte insinuat quod aliquis fuit inter eos maior et praecessor et quod aliquis. poterat inter eos esse primus licite , sicut ex verbis , quae recitant Matthaeus et Marcus, datur intelligi . Sed interdixit eis principatum dominativum , qui

18 et om.r 16 prosternitur: constringitur r 20 unum : uni T; om.D lacunam 24-9 Quod ... exhibens 21 proinde: perinde r 22 secundum exigenciam r aliorum : Quod enim principatus huiusmodi predictus sit simpliciter propter bonum subditorum etc r 26 dispoticus L: dispositivus s 30 beato Petro r 31 ut legitur om.r 32-5 eorum ...ministrat: eorum etc D; eorum etc usque qui ministrat T 36 recitat om.r 37 seu: sed D; et T 38-40 tum ...praelationem om.r 39 ponit scripsi: ponat Lsbp 41 eos: ipsos r 41-2 aliquis ...licite: aliquis² inter eos licite possit esse prelatus et primus r 43 dominativum: dominantium Lsbp

30 supra: 1.31-3. 24-54 cf. Brev.ii.6.29-35 . VII.20-1 cf. IlusIIIae Dal.i.1 36 Matth.20,25 ; Marc . 10,42 . 31-5 Luc.22,25-7 . 38 aliqui: cf. Marsilius Patav. , Def.pac.II.xvi . 10-11 , pp.346–8.

294

OCKHAM : OPERA POLITICA

vocabulo sumpto ex Graeco vocatur ' despoticus ' ; qui , ut in Politicis traditur, est respectu servorum . Qualem non dedit Christus Apostolis , sed 45 eis [dedit] principatum ministrativum, qui est respectu liberorum et multo nobilior et dignitate maior quam sit principatus dominativus, licet non sit tantus extentione potestatis , quia pauciora potest imperare principans ministrative sibi subiectis quam principans dominative servis suis . Sicut principatus respectu hominum est multo nobilior quam principatus 50 respectu bestiarum ; quia, ut dicit Aristoteles in Politicis, tanto est nobilior principatus , quanto est respectu nobiliorum subiectorum ; et tamen maiorem potestatem habet dominus super bestias suas , quas etiam licite valet mactare, quam super servos suos et ancillas . Dixit igitur Christus : Reges gentium dominantur eorum, id est reges 55 gentium dominantur eis tamquam servis, non tamquam pure liberis . Nullus enim principatus pure regalis , qui est respectu liberorum, non servorum , inter gentes exstitit institutus , sed mixtus fuit cum dominativo seu despotico principatu ; sicut etiam principatus regalis institutus a Deo aliquid habuit de principatu dominativo . Nam, ut patet primo Regum viiiº , filii 60 Israel in multis facti fuerunt servi regis , quem petebant a Deo, propter hoc quod mala intentione talem regem petebant, quia Deo non placuit quod talem principem postularent. Talem autem principatum interdixit Christus Apostolis dicens : Vos autem non sic , hoc est: ' Vos non debetis sicut reges gentium dominari vobis 65 subiectis tamquam servis , quia debetis eos tractare tamquam liberos , non ut servos : id est non debetis eis principari propter utilitatem vestram temporalem vel gloriam, sed propter utilitatem ipsorum, ut vere a serviendo et ministrando , id est procurando utilitatem vobis subiectorum , veri servi et ministri dici valeatis eorum, et vester principatus non dominativus, 70 sed ministrativus debeat nuncupari . '

44 desposicus L; dispoticus T 45 respectu: regula r 46 eis om.T 46 dedit coniec.s: om.codd.bp 46-7 est ... maior: regula liberorum est multo nobilior dignior et maior r 48 tanta extensio r 50-1 quam ... nobilior om.D 51 respectu om.Lsbp 51 quia: quoniam T 51 ut ... Politicis om.T 52 est respectu om. r 54 valeat Lsbp 54 suos om.r 55 igitur: ergo r 58 exstitit: extat D; extiterat T 61 in multis om.r 61 fuerunt: sunt r 62 talem regem petebant: petebant eum r 65 hoc: id rs 68 vel gloriam temporalem trs.r 68 ipsorum: eorum r 69 veri: vere Lsbp 70 eorum dici valeatis trs . r 44 cf. Tholomaeus Lucens. , in Thomas, De reg.princip.ii.9 , ed . Mathis, p.28 . 44 Aristoteles, Pol.I.7, 1255b 18, ed . Susemihl , p.26; Thomas, in Pol.I, lect.v, text.54 , n.89 ; cf. OQ 51-2 Aristoteles, Pol.1.5, 1254a 25–8 , ed . Susemihl , p . 17; 1.5.33-43 ; IusIIIae Dial.ii.3 . Thomas, in Pol.I, lect.iii , text.31 , n.59 ; cf. OQ iii.6.22–7 ; IusIIIae Dial.ii.9.55Luc.22,25 . 64-5 Luc.22,26. 60-3 I Reg.8,5-22.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

295

Hinc beatus Petrus , postquam super fideles plures instituti fuerunt praelati , cunctos praelatos etiam successores suos informans , scripsit dicens: Pascite qui est in vobis gregem Dei, providentes non coacte, sed 75 spontanee secundum Deum: neque turpis lucri gratia, sed voluntarie. Neque ut dominantes in clero . Et si non debent dominari in clero , multo minus in populo. Ad istum intellectum allegat beatus Bernardus verba praemissa Christi et beati Petri informans Eugenium papam de officio et potestate papali , 80 dicens libro iiº de Consideratione ad eundem Eugenium: Nec locus est otio, ubi sedula urget sollicitudo omnium ecclesiarum. Nam quid aliud dimisit tibi sanctus Apostolus ? 'Quod habeo, hoc tibi do. ' Quid illud ? Unum scio: non est aurum neque argentum, cum ipse dicat: ' Argentum et aurum non est michi. ' Si habere contingat, utere non pro libitu, sed pro tempore. Sic eris 85 utens illis, quasi non utens. Ipsa quidem, quantum ad animi bonum spectat, nec bona sunt nec mala : usus tamen horum bonus, abusio mala, sollicitudo peior, quaestus turpior. Esto, ut alia quacumque ratione haec tibi vindices; sed non apostolico iure. Nec enim ille tibi dare quod non habuit, potuit: sed quod habuit, hoc dedit: sollicitudinem, ut dixi, super ecclesias. Numquid 90 dominationem ? Audi ipsum: 'Non dominantes ', ait, ' in clero, sed forma facti gregis.' Et ne dictum sola humilitate putes, non etiam veritate, vox Domini in Evangelio est: 'Reges gentium dominantur eorum , et qui potestatem habent super eos, benefici vocantur ' ; et infert: 'Vos autem non sic. ' Planum est: Apostolis interdicitur dominatus . Igitur tu et tibi usurpare 95 audes aut dominans apostolatum aut apostolatus dominatum ? Plane ab utroque prohiberis. Si utrumque simul habere voles, perdes utrumque. Alioquin non te exceptum illorum numero putes, de quibus queritur Deus sic: 'Ipsi regnaverunt, et non ex me; principes exstiterunt, et ego non cognovi eos. ' Iam si regnare sine Deo iuvat, habes gloriam, sed non apud Deum. At 100 si interdictum habemus , audiamus edictum : ‘Qui maior est vestrum ', ait,

76 cleris Vulg. 76 Et ... 74-6 Dei ... clero: etc usque clero T 72 plures om.r 87 turpior 82 Quid est r 80 eundem om.r 82 autem habeo D clero om.D 87-101 Esto ... ministrat: sicut habetur ibi usque qui ministrat r questus trs.r 88 sed om.auct.laud. 91 etiam om.auct. 94 I ergo tu et tibi usurpare aude bp sec.auct. 100 habemus: 95 apostolatus: apostolicus auct. 95 dominans bp sec.auct.: dominatus L tenemus auct. 80-124 For a similar, but not identical chain of 74-6 I Petr.5,2-3 ; cf. Brev.ii.6.13-16. 80-102 Bernardus references to Bernard, see AP 3.56-105 ; Brev.ii. 12.4–86 ; OQ viii.6.92–139. 83-4 ib. 90-1 I Petr.5,3. Claraevall., de Consid.ii.6 , LTR iii,417–8 . 82 Act.3,6 . 98-9 Os.8.4. 92-3 Luc.22,25-6. 100-1 Luc.22,26.

296

OCKHAM: OPERA POLITICA

' fiat sicut minor: et qui praecessor est, sicut qui ministrat. ' Forma apostolica haec est: dominatio interdicitur, indicitur ministratio : id est principatus dominativus , qui est respectu servorum , interdicitur, sed principatus ministrativus , qui est respectu liberorum , indicitur. Unde de principatu ministrativo , quem Bernardus ministrationem appellat, idem Bernardus 105 immediate subiungit : Quae , scilicet ministratio , commendatur ipsius exemplo legislatoris, qui secutus adiungit : 'Ego autem in medio vestrum sum, tamquam qui ministrat.' Adhuc, quod talis sit principatus apostolicus declarat beatus Bernardus libro iii

de Consideratione asserens manifeste , dicens quod non est 110

dominativus : 'Nimis comfortatus est principatus eorum ' : ' Constituti sunt principes super omnem terram. ' Eis tu successisti in hereditatem . Ita tu heres, et orbis hereditas. At quatenus haec portio te contingat, aut contigerit illos, illud sobria consideratione pensandum. Non enim [per] omnem, ut reor, modum, sed sane quodamtenus, ut michi videtur, dispensatio tibi 115 super illum credita est, non data possessio . Et qualiter hoc possit fieri , declarat exemplo postea dicens : Numquid non et villa villico et parvulus dominus subiectus est paedagogo ? Nec tamen villae ille, nec is domini sui dominus est. Ita et tu praesis, ut consulas, ut procures, ut servias, ut provideas. Praesis, ut prosis; praesis ut fidelis servus et prudens, quem 120 constituit dominus super familiam suam. ' Ad quid? ' Ut des illis escam in tempore ', hoc est, ut dispenses, non imperes, scilicet ut non imperes illa , quae non sunt necessaria . Fac hoc, et dominari ne affectes hominibus hom*o, ut non dominetur tui omnis iniustitia . Ex quibus verbis liquido constat quod papa propter utilitatem fidelium principatur eisdem tamquam 125 liberis, ut scilicet per promotionem papae non personae suae provideatur, sed ecclesiae .

101-5 Forma ... idem Bernardus: formaque apostolica 101 minor: junior auct. interdicitur principatus dominatiuus qui est regula seruorum sed principatus ministratiuus qui est regula liberorum indicitur. Unde de principatu quem ministracionem appellat ibidem r 109 beatus 104-5 principatu dominativo ministrativo Ls 108 tamquam: sicut r sec. Vulg. Bernardus om.r 110-11 dominatiuus dicens quod D 110 dicens om.D 114 per 118 ville sue r 117 et non trs.r 117 parvus auct. sec.auct.laud.: Petro r; om.L 119 procures 119-124 Ita et ... iniustitia: etc sicut ibi habentur usque ad tui omnis in iusticia r sec.auct.: percures L 123-4 hominum hom*o auct. 123 Hoc fac auct. 126 scilicet: sic s; sicut bp 126 per promotionem: permocionem L: promocioni r; per motionem s; per monitionem bp 109-16 Bernardus , de Consid.iii. 1 , 107-8 Luc.22,27. 106-8 Bernardus, loc.cit. LTR iii,430. 117-24 Bernardus, de 111 Ps.138,17 . 111-12 cf. Ps 44,17. 120-2 Matth.24,45. Consid.iii . 1,2, LTR iii,431-2.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

297

Hinc Christus praeficiens ovibus suis beatum Petrum non dixit ei 'Tonde oves meas et fac tibi vestes de lanis earum ' ; nec dixit ' Mulge oves meas, et 130 bibe vel comede lac earum ' ; nec dixit ' Macta oves meas, et manduca carnes earum ' ; sed dixit : Pasce oves meas, id est ' Serva , rege , custodi et servi eis , ad honorem meum et utilitatem ipsarum . ' Papa enim in beato Petro solummodo accepit potestatem a Christo ad aedificationem fidelium et non ad destructionem ipsorum, teste Apostolo 135 secunda ad Corinthios c.xº et ultimo, qui non solum pro se , sed etiam pro aliis Apostolis dicit sibi potestatem datam a Deo non in destructionem, sed in aedificationem. Hinc dicit beatus Augustinus , ut habetur viii , q.i, c . Qui episcopatum: ' Qui episcopatum ', ait, ' desiderat, bonum opus desiderat. ' Exponere voluit, scilicet Apostolus, quid sit episcopatus, quia nomen est 140 operis, non honoris. Graecum est enim, atque inde ductum est vocabulum, quod ille, qui praeficitur, [illis, quibus praeficitur, ] superintendit, curam eorum scilicet gerens; ' scopos ' quippe intentio est. Ergo episcopos, si velimus, latine possumus 'superintendentes ' dicere, ut intelligat non [se] esse episcopum qui praeesse dilexerit, non prodesse.

145

Hinc Chrysostomus super illud Matthaei : Reges gentium etc. ait: Principes mundi ideo sunt, ut dominentur minoribus [suis ] et eos servituti subiciant [et exspolient] et usque ad mortem eis utantur, ad suam utilitatem et gloriam. Principes autem ecclesiae fiunt, ut serviant minoribus et ministrent

eis quaecumque acceperunt a Christo, ut suas utilitates negligant et illorum 150 procurent. Hinc Origenes super eadem verba ait : ' Scitis quia principes gentium dominantur eorum ': id est non contenti tantum regere suos subditos, violenter eis dominari nituntur. Inter vos autem, qui estis mei, non erunt

131 dixit om.r 130 comede vel bibe trs.r 132 ipsarum: earum r 133 solomodo Ls 134 ecclesie vel fidelium non ad destruccionem eorum D 133 potestatem accepit trs.r 136 Apostolis om.r 139 scilicet om.r 140 ductum : dictum Ls 141 illis quibus praeficitur sec.canon.: om.codd.sbp 142 episcopos canon : episcopein auct.laud. 143 superintendentes canon : superintendere auct. 143 se sec.canon.: om.codd.s 146 suis sec.auct.: om.codd.sbp 147 et exspolient sec.auct.: om.codd.sbp 148 autem om.D 151 super ... principes : super illa domini verba reges D 153 sed violenter L altera manu 128-32 cf. Brev.ii.5.9–13. 131 Ioann.21,17; cf. OQ iii.4.16–20 ; Consult.88–90. 138-44 c.11 , C.8 , q . 1 , 133-44 cf. OQ i.7.79–87. 136-7 II Cor. 13,10; cf. ib. 10,8 . 138 I Tim.3,1. coll.593-4 = Augustinus, de Civ.Dei xix . 19, CC 48,686-7; see Brev.ii.5.60-7n. 145 Matth.20,28. 145-50 ps . [Chrysostomus ] , Op.imperfectum in Matth. hom.xxxv, PG 56,830; cf. Cat.aur. in Matth.20,25-8 . See Brev.ii. 19.43-47n. 151-6 Origenes , Comment.in Matth. (vetus interpr. ) xvi.8 , PG 13 , 1389-90; cf. Cat.aur. ut supra. See Brev.ii.11.5-10n.

298

OCKHAM : OPERA POLITICA

haec. Quoniam sicut omnia temporalia in necessitate sunt posita, spiritualia autem in voluntate, sic et qui principes sunt spirituales, [ id est ] praelati , 155 principatus eorum in dilectione debet esse positus, non in timore : id est praelati niti debent diligi a sibi subiectis procurando utilitatem ipsorum , non timeri tollendo iura, libertates et res eorum , nisi inquantum pro suis necessitatibus indigent rebus eorundem: ut sic accipere res eorum necessi160

tatis sit, sed servire spiritualiter ipsis sit voluntatis . Hinc Gratianus, ut legitur viii , q.i , § Hiis omnibus , ait : Sacris canonibus institutum est, ne quis sibi sui officii quaerat successorem; sed populi electione quaeratur qui illorum utilitati digne deserviat, qui illorum utilitatem, non sua lucra quaerat, qui Christo sem*n velit suscitare, non [ sibi]

divitias congregare. Quod qui facere contempserit, iure ab ecclesia repu- 165 diatur.

Haec sententia ex quamplurimis canonibus sanctorum patrum colligitur evidenter, sicut patet viii, q.i , c . Olim, et c . In scripturis , et c . Clemens , et c. Sunt in ecclesia, et in aliis locis quampluribus .

CAPITULUM VIII

Quod principatus papalis extendit se ad omnia possibilia principi mortali que sunt necessaria ad salutem animarum procurandam et ad regimen et gubernationem fidelium saluis rebus iuribus et libertatibus aliorum eis a deo et a natura rationali ordinacione concessis nisi in quantum pro suis necessitatibus rebus indiget.

NUNC superest videre ad quanta se extendat principatus papalis . Circa quod videtur michi dicendum quod omnia possibilia principi et rectori

155 id est sec.auct.laud.: om.codd.sbp 154 temporalia: carnalia Migne suis subditis r 164 sibi sec.canon .: om.codd.s 165 iure: iuste r sicut: ut r 169 Sunt om.Lbp 169 et in ... quampluribus: etc r

157 sibi subiectis: 168 evidenter

Capitulum 8m L; Ca.9 T Titulus ex L f.94 ; Titulus ut supra D (cf.c. VII) 1 extendit r 168 c.8. C.8 , q.1 , col.592. 161-6 Gratianus p.c.7, C.8 , q . 1 , col.591 . q.1 , col.592 . 169 cc.13,19, C.8 , q. 1 , coll.594,596. VIII.1-14 cf. OQ i.7.30–73 ; IusIIIae Dial.i.17 .

168 c.9, C.8,

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

299

mortali, quae sunt necessaria ad procurandam animarum salutem aeternam et ad regimen et gubernationem fidelium , ad papalem pertinent 5 principatum, ita tamen quod modus nullatenus excedatur enormiter, salvis rebus , iuribus et libertatibus aliorum, nisi quod potest a sibi subiectis suas necessitates exigere. Nisi enim omnia talia modo praedicto pertinerent ad apostolicum principatum, non esset per Christum sufficienter ecclesiae suae provisum sed in necessariis sibi deficeret, cum sit necessarium 10 ecclesiae ut omnia sibi praefato modo necessaria per superiorem valeant expediri. Aliter enim non esset uni gubernatori sufficientem habenti auctoritatem subiecta, sed pro ea posset dici illud Salomonis : Ubi non est gubernator, populus corruet, nec modo esset verificatum illud Christi Ioannis xº: Fiet unum ovile et unus pastor.

CAPITULUM IX

Que sunt iura et libertates aliorum super que et quas non habet papa regulariter potestatem .

SED quaeret aliquis quae sunt iura et libertates aliorum , quae a potestate apostolici principatus regulariter eximuntur? Huic respondetur quod ad illa iura et libertates spectant omnia iura et libertates infidelium , quibus ante incarnationem Christi et post licite et 5 iuste gaudebant; quae a fidelibus, ipsis invitis, tolli non debent , cum fideles

3-4 quae ... fidelium: ut dicit titulus supradictus D 3-4 ad ...fidelium : saluti animarum procurande et ad regimen et gubernacionem fidelium saluis rebus et viribus (sic) et libertatibus aliorum eis a deo et natura et a racionabili ordinacione concessis nisi inquantum 5-7 salvis ... exigere pro suis necessitatibus indiget T 5 enormiter excedatur trs.r 10 sibi om.r om.T 6 iuribus . . . aliorum: etc D 6 sibi : suis D 13 corruet 13 modo om.r populus trs.r

Capitulum 9m L; nihil exhibet T Titulus ex L f.94 ; eundem habet D (papa irregulariter) 1-3 aliorum . . . libertates om.T 1-2 a principatus apostolici potestate trs.D 3 Huic scripsi: Hic LDsbp 4 infidelium: fidelium r 5-10 quae ... probatur post requiruntur (lin. 13) trs.r 5 debent: possunt nec debent nec debuerunt r 12-13 Prov. 11 , 14 ; see 7 necessitates exigere : cf. I Cor.9,11 ; Brev.i.7.11n. Brev.iii.7.82n. 14 Ioann. 10,16; cited OQ iii . 1.84-6 ; IusIIIae Dial.ii. 1 ; IlusIIIae Dial.i.1 . IX.3-8 cf. Brev.ii. 16.55-88 .

300

OCKHAM : OPERA POLITICA

non debeant nec debuerint esse deterioris conditionis quam infideles sive fuerunt ante sive post incarnationem Christi propter hoc , quod legi perfectae libertatis, scilicet evangelicae, sunt subiecti . Quod etiam per auctoritates Ambrosii, Augustini , Leonis supra allegatas et alias consimiles aperte probatur.

Ex quo concluditur quod ad iura et libertates specialiter laicorum pertinent omnia illa , quae ad dispositionem temporalium et negotiorum saecularium requiruntur, quia omnia talia ad dispositionem infidelium pertinebant et adhuc spectant. Quod etiam testatur beatus Petrus , qui , ut legitur xi , q.i, c . Sicut enim, ait: Sicut enim impietatis crimen est tibi, o 15 Clemens, neglectis verbi Dei studiis sollicitudines suscipere saeculares, ita unicuique laicorum peccatum est, nisi invicem sibi etiam in hiis, quae ad communis usum vitae pertinent, operam fideliter dent. Te vero facere securum ex hiis, quibus non debes instare, omnes communiter elaborent. Hinc idem Apostolus, ut in capitulo praecedenti legitur, ait: Haec vero 20 opera, quae scilicet circa negotia saecularia fiunt, quae tibi minus congruere diximus, exhibeant sibi invicem vacantes laici, et te nemo occupet ab hiis studiis, per quae salus omnibus datur . Ex quibus verbis colligitur quod dispositio temporalium ad laicos spectat: quod saltem est verum quando inveniuntur idonei et fideles . 25 Ut autem generaliter explicetur, quae spectant ad iura et libertates aliorum laicorum et clericorum , religiosorum et saecularium , puto quod huiusmodi sunt omnia illa, quae nec bonis moribus nec hiis, quae in Novo Testamento docentur, inveniuntur adversa , ut ab huiusmodi nullus Christianus sine culpa et absque causa rationabili et manifesta per papam 30 valeat coerceri , nisi ad abstinendum ab aliquo tali per votum,

6-7 sive fuerunt om. r; fuerint s; fuerant bp 7 sive: vel r 13 saecularium: temporalium r 13 post requiruntur: etc Ad que respondet quod ad illa iura et libertates spectant omnia iura etc usque gaudebant que a fidelibus ... probatur (ut supra, lineis 5–10) 16 post add.D ; que a fidelibus . . . probantur (sic) add.T 14 qui: quia Lsbp sollicitudines: temporales expunct.L 16 saeculares om.r17 etiam: et r 18 dent: dederint canon 19 in quibus r 20 praecedenti capitulo trs.r 20 ait: hic Lsbp; om.D 22 dicimus r 22 vacantes laici : vacante te r 21 quae2 om.r 23 colligitur : concluditur r 24 verum est trs.r 26 explicatur D; exprimatur T 29 ut: Et r 29 nullus om.r 31 valeat: non valet T

15-19 c.30 , C.11 , q.1 , coll.634–5 = [ Clemens papa I ] , 9 supra allegatas : 4.7-25 . 20-3 c.29, col.634 = [Clemens papa I] , Ep.1.4, Decretal ps. - Isid. , p.32 ; cf. OQ i.4.23-4. Ep.1.4, loc.cit. Ockham commonly cites the initial passage of this canon; cf. supra, 2.13–18 . 30 sine culpa et absque causa: cf. supra, 5.11-12n .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

301

promissionem vel alium quemvis modum sponte obligaverit semetipsum , vel per alium superiorem suum, cui debeat obedire , astringatur. Et haec est libertas evangelicae legis , quae in sacris litteris commendatur.

CAPITULUM X

Que sunt in speciali illa ad que principatus apostolicus se extendit .

SED quaeret adhuc aliquis quae sunt in speciali illa, ad quae principatus apostolicus se extendit? Cui respondeo quod ad papam, sicut generaliter ad omnes episcopos , prout testantur sanctiones canonicae, spectat lectioni, orationi, verbi Dei 5 praedicationi et cultui divino ac omnibus illis , quae sunt necessaria et propria Christianis ad vitam adipiscendam aeternam et apud infideles non exsistunt, intendere . Specialiter autem et principaliter papa , quia non potest omnia talia in omnibus partibus facere per se ipsum , providere debet utiliter et prudenter, modum nullatenus excedendo , qualiter per 10 inferiores eo salubriter disponantur; et illa est sollicitudo omnium ecclesiarum , quam papa debet habere . Et illa regulariter spectant ad ipsum : quae omnia inter spiritualia numerantur. In casu autem necessitatis vel utilitatis, quae parificari potest necessitati , quando omnes alii , ad quos spectarent, deficerent, posset et deberet temporalibus se immiscere dampnabilem et 15 periculosam negligentiam aliorum supplendo . Et haec est plenitudo potestatis , qua papa praeeminet et praefulget, qua regulariter vel casualiter omnia potest, quae necessaria regimini fidelium dignosc*ntur.

32 vel promissionem r

32 quemvis: quemlibet T

32 obligaverit sponte trs.r

33 debet r

Capitulum 10m L; Ca. 10 T Titulus L f.94 DT (autem sint T; illa om.T; que rep.D; apostolicus om.T) 1-2 Sed ... extendit om.r 1 quaeret conieci: querit Lsbp 3 Cui om.T 7 autem: 10 eo: ea T 13 spectaret T 14 setemporalibus trs.r 15 aliorum ergo r 9 et om.r negligentiam trs.r 16 praefulget: refulget T 16 qua: quia r X.3-17 See Brev.ii.20.20-28n. 4-5 Concil.Carthagin. IV, c.20 = Decretum Gratiani c.6. di.88 , col.308; cited OQ i.4.28-9 ; IusIIIae Dial.i.9 . 10-11 Bernardus Claraevall., de Consid.ii.6, cited above, 7.80-1. 12-17 cf. AP 4.54–60 ; OQ i.7.129–44 ; ib . viii.6.48–62 ; JusIllae Dial.i.16 . 13 cf. supra, 5.12-13n : parificari as at OQ i.7.57 ; ib. ii.8.10-11 . See IusIIIae Dial.ii.20 arguing from X II , 9,5 , col.273 : necessitas et utilitas parificantur. OQ iii.4.47 presents aequiparari.

302

OCKHAM : OPERA POLITICA

Illa autem , quae non sunt necessaria , ne legem evangelicam legem efficiat servitutis , in illo casu , in quo remanent non necessaria, imperare 20 non potest, quamvis spiritualia sint, licet eorum aliqua valeat suadere.

CAPITULUM XI

Ponuntur quedam regule generales per quas valet intelligens eruditus in divinis scilicet litteris et humanis leuiter respondere ad omnia que contra predicta militare videntur.

AD omnia vero , per quae nonnulli probare conantur quod papa habet maiorem potestatem quam praescriptam vel quod habet aliam plenitudinem potestatis , ut scilicet tam in temporalibus quam in spiritualibus omnia posset, in aliis operibus in speciali adducendo singulatim respondetur. Quapropter in hoc compendio sufficiat inserere aliqua notabilia 5 generalia, per quae valebit intelligens ad illa omnia respondere , quae praedictis adversantur. Quorum primum est quod , sicut iuxta praedicta illa verba Christi Matthaei xvio ad beatum Petrum : Quodcumque ligaveris et cetera cum suis exceptionibus debent intelligi, ita etiam canones, quibus asseritur quod in 10 omnibus obediendum est papae, cum suis exceptionibus debent intelligi . Aliter enim potestas papae esset aequalis potestati divinae , et posset de iure imperatorem ac omnes reges et principes et universos mortales privare imperio , regnis, principatibus et generaliter omnibus rebus suis et sibi

19 efficiant D

Capitulum 11m L ; Ca. 11 T Titulus L f.94 DT ( superest ponere quasdam regulas T; Ponuntur om.D; videntur militaretrs.r) 1-7 Ad ... adversantur om.r 4 singulatim scripsi; singularia s; sui gloriam Lbp 8 Quorum 10-11 ita... intelligi 8 illa om.r 8 sicut om.T primum: Prima D ; Quarum prima T 13 ac: et r 13 et universos mortales om.r om.r 14 regnis ...generaliter: iuribus et r 18-20 cf. CB vi.3.274.13-18 ; IusIIIae Dial.i.17; OQ i.7.40–3 . XI.4 aliis operibus: see especially AP cc.2-6 ; OQ i.cc.6–17 ; IusIIIae Dial.i.cc.5-12 . 8-16 cf. Brev.ii.21.8-80. 8 praedicta: supra, 5.1-7. 9 Matth.16,19. 10 canones : see Brev.ii.2.18-22n. 12 cf. AP 5.8-11. 12-16 cf. CB iv.12.262.21-5; ib. vi.4.275.20-3 ; AP 2.68-92 ; Brev.ii.3.46–54 ; ib . ii.22.23-37.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

303

15 accipere seu retinere vel aliis quibuscumque , etiam personis vilibus , assignare: quod tollit et destruit libertatem perfectam evangelicae legis . Secundum est quod legum etiam papalium quaedam sunt obligatoriae , quamvis moribus utentium nullatenus approbentur, et quibus absque certa scientia vel tolerantia papae per quamcumque consuetudinem derogari 20 non potest; et quaedam sunt nullatenus obligatoriae , nisi moribus utentium approbentur, di.iv, § Leges instituuntur. Et ideo canones et auctoritates aliae , quibus asseritur quod constitutiones apostolicae omnes astringunt, intelligi debent de hiis constitutionibus apostolicis, quae sunt obligatoriae , licet moribus utentium minime approbentur, quae scilicet sunt factae super 25 hiis, quae sunt necessaria ad regimen fidelium salvis iuribus et libertatibus aliorum ; et non de aliis, quae non obligant, nisi fuerint moribus utentium approbatae . Tertium est quod, sicut res temporales multas, scilicet superabundantes , non ex necessitate sed ex largitate dederunt imperatores et reges ac alii 30 fideles papae, quas non poterat vindicare iure divino , ita iurisdictionem et potestatem in multis sibi sponte, non ex necessitate dederunt , quae ex iure divino sibi minime competebant . Et ideo multae auctoritates loquentes de potestate papae de illa, quam habet ex iure humano et non ex iure divino , debent intelligi ; quae tanta est , quantam sibi dederunt fideles . Et si 35 aliquando dubitetur quanta sit illa, ut interpretatio sit necessaria, huiusmodi interpretatio non spectat ad papam ; sed vel spectat ad illum , qui talem potestatem dedit papae , et ad successorem eius, vel iuxta prudentiam et consilium sapientis sincerum zelum habentis, sive fuerit subditus sive praelatus - si talis viri copia possit haberi - est interpretatio benignior, 40 humanior, rationabilior et verisimilior amplectenda.

17 quaedam: 17 Secunda r 15 etiam om.r 16 perfectam om.r 15 seu: et r 18 quamvis ... approbentur: Obligatorie sunt que in moribus utentium nullatenus alique T approbentur D; et quedam nullatenus obligatorie. Obligatorie sunt quibus eciam si moribus 21 § Leges instituuntur om.r utentium nullatenus approbantur T 20 in moribus r 28 res rs: 28 Terciar 26 moribus utentium fuerint trs.r 24 sunt scilicet trs.Lsbp 28 multas ... superabundantes : iustas suas abundancias D; imperatores ac reges Lbp 30 quas: que T 29-30 imperatores ... fideles om .T alii fideles de suis abundanciis T 38 sapientis: prudentis r 35 ut: et T 17-27 cf. Brev.ii. 17.48-76. 21 Gratianus p.c.3 , di.4 , col.6. 28-30 cf. OND 88.180-214; AP 7.9-40. 34-40 cf. AP 11.84–101 . 39-40 cf. AP 7.56-73; OQ iv. 10.43-8.

304

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM XII

Qualiter papa est capud et iudex summus omnium fidelium. QUAMVIS per praedicta possit studiosus ad obiectiones innumerabiles respondere, tamen ad unam duxi specialiter respondendum . Quae talis est: Communitas fidelium uni capiti et iudici supremo debet esse subiecta quantum ad omnes causas et casus , quae possunt accidere , quia aliter nequaquam esset optime ordinata, eo quod vel haberet plura capita vel 5 capite omnino careret ; quorum utrumque monstruosum est censendum . Sed nullus praeter papam est caput cunctorum fidelium quantum ad omnia; quia non imperator, cum spiritualia nequaquam spectent ad ipsum . Ergo papae quantum ad omnia communitas fidelium est subiecta . Ad quam respondeo quod , sicut archiepiscopus in archiepiscopatu et 10 patriarcha in patriarchatu suo est caput primum et supremus iudex in spiritualibus , licet non posset cognoscere de causis subditorum nisi per appellationem vel alium modum concessum a iure deferantur ad ipsum, ix, q.iii, c. Conquestus , et ideo non est regulariter et ordinarie iudex omnium . in patriarchatu suo vel archiepiscopatu degentium quantum ad omnia: sic, 15 licet non omnes fideles sint immediate subiecti in omnibus papae nec papa in multis casibus sit iudex ipsorum , tamen , quia in omni causa necessario diffinienda per iudicium regulariter vel casualiter iure divino potest esse iudex, ideo concedendum est quod papa sub Christo est caput et iudex summus omnium fidelium . Non sic imperator; quia imperator inquantum 20 imperator, cum multi veri imperatores fuerint infideles , non debet se etiam casualiter spiritualibus immiscere , licet, si est fidelis , inquantum fidelis de multis causis spiritualibus in multis casibus se intromittere teneatur, et praecipue de fidei causa, quae ad omnes omnino pertinet Christianos , di . 25 xcvi, c . Ubinam et c . Nos ad fidem .

Capitulum 12m L; Ca. 12 T Titulus ex L f.94v 6 est censendum : esset concedere r 1 posset r 4 quantum om.r 5 capita om.r 7 papam praeter trs. L 8 cum: quia D 8 spectant r 11 supremus: summus r 12 possitT 16 licet 15 patriarchatu vel episcopatu suo r 12 per om.L; add. in marg. manus altera om.r 16 non supralineam add. L 16 sint: sunt r 16 nec: ut D; quamvis T 17 ipsorum: 21 veri om.r 21 fuerunt r 21 etiam: in r eorum r 18 per iudicium om. r; iudicem s 22 casualiter: casibus T 22 est: esset r 24 causa fidei trs.r

20-5 cf. OQ XII.3-9 cf. OQ iii. 1.66–133 ; IusIIIae Dial.ii.1 . 14 c.8 , C.9, q.3, col.608. iii. 12.211-23. 24-5 c.4, di.96, col.338 = Nicolaus papa I , Ep.lxxxviii, MGH Epp.VI ,470; see CE 7.1 53-8. 25 c.2 , di.96, col.338.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

305

CAPITULUM XIII

Sublimitas apostolici principatus consistit in tribus.

COLLIGE ex praedictis in quibus consistat sublimitas apostolici principatus . Quia consistit in tribus . Primo in hoc , quod est respectu spiritualium , quae sunt saecularibus digniora, di . xcvi , c . Duo . Secundo in hoc , quod est respectu liberorum , non respectu servorum ; quia iure divino 5 nullus est servus papae, licet aliqui sint servi papae seu Romanae ecclesiae iure humano , sicut ex auctoritate beati Augustini super Ioannem, quae ponitur di.viii , c . Quo, colligitur. Tertio in hoc , quod papa iure divino. regulariter vel casualiter omnia potest, quae sunt necessaria regimini et gubernationi fidelium, quamvis eius potestati ordinarie et regulariter sint 10 certi termini constituti, quos regulariter transgredi sibi non licet. Et qui sint illi , claret ex praedictis, licet non liqueat qui sint casus , in quibus licent sibi illa, quae nequaquam sibi regulariter sunt concessa . Et forte de eis non potest dari certe regula generalis, sed in eis est cum maturitate maxima procedendum iuxta discretionem et consilium sapi15 entissimorum virorum iustitiam sincerissime sine omni personarum acceptione zelantium , si possunt haberi, sive pauperes sint sive divites , sive subiecti sive praelati . Si autem talium copia haberi non potest , supersedendum est , ne papa ex ignorantia, qua de facto saepe laborat, periculose terminos transgrediatur antiquos et sententias ferat, quae ipso iure divino 20 sint nullae.

Capitulum 13m L; Ca. 13 T Titulus L f.94 D 3 di.... Duo om.r 1 consistit r 2 consistit om.r 2 respectu: regula r 3 in: ex r 6-7 Ioannem ... colligitur: 6 sicut om.r 4 regula liberorum non servorum r 12 sunt concessa 11-12 sibi licent ista r Iohannem di.8 ca. r 10 non licet sibi trs.r 16 possint r 14 consilium et discretionem trs.r regulariter trs. r 13 eis: illis T 20 sit nulla r 19 divino om.r 18 de facto om.r 19 sentenciam r XIII.2-3 cf. OQ i.14.1–14; ib . viii.6.155–7 ; IusIIIae Dial.ii.6. 3 c.10, di.96, col.340 . 3-7 cf. OQ i.5.33–52 ; ib. viii.6.157–61 . 6-7 Augustinus, in Ioann . Evang. tr.vi.25, CC 36,66 = Decretum Gratiani c.1 , di.8 , coll . 12-13 ; see Brev.ii.11.55–9n . 13-20 cf. IusIIIae Dial.i.16. 14-15 sapientissimorum virorum: cf. OQ i.16.5–11 . 15-16 cf. I Petr.1,17. 17-20 cf. Gl.ord. ad dict.Gratiani p.c.15 , di.37 , s.v. ' qui noluit' , based on Dig . 22.6.9.3 : Nec excusatur quis per ignorantiam qui potuit habere copiam peritorum . 19 cf. Prov.22,28 ; supra, 1.5.

306

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM XIV

In quibus casibus fallit illa auctoritas Gregorii ‘ Sententia pastoris siue iusta siue iniusta timenda est'.

SANE, quia nonnulli , etiam qui se reputant eruditos , affirmant quod sententia papae in nullo casu ipso iure potest esse nulla , allegantes illa verba Gregorii , quae ponuntur xi , q.iii , c.i : Sententia pastoris , sive iusta sive iniusta, timenda est, monstrandum est quod , licet illa verba Gregorii sint regulariter vera, tamen secundum iura in multis casibus fallunt , etiam 5 loquendo de sententia veri pastoris et non solum de sententia illius , qui putatur esse pastor et non est. Fallunt enim , si sententia etiam veri pastoris lata est contra leges vel canones, Extra , de sententia et re iudicata , c.i. Ex quo conclude quod sententia etiam veri vicarii Christi non est timenda, si contra ius divinum 10 vel contra ius naturale feratur, quia utrumque nobilius est et dignius ac magis indispensabile et minus solvi potest quam leges et canones , et minus potest contra ipsa vicarius Christi quam praelati inferiores contra canones . Fallunt etiam quando sententia continet intolerabilem errorem , Extra , 15 de sententia excommunicationis , c . Per tuas . Adhuc fallunt quando sententia lata est in eo casu , in quo subditus est exemptus, Extra, de excessibus praelatorum , c . Cum ad quorundam ; et ita fallunt quando fertur sententia contra quemcumque in illa causa et in illo casu , in quo non est subditus . Potest enim quis in eadem causa primo non esse iudex et postea iudex , sicut archiepiscopus in causis subditorum 20 suffraganeorum suorum ante appellationem non est iudex et post appellationem est iudex , ix. q.iii , c. Conquestus. Adhuc fallunt verba praedicta Gregorii quando sententia lata est contra

Capitulum 14m L; Ca. 14 T Titulus L f.94 DT (illa om .T; tenenda est T) 1 etiam om.r 2 potissime allegantes r 3-4 pastoris ... timenda est om.r 8 etiam om.r 8 vel: et r 10 veri om.r 11 ius om.r 13 ipsa: ipsos r 15 excommunicationis tuas om.D lacunam exhibens ; c. Per tuas om.T 16 casu 16 quando ... est ' om.r 17 c. Cum ad quorundam om.r 19 subditus : subiectus r om.r 20 subditorum om.r 22 c. Conquestus om.r 23 Gregorii om.r XIV. 1-4 cf. AP 10.36–9 . 3-4 c.1 , C.11 , q.3, col.642 = Gregorius Magnus , in Evang. hom.xxvi, PL 76,1201 . 8-13 cf. CB vi.7.286.14-23 ; AP 12.12-17. 9 II,27,1 , col.393 ; cf. Gl.ord. s.v. ' contra leges'. 14-15 cf. CB vi.7.285.35-287.5 ; AP 11.158-9. 15 V,39,40, col.906; cf. Gl.ord. s.v. ' intolerabilem errorem' . 16-19 cf. CB vi.8.289.16-20; AP 11.160-1 ; ib . 12.6-30. 17 V, 31,7 , col.837. 22 c.8, C.9, q.3 . col.608.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

307

subditum in causa , quantum ad quam subditus est maior pastore suo 25 ferendo sententiam contra ipsum, sicut delegatus a papa est maior suo episcopo quantum ad causam sibi delegatam, Extra, de excessibus praelatorum , c . Dilectus in glossa, et Extra, de officio iudicis delegati, c . Sane. Fallunt etiam quando sententia ista est post appellationem legitime interiectam , Extra, de sententia excommunicationis , c . Per tuas.

Hiis modis et forte aliquibus aliis fallunt verba praedicta Gregorii quando sententia lata est a vero pastore . De quibus non est dubium quin fallant quando lata est ab illo , qui non est verus pastor, quamvis putetur esse verus pastor.

CAPITULUM XV

Ecclesia Auinionica non absque nota iniurie et tyrannidis indignatur et persequitur illos qui de potestate pape eciam intencione recta non metuunt disputare.

HIIS visis , monstrandum est qualiter ecclesia Avinionica universis Christi fidelibus graves iniurias inferens et enormes , Christianis omnibus nititur tyrannice principari. Quod ut liberius faciat et absque omni timore , non absque nota 5 tyrannidis persequitur eos , qui de potestate sua etiam recta intentione non metuunt disputare , ita ut in universalibus et aliis studiis nullus doctor vel lector aliquam quaestionem de potestate papae ad disputandum et determinandum proponere vel recipere audeat quoquo modo , cum tamen

24 quantum om.r 25 papa scripsi: principe codd.sbp 27 Dilectus: Cum dilectus r 29 interiectam scripsi: interdictam LDsbp; interpositam T 29 c. Per tuas om.r 30 modis om.r 30 praedicta verba trs.r 31-2 De quibus . . . fallant: non (nec T) dubium quin fallat r 32 putatur r 32 illo: eo r Capitulum 15m L; Ca. 15 T Titulus L f.94 D (auinonica D ; nota iurgii D ; indignatur et om.D ) 1 Auionica D 3 tyrannice om.r 4 omni om.r 4 non absque supra lineam add.L 5-6 non metuunt: audent r 6 et aliis altera manu 5 eos: illos r 5 sua: eius T; om.D 7 et: vel r om.r 26-7 cf. Gl.ord.ad V,31,13 s .v. ' revelare ' . 27 1.29,11 , col.161. vi.8.289.23-5. 29 V, 39,40, col.906. 31-3 cf.AP 11.154–5. XV.8-15 For the most part verbally as Brev.i.2.10-14 .

28-9 cf. CB

308

OCKHAM : OPERA POLITICA

disputare de potestate papae - non intentione tollendi vel minuendi eam aut revocandi in dubium ea, quae circa ipsam sunt tenenda, sed intentione 10 confutandi circa ipsam errantes sive minuendo sive plus quam expedit ampliando eam , et ea , quae de ipsa sunt ignota, ad publicam notitiam tam papae quam subditis omnibus debeat esse gratum et deducendi acceptum, eo quod scire quam et quantam et quo iure papa habeat 15 potestatem necessarium est utrisque . Hoc enim necessarium est subditis, ut tantum et non plus quam expedit sint subditi , ut Gregorius ait, prout legitur ii , q.vii , c . Admonendi : Admonendi sunt subditi, ne plus quam expedit sint subditi . Hoc etiam necessarium est papae, ne transgrediatur terminos antiquos, quos posuerunt patres sui. Quare si papa timorem incusserit disputantibus de potestate 20 eius , merito ostendit se suspectum quod non intendit legitimis finibus propriae potestatis esse contentus , sed sibi subiectis principari tyrannice. Quia, sicut apparet subditum, qui iudicium refugit, de iustitia esse diffisum, xi , q.i, c . Christianis , Extra, de praesumptionibus , c . Nullus , iii , q.ix , c . Decrevimus, di.lxxiv, c . Honoratus , sic superior, qui offenditur aut tur- 25 batur si subditi disputando , allegando , opponendo, respondendo , studendo et aliis modis scire nituntur qua super ipsos sit praeditus potestate , merito est suspectus habendus quod non proponit infra fines potestatis legitimae ambulare. Iniuriatur igitur ecclesia Avinionica scholasticis et aliis incutiendo 30 timorem, ne de potestate papae audeant disputare et quod per scripturas authenticas et rationes de ea invenerint , publicare. Nec obstat quod xvii , q.iv, c . Nemini et § Committunt asseritur quod non

9 potestate papae: ea r 9-10 tollendi . . . dubium : diminuendi eam tollendi vel removendi 12 ea om.r 15 necessarium sbp: necessaria in dubium D; tollendi . . . intentione om.T codd. 16 Hec enim necessaria codd.bp 17 subditi: subiecti r 17 ut Gregorius ait: 18 subditi2: subiecti T 17 Admonendi del. L; om.r quia et Gregorius r 17 q.vii ait r sec.canon. 21 intendit: sit r 22 esse om.r 22 tyrannice principari trs.r 24 xi: 2 r 25-6 aut turbatur om.r 24 christianus r 25 lxxiv correx.bp: lxxiii Ls ; 83 r 26 allegando om.r 27 studendo: allegando r 28-9 infra ... 27 praeditus sit trs.r potestatis: in fines potestatis sue D; in finibus sue potestatis T 30 igitur: ergo r 31 audeant bp: audent L; audant s ; debeant r 33 xvii: 16 r 33 c.committit r 16-18 cf. Brev.i.4.1-3. 18 c.57 , C.2, q.7 , col.502; cf. Gregorius Magnus , Pastoral.iii.admon . 18 , PL 77,78 . Cited I Dial.vii . 10 ; Brev. ut supra. 19-20 cf. Prov.22,28. 20-9 In part verbally as Brev.i.5.4-12; the same catena of canons in I Dial.iv.26. 23-4 c.12 , C.11 , q.1 , col.630. 24 II, 23,4 , col.354 ; Gl.ord. s. v. 'subterfugit ' refers to the three canons cited . 24-5 c.10, C.3, q.9 , col.531 . 25 c.8 , di.74, col.264. 33-7 cf. Brev.i.1.5-10, which cites the same authorities. 33 c.30, C.17, q.4, col.823 . Gratianus p.c.29, C.17 , q.4, coll.822-3 .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

309

licet disputare de potestate summi pontificis. Quia hoc non licet intentione 35 minuendi potestatem summi pontificis vel revocandi in dubium ea , quae circa ipsam sunt tenenda, sicut tali mala intentione non licet disputare de potestate imperatoris , C. de crimine sacrilegii , 1. Disputare , nec de fide catholica, C. de summa Trinitate et fide catholica, 1. Nemo ; sed disputare de omnibus illis bona intentione vel cum discretione debita et circ*mspecta est 40 inter utilia et necessaria communitati fidelium reputandum . Nec sunt praedicto modo in servitutem catholici redigendi contra libertatem evangelicae legis .

CAPITULUM XVI

Fas est et necessarium orthodoxis de operibus pape si de se mala fuerint iudicare ac ea pro loco et tempore publice reprobare.

NON solum autem fas est litteratis viris quam papa habeat potestatem discrete et bona intentione inquirere , sed etiam expediens et necessarium est eis de operibus eius, si bono animo non possunt fieri , iudicare , id est quod mala sunt et reprehensibilia reputare atque hoc pro loco et tempore 5 asserere et aliis intimare ; quia de manifestis licet unicuique iudicare , Extra, de regulis iuris, Estote.

36 tenenda sunt trs.r 36 mala intentione : modo r 37 Disputare om.r; Disputari lex 37 nec: ut r 38 Nemo om.r 41 in servitutem predicto modo trs.r 42 post legis: Ecclesia Auinionica iniuriatur Romano imperio asserendo quod electus in regem seu imperatorem antequam admittatur et approbetur non debet sibi nomen regium et titulum assumere nec se administracioni imperii siue regni inmiscere (cf.rubricam ad c.XX) . Quia papa non habet pi [ n ] guius ius super imperium seu personam imperatoris quam super alia regna et reges alios. Reges autem alii et alia regna saltem plures aut plura non subiciuntur taliter pape (cf.XX.6–9) add.T atramento pallidiore. Eadem fere verba (Quod ecclesia auinonica ... taliter subiiciuntur pape) ad titulum capituli XVI post reprobare add.D Capitulum xvim L; Ca. 16 T Titulus L f.94 D (Quod phas est D ; mala sint vel fuerint D ; post reprobare : Quod ecclesiaauinonica ... taliter subiiciuntur pape add.D ; cf. supra XV.42) 1 autem : enim D; om.T 2 discreta D 2-3 est eis et necessarium trs.r 4 quod: 4 et om.r 6 Estote om.r que r 37 Cod.lust.9.29.2.

38 Cod.lust.1.1.4 ; cited Brev.i.2.23-5 .

XVI.1-14 Often verbally as Brev.i.11.1-19.

5-6 V,41 , reg.2 , col.927.

310

OCKHAM : OPERA POLITICA

Licet igitur pro facto papae sit praesumendum quando bono animo fieri potest, tamen quando est tale , quod bono animo fieri nequit - sicut est fornicatio, bonorum oppressio, rerum alienarum vel iurium invasio vel detentio, veritatis dampnatio , haeresum doctrinatio , diffamatio innocen- 10 tium , pacis turbatio , aggressio hostium insontium , partialitas , indignorum promotio, dignorum abiectio, simonia, superbia, avaritia, seminare discordias, distrahere , mentiri , tyrannis, homicidium et huiusmodi - licet unicuique iudicare, immo talia opera papae dampnabilia censere tenetur, teste Gregorio, qui in Moralibus, et legitur di.xlvi , c . Sunt nonnulli, ait: 15 Sanctus vir, sicut mala de bonis non existimat, ita iudicare bona de malis recusat. Cum igitur papa sicut et ceteri sit ex suis fructibus cognoscendus , Matthaei viiº , si opera sua ex natura sua sint mala, qui ipsum sanctum vel iustum dixerit aeterna dampnatione dignus est iuxta illud Isaiae vº: Vae qui 20 dicitis bonum malum, et malum bonum , et etiam abominabilis est apud Deum, quia secundum beatum Ieronymum ut legitur xi, q.iii , c . Si quis: Si quis dixerit iustum iniustum, et iniustum iustum, ‘ abominabilis est uterque apud Deum. ' Similiter qui sanctum dicit non sanctum, et rursum non sanctum asserit sanctum, abominabilis est uterque apud Deum. Sicut igitur 25 abominabilis est apud Deum qui papam sanctum dicit non sanctum et papam iustum dicit iniustum , sic ille abominabilis est apud Deum , qui papam non sanctum , cuius videlicet opera non possunt bono animo fieri, dicit sanctum et qui talem papam iniustum dicit iustum .

11 turbatio: perturbacio etc r 10-11 innocentium diffamatio trs.r 11-13 aggressio 16-17 non ... 14 tenetur Tbp: tenentur LDs ... huiusmodi om.r 15 xlvi: 16 r 18 et om.r 18 ex suis fructibus sit trs.r 18 igitur: ergo r recusat: etc r 19 sua¹: eius r 19-20 sanctum vel iustum : iustum seu bonum T 20 vo:1° r 20 est dignus trs.r 22 xi: 2 r 21 et malum . . . etiam: etc r 21 malum bonum et bonum malum Vulg. 23-5 et iniustum ... Deum : 23 iniustum iustum trs.r 22 Si quis om.r 22 iii: 2 r 25-6 Sicut ... papam: sicut ille abhominabilis 25 uterque om.canon etc usque deum r est apud deum qui papam non sanctum dicit sanctum et econtra et qui papam D; Sicut . . . Deum: sicut qui papam iustum dicit iniustum abhominabilis est apud deum sic T 28 videlicet: scilicet r 29 papam om.r

16-17 c.2, di.46, col.168 = Gregorius 15-25 Mostly verbatim as Brev.i.11.33-43 . 20 Is.5,20. Magnus, Moral.xviii.8 , CC 143A, 890 . 18-19 cf. Matth.7,20. 21-2 cf. Prov. 17,15. 22-5 c.57 , C.11 , q.3 , col.659 = Hieronymus , Comment.in Ep.ad Philemonem vers.4-6, PL 26,609-10.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

311

CAPITULUM XVII

Auinionica ecclesia specialiter iniuriatur Romano imperio vendicando sibi pinguius ius super ipsum quam super alia regna.

VIDENDUM est itaque quae sunt opera Avinionicae ecclesiae , quae bono animo fieri nequaquam possunt, per quae aliis iniuriari dignoscitur. Et quidem primo sciendum est quod specialiter iniuriatur Romano . imperio vindicando sibi pinguius ius temporale super ipsum quam super 5 alia regna. Nam tale ius super Romanum imperium non habet neque a iure divino nec a iure humano . Non a iure divino , quia de huiusmodi iure super Romanum imperium in scripturis divinis nichil habetur. Nec a iure humano, quia talis iuris humani alius quam imperator conditor esse non posset. Imperator autem tale ius super imperium in praeiudicium successo10 rum suorum papae dare non potest. Licet enim res aliquas, quae spectant ad imperium, aliis dare possit , ipsum tamen imperium non potest homini subiugare, ut minus iuris habeant successores sui quam ipse , cum non habeat imperium par in parem et verus successor eodem iure uti debeat, quo ille, in cuius ius succedit, Extra, de regulis iuris, Si quis, libro viº.

CAPITULUM XVIII

Ecclesia Auinionica iniuriatur imperio tyrannice subiciendo sibi temporaliter in Ytalia civitates castra villas et alias possessiones imperii.

Capitulum xviim L; Ca. 17 T Titulus L f.94 D ( ecclesia auinonica trs.D; specialiter om.D ; super ipsum infra lineam add. D2; regna iuris D) 1 sunt: sint T 1 Avinionicae ecclesiae om.r 3 primo quidem trs.r 3 quod ecclesia auinionica T 3 specialiter om.r 4-5 vindicando . . . regna: vendicando etc sicut in 9 posset: potest r 10 enim : titulo D 7 habetur: habemus D 4 temporale om.T 11 possit: posset rs autem r 14 Si quis om.r Capitulum 18m L; Ca. 18 T; novum capitulum non exhibet D Titulus ex L f.94 ; Ecclesia auinonica iniuriatur imperio tyrannice subiciendo sibi specialiter in ytalia possessiones imperii in textu D XVII.3-7 cf. Brev.iv.14.1-28. 3-14 cf. IlusIIIae Dial.i.18,20. 12-13 cf. XI, 6,20, col.62; Dig.4.8.4; ib. 36.1.13.4 . For this often-cited tag, cf. OQ i.15.4 ; ib. ii . 12.26–7. 13-14 Sext. V, 12 ad fin . , reg.46, col.1123 . For Ockham's frequent use of this authority, see Brev.iv.1.160- In.

312

OCKHAM : OPERA POLITICA

EX hiis colligitur quod ecclesia Avinionica enormiter iniuriatur Romano imperio subiciendo sibi tyrannice specialiter in Italia civitates, castra et alia bona imperii , quia alibi non potest tyrannidem suam per temporalem potentiam exercere . Nam si papa, sicut ostensum est prius , non debet se saecularibus negotiis 5 implicare, multo magis non debet res temporales aliorum absque consensu ipsorum sibi usurpare vel appropriare . Nam, sicut aperte innuitur xii , q.ii , c . Sicut ecclesia, nulla ecclesia debet res alienas invadere.

CAPITULUM XIX

Ecclesia Auinionica iniuriatur Romano imperio asserendo ipsum esse a papa.

ADHUC , per praedicta ostenditur quod ecclesia Avinionica iniuriatur Romano imperio asserendo ipsum esse a papa. Quia cum , sicut ostensum est , papa non habeat pinguius ius super Romanum imperium quam super regnum Franciae et alia regna, quae non sunt a papa - ut liquido constat, et [ a] papa innuitur specialiter de regno 5 Franciae, Extra, Qui filii sint legitimi, c . Per venerabilem

, concluditur

manifeste quod Romanum imperium non est a papa. Amplius, Romanum imperium fuit ante papatum ; ergo in sui principio non fuit a papa; et per consequens nec post institutum papatum est a papa . Et ex isto sequitur quod si papa in aliquo – nisi forte petendo specialiter 10

1 enormiter om.r 2 sibi om.r 2 specialiter in Italia om.r 2 castra om.r 2 alia om.r 3 imperii specialiter in Ytalia T 3-4 temporalem potentiam: potestatem secularem r 6-7 consensu ipsorum: assensu 5 negotiis saecularibus trs.r 5 prius: superius r 8 nulla ... invadere : nullus res debet invadere r eorum r Capitulum 19m L Titulus L f.94 D (Quod ecclesia D; dicendo ipsum D) ; cf. T ad initium capituli XX 3-30 Quia ... aperte 1-2 Adhuc ... papa : Quod sic ostenditur per predicta D ; om.T om.r 5 a2 supplevi: om.Lsbp 6 sint scripsi: sunt Lsbp 5 prius: 1.15–42; 2.9–27. XVIII.1-8 cf. CB vi.17.299.32-300.12 ; IusIIIae Dial.i.8 . 7-8 c.49, C.12, q.2, col.703 , cited OND 77.421-2; CB ut supra. XIX.3 ostensum est: 17.5-14. 6 IV, 17,13, col.715 ; see Brev.vi.1.38-40n . 8-9 See Brev.ii.10.25n.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

313

necessitates suas ab imperatore, si est fidelis , pro eo quod est specialiter episcopus urbis Romanae - se in aliquo intromittit de Romano imperio ipsis invitis, ad quos spectat dispositio eiusdem imperii , aliter quam de aliis regnis vel aliter quam ab imperatoribus ordinatum exstitit , sive vacante 15 imperio sive non vacante, eidem iniuriatur imperio mittendo falcem suam in messem alienam ; quia talem potestatem non obtinet super Romanum imperium neque a iure divino neque a iure humano. Nec valet etiam verae Romanae ecclesiae consuetudinem aliquam allegare, nisi sit rationabilis et praescripta et modis legitimis sit inducta: 20 quod de multis impossibile, de multis difficile est probare . Et certe multae consuetudines, quas ecclesia Avinionica pro se allegat contra imperium , duabus viis principalibus includentibus quamplurimas possunt faciliter reprobari et annullari , ostendendo videlicet quod vel non sunt rationabiles vel quod nequaquam legitime sunt praescriptae . 25

Potest autem ostendi quod consuetudo non est rationabilis , si esset contra ius divinum vel contra bonos mores , si est periculosa , si est scandalosa, si est praeiudicialis bono communi vel etiam alicui personae, cui non possunt tolli iura et libertates suae, et aliis modis. Quod etiam consuetudo nequaquam legitime sit praescripta, potest

30 multis modis ostendi , sicut per iura canonica et civilia liquet aperte .

CAPITULUM XX

Ecclesia Auinionica iniuriatur imperio asserendo quod electus in regem seu imperatorem antequam admittatur et approbetur a papa non debet sibi nomen regium et titulum assumere nec se administrationi imperii immiscere.

Capitulum 20m L; Ca. 19 T Titulus ex L f.94 15-16 cf. supra , 2.23. 30 cf. Cod.lust.8.52.2; Decretum 18-19 cf. X 1,4,11 , col.41 . Gratiani c.4, di. 11 , col.23 . At CB vi.6.283.27-32 Ockham cites c . 12, di. 1 , col.3 and Gl.ord.ad X 1,2,1 s.v. ab omnibus'

314

OCKHAM : OPERA POLITICA

ADHUC , ecclesia Avinionica iniuriatur Romano imperio asserendo quod ad ipsam spectat admissio seu approbatio electi in regem seu imperatorem Romanorum , ita ut ante talem admissionem seu approbationem non possit de iure nomen regium et titulum sibi assumere nec se administrationi regni seu imperii immiscere.

Nam , sicut ostensum est prius , papa non habet pinguius ius super imperium seu super personam imperatoris quam super alia regna et alios reges . Alia autem regna et alii reges, saltem plures et plura, nequaquam taliter subiciuntur papae, ut ante admissionem seu approbationem a papa non possint de iure nomen regium et titulum sibi assumere et se admin- 10 istrationi regnorum suorum immiscere . Ergo nec electus in regem seu imperatorem Romanorum taliter papae est subiectus. Talis enim specialis subiectio imperatoris nec est de iure divino, ut liquet omnibus intelligentibus scripturas sacras; nec ex iure gentium, quod praecessit imperium ; nec ex iure civili , ut patet. Nec est ex iure canonico , quia papa non habet 15 potestatem subiciendi sibi taliter imperatorem , sicut nec habet potestatem subiciendi sibi taliter alios reges . Nec ex consuetudine est talis subiectio , quia consuetudo non habet vim legis, nisi sit rationabilis et praescripta , Extra, de consuetudine, c . ultimo , praesertim quae iuri vel libertati , quae tolli non debet ab invito, praeiu- 20 dicare dignoscitur. Talis autem consuetudo huiusmodi subiectionem imperatoris inducens non esset rationabilis nec praescribi valeret. Quod

1-5 Adhuc ... immiscere: Quod ecclesia auinonica iniuriatur romano imperio asserendo quod electus in regem seu imperatorem antequam admittatur vel approbetur non debet sibi nomen regni et titulum assumere nec se administracioni regni aut imperii immiscere D; Iniuriatur eciam ecclesia auinionica imperio dicendo ipsum esse a papa ita quod electus in regem vel imperatorem antequam admittatur et approbetur a papa non debet sibi nomen regium et titulum assumere nec se administracioni regni aut imperii immiscere 6 Nam :Quia 4 nomen regium: nullum regimen s; nomen regnum bp (cf.supra XV.42) T 7 romanum imperium r 7 seu ... T; quia cum D 6 est prius om.T; prius om.D imperatoris om.r 7 et: vel r 8 et2: vel r 9 factam a papa D; factam per papam T 11-12 Ergo . 10-11 ministracioni r 10 possent r 10 regium: regni r 13 de: ex r 14 sacras: divinas r Romanorum: Neque imperator T; manum imperatorem D 15 est om.r 14 nec est r 14 gentium: gentilium r 16 taliter om.r 15-16 habet 19 et praescripta: ... taliter om.r 18 est talis subiectio ex consuetudine trs.r 20 iuri om.r 22 inducens om.r inprescripta T; haud legibilis L; om.sbp XX. 1-5 In part verbally as CB vi.6.280.22-5 . Cf. Ludovicus imp.IV, Constitutio 'Licet iuris ' , ed. K. Zeumer, Quellensammlung , no . 142 ; see too tr. Subscripta arts.2-3 , ed . Stengel, 6 prius: NA i, no.584, p.402 ; Alleg. art.v, 169-87,207-31 . 6-17 cf. CB vi.6.280.26–282.26. 18-32 cf. CB 17.5-14; 19.3-7. 15-17 cf. OQ iv.9.89–93 ; IlusIIIae Dial.ii.29. vi.6.283.21-7, 283.33-284.2 . 19 1,4,11 , col.41 .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

315

non esset rationabilis , patet : tum quia derogaret imperiali dignitati , eo quod huiusmodi electus non esset verus successor priorum electorum in 25 imperatores, qui taliter summo pontifici subiecti non fuerunt, quia non posset uti omni iure , quo illi usi fuerunt ; tum quia derogaret bono communi. Nam tam ex malitia papae, qui saepe imperio adversatur, quam ex vacatione apostolicae sedis , quae sex annis aliquando duravit et multo pluribus durare valeret, possent inter subiectos imperio guerrae periculo30 sae et alia innumera mala oriri, quae absque imperatore sedari non possent et quo administrante cessarent ; quare exspectando admissionem seu approbationem a papa bonum commune periret. Ex istis concluditur quod talis consuetudo legitime praescribi non potest , quia nulla consuetudo , quae non est rationabilis , potest legitime esse praescripta.

Quod etiam probatur per hoc, quod consuetudo introducta ab aliquo vel aliquibus in praeiudicium alterius , praesertim qui in huiusmodi non est inferior illo vel illis , a quo vel a quibus eadem consuetudo noscitur introducta, non praeiudicat illi , nisi introducta sit illo sciente et intendente quod sibi praeiudicet. Nam, ut dicit glossa, di.viii , super c . Frustra: Ad hoc

40 quod consuetudo praeiudicet iuri, et eadem ratione personae, quae non est subiecta in huiusmodi , requiritur quod sit antiqua et approbata, ab illo scilicet, cui praeiudicare debet . Sed licet saepius electi in regem Romanorum non fecissent praedicta ante admissionem et approbationem a papa , sed de facto taliter admissi et approbati fuissent , tamen non potuerunt 45 intendere quod talis admissio vel approbatio praeiudicaret successoribus suis, cum non habeat imperium par in parem, Extra, de electione ; et si hoc esset, successores eorum non essent veri successores illorum , a quibus initium sumpsit imperium, quare nomina Caesaris et Augusti sibi usurpare deberent. 50

Amplius, imperator solutus est legibus: quod praecipue veritatem habet

24 priorum: primorum r 25 summo pontifici taliter trs.r 26 posse D ; possent T 34 esse legitime trs.r 38 et: vel r 39 Frustra om.r 42 Sed licet conieci: sed quod LTbp; secundum quod D; scilicet quod s 44 sed: sed si D; si T 44 de facto om.r 45 intendere: accedere r 48 quare: contraria sibi D; contra rem sibi T 48 sibi om.T 50 quod: et r 23-6 cf. OQ iv.9.42–9. 28 sex annis: presumably Ockham had in mind the case of Liberius; cf. I Dial.v.28 ; CB vi.6.283.36 ; IlusIllae Dial.i.8 ; CE 7.41-54 . See Lib.pont.i ,82-5 ; Martinus Oppavien . , Chron . , MGH SS XXII 416. 29-31 cf. OQ iv.10.57–61 . 35-9 Verbally as CB vi.6.284.6-11 . 39-41 Gl.ord. ad c.7, di.8 s. v. ' consuetudinem' . 42-6 As CB vi.6.284.18-26. 43 praedicta: 20.3-5. 46 X 1,6,20 , col.62; cf. supra, 17.12-13n. 50 Dig.1.3.31 , cited by Gl.ord.ad X 1,2,1 s.v. ‘ ab omnibus ' , etc.

316

OCKHAM : OPERA POLITICA

de legibus positivis imperialibus . Quare consimiliter solutus est consuetudinibus, quae vim legis habere non possunt nisi imperiali auctoritate . Sed consuetudo supradicta, si fuisset, non haberet vim legis nisi auctoritate imperiali , quia contra scientiam vel voluntatem imperatoris non potuit introduci . Ergo imperatores sequentes ad ipsam non tenentur; et ita talis 55 consuetudo contra imperatorem praescribi non potest . Rursus , sicut usucapio introducta est legibus Romanorum, di.i , c . Ius Quiritum, ita etiam praescriptio est introducta legibus Romanorum . Imperator autem huiusmodi legibus est solutus . Ergo talis consuetudo 60

contra imperatorem praescribi non potest. Praeterea, consuetudo tam praeiudicialis alteri , et praesertim tantae dignitati sicut est imperialis sublimitas , non potest facere ius

etiam si

esset possibile quod faceret ius - nisi sit obtenta contradicto iudicio , teste glossa, quae Extra, de verborum significatione, super c. Abbate ait: Ad hoc enim, ut consuetudo valeat, oportet ut sit obtenta contradicto iudicio, si ex 65 adverso negetur consuetudo ; quod etiam dicit glossa Extra, de consuetudine, super c. ultimo et di.viii , super c . Frustra. Sed talis consuetudo , ut electus in regem Romanorum seu imperatorem abstineret a praedictis ante admissionem seu approbationem per papam , numquam fuit obtenta contradicto iudicio . Ergo non praeiudicat sic electo .

Adhuc , electus ad aliquam dignitatem, qui confirmatione non indiget, potest sibi nomen huiusmodi dignitatis assumere et se administrationi eiusdem dignitatis immiscere , licet non admittatur nec approbetur ab illo , qui non est eo quantum ad huiusmodi dignitatem superior. Propter hoc enim papa , quia nequaquam ab alio confirmatur, statim administrare 75 potest eo ipso quod est electus, licet ab aliquo nullatenus admittatur vel approbetur. Electus autem in regem Romanorum confirmatione non

53 supradicta: predicta r 54 vel: et rs 58 etiam om.r 61 Praeterea: 51 similiterr Propterea Lbp; Papa s 62 etiam: et r 63 contradictorio Ts 64 Abbate om.r 65 ut¹: quod r 67 Frustra om.r 68 abstineret 65 ut²: quod r 67 super om.r 67 super² om.r 69 fuit om.r 73 eiusdem : huiusmodi r coniec.s: abstinere LDbp ; abstineat T 57-8 c.12, di. 1 , col.3 . 57-70 Mostly verbatim as CB vi.6.283.28-32 , 284.29-37. 66-7 Gl.ord.ad 1,4,11 s.v. 'legitime sit 64-6 Gl.ord.ad V,40,25 s.v. ' contradicto iudicio' . praescripta ' . 67 Gl.ord.ad c.7, di.8 s.v. ' consuetudinem ' ; see 20.39-41 above. 71-80 Almost verbally as CB vi.6.282.36–283.11 . 74-7 cf. OQ iv.8.27-47; ib.iv. 10.54-7 (referring to X 1,6,6 , col.51 ) ; IIusIIIae Dial.ii.29 ( referring to c.1 , di.23 , col.78 ) . See Guilelmus Durantis, Spec.iuris II.i , de rescript.praesentat.9 , § Ratione no.18 , ed. Frankfort, 1612 , p.71a: Papa ex sola electione consequitur potestatem regendi et temporalia administrandi: et cum non habeat superiorem, cum eligitur, confirmatur.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

317

indiget nec quantum ad dignitatem imperialem inferior est papa . Ergo statim eo ipso quod est electus , potest nomen regium et titulum sibi 80 assumere et se administrationi imperii immiscere .

CAPITULUM XXI Ecclesia Auinionica res et bona imperii tyrannice possidet et iniuste. LIQUET per praescripta quod isti Avinionenses , rerum et iurium imperialium insatiabiles appetitores et rapacissimi invasores, res et iura imperii , quae absque imperatorum donatione seu concessione acceperunt quorum nonnulla hostiliter invaserunt

, etiam si essent vera et Romana

5 ecclesia, iniuriose et tyrannice et iniuste detinere nosc*ntur. Quia, si Romana ecclesia bona eiusdem ecclesiae non armis et potentia saeculari, sed iudicio debeat vindicare , xvi , q.v, c . Consuetudo , multo magis bona imperii et quaecumque alia non debet armis invadere ; immo nec fas est ei huiusmodi bona a rebellibus vel non subiectis imperio gratis 10 oblata recipere, xvii, q . ultima, c . Quicumque.

CAPITULUM XXII Ecclesia Auinionica iniuriatur imperio seminando discordias inter subiectos imperio et contra imperatorem alium in regem eligi procurando. ADHUC , isti libidine dominandi prostrati et penitus excaecati tanta aviditatis et rapacitatis rabie sibi Romanum imperium gestiunt subiugare ,

78 est inferior trs.r

80 administracione T; ministracione D

Capitulum 21m L; Ca. 20 T Titulus ex L f.94 ; nullum exhibent DT 1 ex predictis T 1 isti om.r 3 imperatoris T om.r 10 q. om.r 10 Quicumque om.r

3 seu: et r

4 et om.T

7 Consuetudo

Capitulum 22m L; Ca.21 T Titulus L f.94 D (auinonica D; imperatores D) 1 Adhuc: Ad hoc Lsbp XXI.6-10 In part verbally as CB vi. 17.3.13–22. C.17, q.4, col.827.

7 c.1 , C. 16, q.5 , col.797 .

XXII.I libidine dominandi: cf. Augustinus, de Civ.Dei i.30 , CC 47,31 .

10 c.43,

318

OCKHAM : OPERA POLITICA

quod inter principes et populos imperii discordias, seditiones et guerras in totius Christianitatis periculum - cum Veritas ipsa dicat: Omne regnum divisum contra se, desolabitur - confovere non desinunt et augere ac novas 5 perperam suscitare : ut sic ad desiderium suum iniquum unam partem deceptorie protrahentes, illa mediante aliam omnino destruant et prosternant, et sic tandem in servitutem redigant universos. Haec impiissime hiis diebus tam notorie peregerunt, quod nulla possunt tergiversatione celari , dum falsis processibus et de iure nullis contra imperatorem publice 10 divulgatis alium in regem eligi procurarunt.

CAPITULUM XXIII

De electione quam procuravit fieri ecclesia Auinionica excusari non potest.

NEC possunt se aliqualiter excusare dicendo quod hoc fecerunt propter fidem et honorem ecclesiae conservandum . Quia si rite examinaretur causa, quae vertitur inter imperatorem et ipsos , non ipse in hiis , quae sibi imponunt, sed ipsi

sicut et in plurimis aliis, prout inferius ostendetur -

probarentur errare et errores suos pertinaciter defensare : quod tamen de 5 ipso probari non posset, etiam esto quod erraret, cum semper fuisset paratus se corrigere, si legitime convinceretur errare . Et esto quod in omnibus , quae sibi imponunt, esset culpabilis iudicandus

5 contra se om.r 5 in se divisum r 4 ipsa Veritas trs.T; ipsa om.D 8 sic om.T etc r 6 ad: in D; om.T 5 ac: et r

5 desolabitur

Capitulum 23m L; Ca.22 T Titulus ex L f.94°; Quod ista eleccio sic procurata excusari non potest D 4 imponuntur r 4 et om.r 4 plurimis: pluribus r 5 defensare: defendere rsbp 6 probare non possent T 6 fuisset: fuit r 8 imponuntur r 10 falsis 9 nulla ... celari : cf. X III , 2,8 , col.456. 4-5 Matth. 12,23 ; cf. Luc . 11,17. processibus: see Clement VI's letter of 13 April 1346 anathematizing Lewis the Bavarian, 11 alium ... procurarunt: on 28 April 1346 Clement Raynaldus , Ann. Eccles.vi , a. 1346, 3-8. called on the electors to elect a new king, MGH Const. VIII, nos. 16–19, pp.31–41 ; Raynaldus, 9-11 . The Archbishops of Mainz , Cologne and Trier, John, King of Bohemia, and Duke Rudolf of Saxe-Wittenberg elected Charles of Moravia King of the Romans on 11 July at Rhens. XXIII.4 inferius : c.27.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

319

et ipsi essent veri pastores ecclesiae, ad tantam tamen et tam periculosam 10 stultitiam procedere non debebant propter infinita pericula, quae ex ipsa toti Christianitati et ipsismet imminere valerent, praesertim cum imperator, nisi invitus et coactus , guerris et proeliis se nullatenus immiscere noscatur. Ad quae ad ipsorum fortassis ultimam deiectionem eum compellunt, non attendentes quod propter scandala, dissentiones et pericula sunt 15 crebro etiam quae alias essent iusta et licita dimittenda, teste Augustino , qui ad Bonefacium, di.l, c . Ut constitueretur, ait: Ubi per graves dissentionum scissuras non huius aut illius hominis periculum, sed populorum strages iacent, detrahendum est aliquid severitati . Hinc Augustinus , ut legitur xxiii , q.iv, c . Non potest, de huiusmodi stultis processibus , sententiis 20 et consiliis dicit: Consilia separationis , id est excommunicationis et dampnationis, et inania sunt, et perniciosa atque sacrilega, quia impia et superba sunt, et plus perturbant infirmos bonos, quam corrigant animosos malos . Si haec dicit Augustinus de sententiis et consiliis separationis quando contagio peccandi multitudinem invasit, quid dicetur et fiet de sententiis et 25 consiliis separationis quando multitudo amplectitur et sequitur veritatem atque iustitiam ? Re vera iuxta desiderium Apostoli ad Galatas vº , abscidendi sunt, qui multitudinem sic conturbant, et saeculari potentia conterendi . Nec possunt isti excusari si asserant se hoc fecisse propter servandas res 30 et libertatem ecclesiae . Quia esto quod imperator invaderet res ecclesiae, non tamen deberent tam periculose contra ipsum talia attemptare , sed oporteret eos in tali casu servare doctrinam Christi Matthaei vº : Ei, qui vult tecum in iudicio contendere , et tunicam tuam tollere, dimitte ei et pallium; et Lucae viº : Ab eo, qui aufert tibi vestimentum, et tunicam noli 35 prohibere . Et qui aufert tibi quae tua sunt, ne repetas . Nec deberent

12 nullatenus 10 debebant: debuerunt D ; deberent T 12 nisi scripsi: non nisi r; om. Lsbp om.D 13 ultimatam r 16 constitueretur om.r 16-17 graues diuisionum scissuras et discentionum r 18 detrahendum : distrahendum r 19 Non potest om.r 19 huiusmodi : hiis r 21 perniciosa: periculosa r 22 corrigant r sec.canon .: corrigunt Lsbp 23 Augustinus om.r 23-5 quando ... separationis om.r 25 plectitur et soluit veritatem r 27 sic multitudinem trs.r 27 perturbant r 30 libertates r 33 in om. Vulg. 31 periculosa r 31 talia om.D 33-4 contendere etc r 33-4 et tunicam ... pallium om.r 34 vestimentum etc r 34-5 et tunicam . . . repetas om.r 35 tibi om. Vulg. 16–18 c.25 , di.50, col.187 = Augustinus, Ep.clxxxv.45, CSEL 57,39–40; cited OQ vii.7.23–4 . 20-4 c.32, C.23 , q.4 , col.914 = Augustinus contra ep.Parmeniani iii.2.14 CSEL 51,117 . 26-7 cf. Gal.5,12. 32-4 Matth. 5,40. 34-5 Luc.6,29-30.

320

OCKHAM : OPERA POLITICA

praesumere talia propter libertatem ecclesiae . Quia libertas ecclesiae, sicut et honor temporalis ipsius , inter bona minima computatur; et ideo , sicut in tali casu relinquendae essent res temporales , ne res temporales quieti et paci fidelium praeferantur, sic in tali casu esset libertas ecclesiae deserenda et esset sequendum consilium et doctrina Augustini in praeallegato 40 capitulo Non potest dicentis : Non potest esse salubris a multis correctio, nisi cum ille corripitur, qui non habet sociam multitudinem. Cum igitur idem morbus plurimos occupaverit, nichil aliud restat bonis, quam dolor et gemitus. Cum igitur ecclesia Avinionica iniuste contra imperatorem innocentem 45 processerit, sequitur quod inexcusabiles sunt censendi , etiam si in tali casu contra nocentem procedere tenerentur taliter.

CAPITULUM XXIV

Ecclesia Auinionica iniuriatur multipliciter Christianis quantum ad res ecclesiasticas quia aliter quam ordinatum est a dantibus ordinat de eis et disponit.

NON solum autem Romano imperio , sed etiam quantum ad res ecclesiasticas ecclesia Avinionica iniuriatur multipliciter Christianis, aliter ordinando de eis et disponendo quam ordinaverunt illi , qui dederunt . Ad cuius evidentiam sunt duo scienda. Primum est quod clericis quaedam bona temporalia debentur iure 5

37 et ideo om.r 37 sicut eciam r 38 essent: sint 36 Quia ... ecclesiae om.D 42 non om.r D; sunt T 41 salubris rbp sec.canon .: salubrior Ls 42 corripit r 42 igitur: vero canon; om.r 42-3 idem ille morbus multos r Capitulum 24m L; Ca.23 T Titulus ex L f.94 ; Quod (om.T) ecclesia eciam (om.D) auinonica iniuriatur (om.D) multis christianis quantum ad res ecclesiasticas dum (om.D) aliter quam ordinatum est a dantibus de eis ordinat et disponit r 1-3 Non ... dederunt om.r 4 scienda: videnda T 3-4 Ad cuius evidentiam om.D 36 libertatem ecclesiae : Lewis the Bavarian's offences against libertas ecclesiae were 41-4 c.32, stressed in the anathema of 13 April 1346 ; Raynaldus, Ann. Eccles.vi, a. 1346, 4,7. C.23 , q.4, col.914. XXIV.5-10 cf. AP 7.9-40 ; supra , 8.6-7n.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

321

divino, illa scilicet, quae sunt necessaria pro eorum necessitatibus relevandis; quaedam autem non debentur eis iure divino , bona scilicet superabundantia, quae pro pauperibus sustentandis , ecclesiis fabricandis , hospitalitate sectanda et aliis piis causis eis imperatores et reges ac fideles. 10 alii non ex necessitate , sed ex sola devotione et pia largitate dederunt. Secundum est quod secundum leges consonas rationi quilibet in traditione rei suae , quam tradere non tenetur sed ex pura libertate tradit seu donat , legem , conditionem , modum et pactum , quod vult, potest exprimere, et dummodo a ratione vel lege non discordet , debet huiusmodi 15 lex, conditio, modus vel pactum a recipiente servari. Ex hiis concluditur quod ecclesia Avinionica ordinans et disponens de rebus ecclesiasticis clericorum sive saecularium sive religiosorum aliter quam ordinaverunt illi, qui dederunt, scilicet tollendo ab eis et accipiendo sibi vel aliis tribuendo, clericis iniuriatur eisdem . Et ideo papa vel gerens se 20 pro papa, si de bonis superabundantibus clericorum dat decimas vel aliquam aliam certam partem alicui clerico vel laico vel etiam accipit pro se ipso, ipsis iniuriam irrogat manifestam, nisi donans res huiusmodi clericis talem papae concesserit potestatem. Et ideo, quia in privilegiis principum , qui dotaverunt ecclesias, non habetur quod ipsi talem super rebus, quas 25 dederunt ecclesiis , papae concesserunt potestatem, papa de rebus ecclesiae taliter se intromittere minime potest . Et ideo , si imperator, rex vel princeps [ vult se ] iuvare pro piis causis de rebus superabundantibus ecclesiae, quas ipse vel praedecessores sui dedit vel dederunt ecclesiis, non debet petere subsidium a papa de huiusmodi rebus , nisi forte papa ex 30 consuetudine tolerata scienter in aliqua regione talem obtinuerit potestatem; sed auctoritate propria in casu necessitatis pro piis causis potest ab ecclesiis subsidium postulare.

7 eis om.r 8 pro om.r 9 hospitalitate sectanda T: hospitalitatem sectando LDsbp 11 secundum² om.r 14 exprimere T: impetere Lbp; 12-13 sed ... vult om.T petere D; imponere coniec.s 14 et T: om.LDsbp 14 non discordat T: sit coniec.bp; om . LDs 15 a recipiente servari T: ar. seruare D; a re perseruari Ls ; a re perservare bp 27 vult se 18 et om.r21acceperit L; accepit T 25 concesserunt potestatem papae trs.r conieci: om.codd.s ; vult bp 27 iuvare om.D lacunam exhibens 27 pro piis: per ius r 28 ecclesiis: ecclesie r 28 non: et ideo r 30 tollerata T: tolerata ex colorata corr.D; 30 scienter om.r colorata Lsbp 30 aliqua s: alia codd.bp 32 subsidium ab ecclesia r 11-15 cf. OND 77.121-40 ; CB vi.4.276.33-277.1 ; AP 7.41-5 ; OQ i.15.18–23; ib. v.6.56–7. 22-6 cf. AP 9.37-88.

322

OCKHAM : OPERA POLITICA CAPITULUM XXV

Ecclesia Auinionica iniuriatur imperatori et aliis principibus ac fidelibus qui bona superhabundantia Romane ecclesie contulerunt negando eis ius exigendi tributum et censum quem antequam essent collata eidem ecclesie exegerunt.

ADHUC , ecclesia Avinionica iniuriatur imperatori et aliis fidelibus quantum ad res datas Romanae ecclesiae , negando eis ius exigendi tributum et censum , quod pro eis solvebatur antequam essent datae Romanae ecclesiae. Nam etiam vera Romana ecclesia non potest privare imperatorem et 5 fideles alios huiusmodi iure respectu rerum, quae sunt datae Romanae ecclesiae. Nam res transit cum onere suo , sicut testantur leges canonicae et civiles . Si ergo possessiones et praedia , antequam darentur Romanae ecclesiae, solverant censum et tributum , et nunc solvere debent, nisi possit ostendi quod dantes tali modo eas dederunt, quod non solverent.

Amplius, si imperator et fideles privati sunt iure exigendi huiusmodi tributum et censum de rebus Romanae ecclesiae , aut privati sunt a iure aut ab homine . Si a iure , aut a iure divino aut a iure humano . Non a iure divino, quia de hoc in scripturis divinis, in quibus ius divinum habemus, di.viii , c . Quo iure, nichil habetur. Nec a iure humano , quia ius humanum 15 in legibus imperatorum habemus; ergo si imperatores talem immunitatem non dederunt rebus Romanae ecclesiae, ipsam non habent . Nec imperatores et alii privati sunt huiusmodi iure ab homine . Quia nec a papa; cum potestas papae ad temporalia regulariter minime se extendat nec papa habeat potestatem tollendi iura et libertates aliorum , sicut 20 superius ostensum est , quia hoc est contra libertatem legis evangelicae, per quam quilibet gaudere debet iuribus et libertatibus suis, nisi ipse sponte

Capitulum 25m L; Ca.24 T Titulus Lf.94 D, in textu T (et fidelibus T; bona superabundancie DT) 1-4 Adhuc ... ecclesiae om.r 5-7 Nam ... transit ante titulum add.et del.T, post titulum repetens 5 vera et Romana D 6 rerum: eorum Lbp; 5 etiam r: om.Lsbp rerum earum s 9 solverant: soluerunt r 9 nunc sbp: non codd. 9 posset r 10 eas om.r 14 de hoc om.r 13 aut a iure . . . humano : aut diuino aut humano r 16 talem immunitatem om.r 18 et: nec Ts; om.D 19 papae realiter r 19 regulariter om.r 21 superius om.r 21 ostensum est prius r 21 evangelicae legis trs.r XXV.7-8 cf. X III , 30,33 , col.568 ; Cod.Just.3.34.3 ; AP 8.23-6. see Brev.i.7.20-1n. 21 superius: 2.9-27; 4.1-32.

14-15 c.1 , di.8 , col.13 ;

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

323

renuntiaverit eis vel propter culpam aut ex causa rationabili et manifesta sit privandus. Nec ab alio homine quam a papa sunt privati huiusmodi iure, 25 sicut patet.

CAPITULUM XXVI

Narrantur sine probacione multa per que ecclesia Auinionica iniuriatur fidelibus et eos multipliciter decipit ac totam Christianitatem conturbat.

CAUSA brevitatis omitto ad praesens probare, praesertim quia in aliis operibus exquisite probatum exstitit, qualiter ecclesia Avinionica, cupiens omnibus quasi essent eius vilissimi servi cum austeritate et potentia imperare , iniuriatur eisdem ac fideles multipliciter decipit et totam 5 Christianitatem conturbat: videlicet usurpando sibi potestatem, quam non habent, in privando fideles clericos et laicos rebus, iuribus et libertatibus suis; in humeros ipsorum onera importabilia imponendo ; res tam Romanae ecclesiae quam aliarum in abusus multimodos expendendo ; inter Christianos guerras, seditiones et discordias procreando et suscitatas fovendo ; suos 10 partialiter promovendo et nationes alias contempnendo; iuramenta licita relaxando ; subiectos principibus et aliis a fidelitate et debito obsequio. absolvendo ; vota facta Deo remittendo vel ad libitum commutando ; ecclesias cathedrales et alias canonica electione privando et de rebus earum ut libet disponendo; per iniquas sententias et processus iniustos laqueum 15 ponendo simplicibus ; religiosos nonnullos ad maiorem artitudinem quam

24 alio: aliquo D

24 homine om.r

Capitulum 26m L; Ca.25 T Titulus L f.94 , in textu DT (multa sine probacione trs.DT; ecclesia predicta DT; et totam T) 1 que causa r 1 ad praesens omitto trs.r 2 extitit probatum exquisite trs.r 3 quasi T: qui Lbp; qui cum D; quod s 3 verissimi serui eius r 6 habent LTbp: habet Ds 9 procreando: 10 licita om.r procurando rbp 10 partialiter: pertinaciter r 11 obsequio debito trs.r 13 et¹: vel r 13 earum: eorum r 14-16 per ... obligando om.D ; per ... maiorem om .T lacunam exhibens 23 propter culpam aut ex causa : see 5.11-12n . above . XXVI. 1-2 in aliis operibus : the reference is too general to permit identification. 3-4 cf. Ezech.34,4 . 7 cf. Matth.23,4. 7-8 cf. CB vi. 14.298.2-3 . 14-15 cf. Ps. 118,110; 15-17 Presumably Benedict XII's measures to reform the monastic orders Eccli.27,29. are the target here ; cf. Schmitt, Benoît XII , pp.3–5 and passim.

324

OCKHAM : OPERA POLITICA

regula eorum contineat obligando vel maiorem relaxationem concedendo vel ut ad saeculum redeant indulgendo et inter eos statuta illicita faciendo ; doctrinas catholicas et quae fidei Christianae non obviant condempnando, et profectui scientiae multipliciter impediendo , et cogendo litteratiores et intelligentiores eis , ut in eorum obsequium suum intellectum contra 20 rationem et scripturas sacras captivent; de factis suis et scripturis reddere rationem nolendo; alios quoscumque , si [ eis ] in eorum iniquitatibus vel erroribus ausi fuerint refragari , vel ius suum aut iustitiam contra eorum voluntatem prosequi vel defensare temptaverint aut suam innocentiam . declarare, ipsos de falsis criminibus mendaciter diffamando et de haeretica 25 pravitate notando et, si eos habuerint corporaliter, occidendo vel perpetuis carceribus mancipando.

Innumerabiles aliae iniuriae et excessus eorum, quibus populum Christianum afficiunt, turbant et seduc*nt et in servitutem contra libertatem evangelicae legis conantur redigere, narrari valerent: quae et qui in 30 dialogo explicantur et disputative discutiuntur. Sed si de praedictis fieret iustitiae plenitudo , puto quod alia possent faciliter emendari . Arbitror autem quod praedicta minime corrigentur et quod numquam inter occupantes apostolicam sedem et alios Christianos pax vera firmabitur, nisi irrefragabiliter quanta papa ex iure divino polleat potestate per clericos et 35 laicos sanciatur. Quia quamdiu hoc ignorat fidelium multitudo , et papa fines suos ex libidine dominandi et temporalia possidendi vel ex ignorantia transgredi molietur, et alii res, iura et libertates suas vel cum ratione , quae etiam aliquando simplicibus in vexatione positis se offert, vel sine ratione eis nota tueri nitentur ; et ita inter eos ipsos pugna pertinax non 40 cessabit. Aestimo autem

sicut dictum et probatum est prius , quamvis brevissime

- quod papa ex iure divino nulla alia praeditus sit potestate, nisi quod illa potest, quae sunt necessaria saluti ac regimini et gubernationi fidelium , salvis rebus , iuribus et libertatibus aliorum a Deo et a natura et ab 45

19 multipliciter: iuris r 20 intelligentiores: scientiores r 22 rationem om.r 22 si eis 25 mendaciter om.r 23 refigurari r 22 iniquitatibus om.r scripsi: se codd.sbp 29 turbant et om.r 25 et: seu r 26 diffamando seu notando r 32 faciliter possent 33 corrigentur r: corrigerentur Lsbp trs.r 33 autem : enim r 35 papa quanta trs.r 39 sine om.r 36 sancciatur codd. 35 polleat: impollebat Lsbp 40 ipsos om.D 43 quod om.D 42 dictum est superius et probatum r 42 autem quod r 43 ex om.r 45 aliorum om.r 43 praeditus sit Ts : preditus est D; predicta Lbp

21-2 reddere rationem: cf. supra, 20-1 intellectum . . . captivent: cf. supra , pr.66–7 . pr. 15. 42 prius: cf. 8.1-7. 30-1 in dialogo: see Introduction, pp.274-7.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

325

ordinatione humana rationabili eis concessis , hoc salvo , quod ab aliis , quibus seminat spiritualia , potest necessaria pro suis necessitatibus competenter, moderate tamen , exigere ; et ita nec valet ex iure divino supererogatoria imperare nolentibus nec iura et libertates aliorum turbare. 50 Et ideo principatus apostolicus principatus non est dominativus , sed ministrativus , qui propter suam dignitatem et nobilitatem saeculares principatus superat universos . Omnem aliam potestatem, qua radiat, iure humano recepit ; qua persona papae , quamvis forte non sedes , propter ingratitudinem et abusum in multis casibus privari iuste deberet.

Autumo vero quod [ qui ] nequaquam ferventer desiderat ad publicam deduci notitiam qua et quanta et quo iure papa polleat potestate, zelum Christianitatis non habet, vel non secundum scientiam. Quamobrem omnes litterati circa ipsam indagandam hiis periculosis temporibus occupari

deberent propter infinita mala, quae ab antiquis temporibus inter Christia60 nos ex ipsius ignorantia provenerunt. Aliter enim alligatum est verbum Dei in ore ipsorum et erunt sicut canes muti non valentes latrare .

CAPITULUM XXVII

Ponuntur hereses et errores quas et quos ecclesia Aui[ni]onica tenet pertinaciter approbat et defendit.

SANE, quia ecclesia Avinionica omnes, qui eis iuste vel iniuste audent resistere, haereticare molitur, ut qui scire voluerint non ignorent quod ipsi sunt inter haereticos et inventores ac defensores errorum stultissimorum et inopinabilium vel vix opinabilium et qui magis sunt fantastici quam

46 eis om.r 46 aliis: eis r 47 seminat scripsi : seminant r; semina Lsbp 47 potest: possunt r 49 supererogata T 50 principatus2 om.r 51 administratiuus r 51-2 qui 53 recipit T propter ... principatus : ideo pro sua nobilitate et dignitate principatus seculares r 53 forte om.r 55 Autumo vero quod : Qui vero T; om.D lacunam exhibens 55 qui 57 scientias Ls 61 muti r coniec.Miethke , ' Ockhams Weg ' , p.566: om.codd.sbp sec.Vulg.: om.Lsbp XXVII scripsi; Ca.26 T Titulus ex D; deest L f.94 47-8 cf. I Cor.9,11 ; supra, 8.6–7 ; Brev.i.7.11n. 60 II Tim.2,9. 61 Is.56,10 ; cited I Dial.vii.38 .

57 cf. Rom . 10,2 .

58 cf. II Tim.3 , 1 .

XXVII.3-5 cf. IusIIIae Dial.iii.26: opiniones ... fantasticas et vix opinabiles.

326

OCKHAM : OPERA POLITICA

sompnia numerandi , quosdam de eorum erroribus duxi praesentibus 5 inserendos, quatenus sciatur aperte an doctrina ipsorum doctrinis illorum , quos dampnare desiderant, valeat comparari . Ponam autem praedictos errores sub eisdem verbis , sub quibus per mundum sub bulla sunt transmissi tamquam credendi firmiter et tenendi , ne dicant aemuli quod muto verba Avinionicae doctrinae.

Est itaque primus error ipsorum hic inserendus , utilitatem et perfectionem ac praecellentiam voti paupertatis , et ratione consimili omnium aliorum votorum, destruens et excludens , qui ponitur in libello bullato Ad conditorem: Quod si sollicitudo , scilicet circa temporalia acquirenda , conservanda et dispensanda, eadem post expropriationem huiusmodi , quae 15 fit per votum paupertatis, perseveret, ad perfectionem huiusmodi talis expropriatio valet nil conferre . Ex quibus verbis sequitur manifeste quod, eadem sollicitudine licita, et per consequens maiore , remanente circa temporalia, votum paupertatis ad perfectionem nichil conferret; et ita, cum praelati religiosorum mendicantium et aliorum ac etiam alii professi in 20 ordinibus saepe licite et meritorie tantam et nonnumquam maiorem habeant sollicitudinem circa temporalia post professionem quam in noviciatu , immo aliquando quam habuerunt quando fuerunt in saeculo , votum paupertatis, quod in professione emiserunt, nichil conferret eis ad perfectionem . Unde hic est error, quo asseritur quod opus bonum cum 25 voto non est melius quam idem opus sine voto. Secundus error dogmatizatus in praedicto libello sive constitutione est: Quod carentia dominii temporalium rerum , cuius dominii ipse , [ qui ] est dominus, non habet aliquod commodum temporale quia sponte non vult habere, nec efficit pauperiorem illum , qui non habet illud dominium , si de 30 voluntate domini habet usum earundem rerum. Hic error ponitur sub istis verbis: Nec utique profuit dictis fratribus ordinatio supradicta (scilicet nichil

6 aperte om.r 9 firmiter om.r 11 et: ac r 13-14 Ad conditorem 11 errorum Lbp 15 et om.r 17 huiusmodi quae ante ipsam inerat const. om.r 14 scilicet om.r 17 valeat const. 16 fit: sit Lsbp 20 ac ... professi: et 20 et eciam aliorum T 23 quam 20 alii: eorum T eorum qui professi sunt D 23 post noviciatu desinit L 23 quando fuerunt om.T 24 confert T aliquando trs.D 25 Unde ... asseritur om.D; 25 bonum opus trs.T 31 rerum om.T in marg.add.D2 28 qui supplevi: om.r 32 supradicta: predicta D 10 cf. Deut. 16,19. 11-26 cf. CB i.2.172.38-174.20; see also OND 76.647–88; CI 23.89.5-25 ; CE 1.80-99. 13-17 Ad conditorem canonum ( 8 December 1322) , BF V,236 = Extrav.loann.XXII, 14,3, col.1225 . 25-6 cf. CE 1.97–9n .; OND 17.203-5n. 27-58 cf. CB i. 32-6 BF V,236 = 2.174.21-175.31 ; also OND 77.290–9 ; CI 23.89.26–33 ; CE 1.100-115. Extrav.Ioann.XXII, col.1226. 32-4 Sext. V, 12,3, col.1109.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

327

in [ ea ], quae ponitur Extra , de verborum significatione , c . Exiit, libro sexto) quantum ad hoc, quod propter carentiam talis dominii se pauperiores 35 dicere valeant quam si res ipsas cum illo, quo se dic*nt carere , dominio obtinerent; et infra: Talis autem dominii carentia, re in praesenti et spe in futuro omni commodo , scilicet temporali , denudati, quoad paupertatem temporalem, quam altiorem prae mendicantibus aliis in communi habentibus sibi vindicant dicti fratres, pauperiorem non efficit non habentem . 40

Hic error faciliter improbatur. Nam carentia illius dominii, quod care et pretio magno vendi potest, pauperiorem efficit non habentem quam si dominium illud haberet. Dominium autem temporalium rerum de facto omni temporali commodo denudatum saepe pro magno pretio vendi potest et nonnumquam sic venditur. Nonnumquam enim oppressus iniuste ,

45 carens omni commodo temporali rei suae detentae a potentiore se , a cuius manu ipse recuperare non potest, vendit ius suum potentiori illo ; quare carentia huius dominii efficit detinentem rem eandem sine dominio pauperiorem quam si huius rei haberet dominium . Et ita est de dominio illarum rerum , de quo specialiter intendit ille error. Nam licet plures 50 Romani pontifices habentes dominium plurium rerum, quibus usi sunt vel fuerunt vel utuntur fratres Minores, nullum de eis receperint commodum temporale quia noluerunt, tamen , si voluissent vendere dominium , plures invenissent emptores , qui care emissent ; et ipsi pontifices, si voluissent, de iure de eisdem rebus temporale commodum percepissent, quia ita vere 55 erant res eorum sicut illae, quibus utebantur tam de facto quam de iure ; et si fratres Minores in hoc restitissent eisdem, iniuste egissent et reprehensibiles exstitissent . Quamobrem manifestum est quod quia illo dominio. carent, pauperiores sunt quam si ipsum haberent . Tertius error est : Quod usus facti quoad res usu consumptibiles non 60 potest a proprietate et dominio separari. Hic error ponitur in constitutione seu destitutione Ad conditorem canonum [ in haec verba: Dicere siquidem quod in talibus rebus, scilicet usu consumptibilibus, usus iuris vel facti, separatus a proprietate rei seu dominio, possit constitui, ] repugnat iuri et

33 ea supplevi 34 quantum sec.const.: quam r 34 talis: illius T 36 obtinuerint D 36 et2: ac const. 37 futurum const. 37 denudato r 38 aliis const.: illis r 39 non²: nisi D 40 care: ere T 49 intendit ille: intelligitur predictus D 51 receperint scripsi: receperunt r 54 percepissent: recepissent T 55 eorum: illorum D 61-63 in haec 63 et repugnat r ... constitui supplevi (cf. CI 23.90.15–17) 36-9 BF V,237 . 59-76 cf. CB i.2.175.32-178.10; also OND 2.4–6, 464–5; ib. 4.113-334; CI 23.90.13–20 ; CE 1.116–37 ; OQ viii.7.61–5. 61-4 BF V,237 = Extrav.loann.XXII, 14,3 , col.1226.

328

OCKHAM : OPERA POLITICA

obviat rationi. Hic error non solum est haereticalis , sed etiam stultus et iniquus . Est haereticalis, quia secundum scripturam sacram Adam comedit 65 de fructu ligni vetiti , cuius non habuit proprietatem et dominium, et multi praedones et fures et latrones usi fuerunt rebus consumptibilibus alienis , quarum non habuerunt dominium et proprietatem. Est autem stultus , quia videmus ad sensum quod multi comedunt et bibunt res alienas et utuntur vestibus alienis quandoque licite et quandoque illicite . Et ex hoc patet 70 quod est iniquus , quia occasionem praestat rapiendi res alienas et detinendi easdem. Posset enim secundum errorem istum praedo, qui rapuit vestes vel res alienas et usus fuit eis , postquam impeteretur de eis , excludere actionem actoris dicens quod inaniter peteret eas ; quia ex quo usus fuit eis , factae fuerunt suae , quare actor non posset eas vindicare 75 tamquam suas. Neque ille error excusari potest si aliquis dicat quod verba praescripta non sunt intelligenda sicut prima facie sonant, sed aliter intelligi debent: tum quia , sicut patet clarissime ex processu dictae constitutionis Ad conditorem canonum , nisi sic intelligantur omnino sunt impertinentia, 80 nichil facientia ad propositum adducentis ea; tum quia postquam verba praescripta ad primum intellectum improbata fuerint, primus ipsorum auctor respondens nullum alium dedit eis intellectum, sed ipsa sicut scripta fuerant defendit, sicut liquido apparet in consuetudine Quia. Et ex hiis rationibus aperte concluditur quod omnes errores inferius 85 recitandi sicut sonant debent intelligi . Nec obstat quod quamplures eorum sunt stulti et tam fantastici, quod non est credibile quod aliquis habens iudicium rationis eis valeat adhaerere et ipsos pro veris habere , et ideo secundum intellectum , quem prima facie sonant, debent inter errores inopinabiles computari , quare dicens eos alium habere [t] intellectum quam 90 verba sonant . Nam tam experientia quam scripturis et historiis notum exsistit quod quamplures tam Christiani quam qui sapientia communes

64 etiam: et D 65 Est et D 66 proprietatem : proprium T 67 fures latrones et predones T 70 et¹ om.T 71 praestat: administrat T 71 rapiendi om.T 73 fuit: fuerat T 74 quia om.D 77 Nec D 77 quod: quia D 78 non om.D 79-80 clarissime 80 nisi: etc non D post canonum trs.T 80 impertinentes nichil facientes r 81 adducentis scripsi: adducentes D; ad quod induc*nt T 81-2 verba prescripta postquam trs.D 82 primum : 84 in: ex T 90 haberet scripsi: illum T 82 ipsorum: eorum T 84 Quia om.T habere r 65-6 cf. Gen.3,6. 66-7 cf. CB 1.2.176.24–32. 79-81 cf. Epist.8.21-2. XXII, Quia vir reprobus ( 16 November 1329 ), BF V,408–9.

84 cf. Ioannes

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

329

homines praecellentes putabantur, immo sapientissimi censebantur , errores stultissimos invenerunt et quantum potuerunt tenere et defendere 95 nisi fuerunt. Unde Romani , Graeci et Chaldaei , qui inter mundi sapientes videntur omnes alios praecessisse, stultissima sicut ceteri de diis crediderunt. Eorum etiam nonnulli philosophi, qui fuerunt sapientissimi reputati, opiniones vix opinabiles opinati fuerunt, sicut quod omnia sunt unum , quod contradictoria sunt simul vera , [ quod ] nichil movetur nec moveri 100 potest, et alia multa , quae ratio videtur omnino effugere . Quam stultas opiniones omni rationi contrarias , immo sensui , plures doctores nostris temporibus confinxerunt, videant et iudicent qui habent libros eorum et scripta. Quid autem magis stulte potest dici quam quod omnis iustus est Deus et talis omnino creavit stellas et quod sine homine iusto, qui fit Deus 105 quando de iniusto fit iustus , Deus nesciret quicquam facere ? Haec tamen quidam magister in theologia et plura alia similia vix opinabilia etiam ab insciis , qui parum habent de usu rationis et qui inter opinabilia et inopinabilia debilissime iudicant, scripsit et docuit. Non ergo propter hoc quod multa, quae ecclesia Avinionica approbat et 110 defendit, vix opinabilia sunt censenda, est dicendum quod primus inventor eorum ipsa dixerit sub alio intellectu quam verba sonant, propter rationes praescriptas : quia scilicet sub alio intellectu nichil facerent ad suum intentum , et quia postquam scivit illa esse improbata ad illum intellectum, alium intellectum respondendo ad improbationes ipsorum dare nolebat . Et 115 ideo, etiam ex quo impetitus et publice impugnatus assertiones illas noluit apertius dicere, merito est contra eum interpretatio facienda; praesertim cum verba praedictarum assertionum non sint ambigua, non est locus interpretationi [favorabili ] . Quartus error non tam fantasticus [ quam haereticabilis ] est , scilicet : 120 Quod simplex usus facti non potest in rebus usu consumptibilibus constitui

98 sunt: sint T 99 quod supplevi: om.r 99 nichil: vel D 99 nec corr.D2: vel r 102-3 libros ... scripta: scripta eorum D 100 refugere T 100 Quam: Quas T 103 Quod D 104 post et¹: quod add.et del.D 104 fit: sit D 105 Haec tamen scripsi: et cum D ; Hec T 112 facerent scripsi: faceret D; faciunt T 115 et: ac T 118 favorabili conieci: om.r 119 quam haereticabilis conieci: om.r 95 Romani, Graeci et Chaldaei : perhaps an echo of Decretum Gratiani c.11 , di.37, coll . 138-9 = Hieronymus, Comment.in Daniel. 1,8 et pr., PL 25,494,497. 98-100 cf. Aristoteles, Phys.1.2 185b 20 ; ib. VI.9 239b 9ff. Ockham may have had in mind Aristotle's criticism of Heracl*tus and the Eleatics. 106 quidam magister: Eckhart; see below, 27.784-92. 119-135 cf. CB 1.3.178.25-33; also OND 6.316-410; ib. 33.29-56; CI 24.1 . 16-17,21-2; CE 1.152-172; OQ viii.7.66–74.

330

OCKHAM : OPERA POLITICA

vel haberi et quod rebus usu consumptibilibus non contingit uti . Hic error ponitur in praedicta constitutione , et ratio illius est quia: Cum uti re aliqua nichil aliud sit proprie, quam fructus rei seu utilitatem aliquam in solidum vel pro parte recipere, qui ex ea possunt salva rei substantia provenire, restat quod re illa uti quis nequeat, ex qua salva eius substantia nulla sibi provenire 125 potest utilitas, quales res usu consumptibiles esse constat. Sed iste error est fantasticus , stultus et insanus , cum videmus ad oculum quod habemus usum facti rerum usu consumptibilium et continue utimur cibis et potibus et aliis usu consumptibilibus . Et tamen nichilominus haereticabilis censendus est, quia in scripturis habemus quod talibus rebus contingit uti . Nam ii 130 Regum xiiio dicitur de Thamar sorore Absalom : Induta erat talari tunica. Huiusmodi enim filiae regum virgines vestibus utebantur; et prima ad Timotheum vo scribit Apostolus : Utere modico vino propter stomachum ; et Numeri [xviii ] dicitur: Carnes in usum tuum cedent; et Iudicum xix ": Habentes panem et vinum in meos et ancillae meae usus.

135

Quintus error vix opinabilis est: Quod usus facti in rebus consumptibilibus usu haberi non potest, et quod talis actus non potest esse in rerum natura . Hic error ponitur in saepedicta constitutione Ad conditorem in haec verba: Praeterea, quod usus simplex, id est sine iure utendi, a proprietate seu dominio separatus, in re usu consumptibili haberi non 140 potest, sic probatur: Si enim posset haberi usus talis, aut ante ipsum actum, aut in ipso actu, aut post ipsum actum completum [huiusmodi haberetur]. Quod autem hoc nequit fieri, patet, quia quod non est, haberi non potest. Patet autem quod actus ipse, antequam exerceatur, aut etiam dum exercetur, aut postquam perfectus est, in rerum natura non est: ex quo sequitur quod haberi minime potest. 145

122 Cum enim const. 123 aliquam: aliam const. 124 parte: tempore T 126 esse om.r 126 res esse r 124 provenire etc r 124 possunt sec.const.: potest r 129-30 Et tamen . . . censendus est: Est eciam hereticus censendus T 128 continuo T 129 nichilominus conieci : nullus D 130 ii scripsi: et 1 T; om.D 131 post Absalom: quod T 132 enim om.D 132 regis Vulg. 132-3 et prima . . . vº : vº om.T; 133 et: etc T propterea ad thi. I D 134 xviiiº supplevi: om.r 134 eciam dicitur T 135 et¹: ac Vulg. 134 xixo: 9 T 137 rerum scripsi: eorum r 135 meae: tuae Vulg. 141 enim 138-9 ponitur post verba trs.T 140-41 non potest: nequeat const. sec.const .: autem r 141 possit const. 142 ipsum om.const. 142 huiusmodi haberetur const. 143 nequeat const. 143 ex hoc patet const. 143 quia om.const. 144 aut² eciam D 143 nequaquam haberi potest const. 122-6 BF V,239 = Extrav.Ioann.XXII, 14,3, col.1227. 131-3 II Reg . 13,18; CB i.3.180.21-3 cites this and the next three authorities. 133 1 Tim.5,23. 134 Num.18,18. 135 Iud . 19,19. 136-167 cf. CB 1.4.181.3-182.8 ; also OND 67.33–276; CI 24.101.8-102.26; CE 1.198-217 ; OQ viii.7.81–97. 139-54 BF V,241-2 = Extrav.Ioann.XXII, 14,3, coll . 1227-8 . But Ockham here follows a version like that used in Michael, App.III , p.415 .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

331

Licet enim ante actum ipsum quis facultatem habeat illum exercendi, per hoc tamen actus ipse in rerum natura , nisi in potentia, non exsistit. Cum autem actus est in fieri, nec adhuc est in rerum natura, cum ‘ esse ' rem perfectam significet, quod, quamdiu est in fieri, non potest actui convenire. Quod enim 150 de actu, qui est in fieri, praeteriit, iam non est. Quod autem fit, instantaneum seu momentaneum est, quod utique magis in intellectu quam sensu percipi potest. Adhuc, post actum completum, licet, si ex facto ipso producta aliqua res fuerit, [res] ipsa facta haberi valeat, factum tamen ipsum, quod iam transiit, non habetur . Haec verba libelli bullati . In quibus non solum 155 continetur error praedictus , sed etiam ex ipsis sequitur manifeste quod nullus motus , nullum tempus , nullus actus successivus est in rerum natura ; et quod nullum huiusmodi est in rerum natura ita concludit ratio allegata de quocumque successivo , sicut de simplici usu , id est a iure utendi separato . Sed dicere quod nullum successivum est in rerum natura est 160 haereticum , cum secundum scripturam divinam talia habentur et sunt in rerum natura. Legitur enim iii Regum iº quod : Rex David senuerat, habebatque aetatis plurimos annos ; et Ecclesiastae primo scribitur: Quid amplius habet hom*o de labore suo, quo laborat sub sole ? et tertio dicitur: Omnia tempus habent; et ad Galatas viº dicit Apostolus : Dum tempus 165 habemus, operemur bonum . Ex quibus aliisque quamplurimis patet quod successiva habentur et sunt in rerum natura. Ergo praedicta verba haeresim sapiunt manifestam. Sextus error est : Quod dicere Christum et Apostolos non habuisse aliqua temporalia iure proprietatis et dominii nec in speciali nec in communi est 170 haereticum

reputandum .

Iste

error ponitur in

constitutione

sive

destitutione Cum [inter nonnullos in haec verba: Cum inter nonnullos viros

146 enim om.D 146 illum actum T; illam const. 147 autem: tamen D 150 iam: actu T 151 in om.const. 151 seu: vel const. 153 res sec.const.: om.r 154 bullati: 157-9 et quod .. . separato: ex quibus blumbati T 155 etiam ex ipsis: et ex ipso D concludit propositum suum T 158 quocumque successivo conieci ( cf. CB i.4.181.26): quibus succedendo D 158 usu scripsi: actu D 159 successivum : succedentium D 159 est¹: sit T 160 secundum ... divinam: in scriptura T 160 et: quod T 161 enim om.D 162 annos: dies Vulg. 162 scribitur: dicitur T 162-3 Quod habet hom*o amplius D 163 et tertio scripsi: etc r 163 dicitur eciam T 164 viº om.D 165 quampluribus T 170 Istum errorem ponit in constitucione vel T 171-183 inter nonnullos ... edicto supplevi (inter nonnullos ... verba conieci textum constitutionis ex CI 23.90.24-31 complevi: videas praefat., p.12); Cum postea (postquam T) recitat verba constitucionis r 154-67 Mostly verbatim as CB i.4.181.21-182.8 ; cf. OND 3.481–92 ; ib . 67.40–93. 161-2 III Reg.1,1. 164-5 Gal.6.10. 162-3 Eccle . 1,3. 164 Eccle.3,1. 168-205 cf. CB 1.6.184.36-186.10: CI 25.90.21–91.2 ; CE 2.3-19 . 171-183 Ioannes XXII, Cum inter nonnullos ( 12 November 1323 ), BF V,256–7 = Extrav.loann.XXII, 14,4, coll . 1229-30.

332

OCKHAM : OPERA POLITICA

scholasticos saepe contingat in dubium revocari, utrum pertinaciter affirmare Redemptorem nostrum Ihesum Christum eiusque Apostolos in speciali non habuisse aliqua , nec in communi etiam, haereticum sit censendum , diversis diversa et adversa sentientibus circa illud: nos huic concertationi 175 finem imponere cupientes, assertionem huiusmodi pertinacem, cum scripturae sacrae, quae in plerisque locis ipsos nonnulla habuisse asserit, contradicat expresse, ipsamque scripturam sacram, per quam utique fidei orthodoxae probantur articuli, quoad praemissa fermentum aperte supponat continere mendacii, ac per consequens, quantum in ea est, eius in totum 180 fidem evacuans, fidem catholicam reddat, eius probationem adimens, dubiam et incertam: deinceps erroneam fore censendam et haereticam de fratrum nostrorum consilio hoc perpetuo declaramus edicto . ] Haec verba ecclesia Avinionica tenet, approbat et defendit. Quae errorem continent supradictum . Quia licet in eis non exprimatur vocaliter quod dicere 185 Christum abdicasse vel non habuisse aliqua in speciali nec in communi est haereticum reputandum , [ et ideo ] possent concordari cum determinatione Nicolai tertii, quae ponitur Extra, de verborum significatione, c.Exiit, libro sexto - quia ista stant simul : ' Christus et eius Apostoli aliqua habuerunt in speciali aliquo modo vel in communi , quia quantum ad usum habuerunt 190 aliqua ' , et: ' Christus et eius Apostoli abdicaverunt proprietatem et dominium omnium temporalium in speciali et etiam in communi ' - : tamen tota series suprascripta et eius intellectus, quem habuit primus auctor istius , prout in aliis libellis et dictis suis vocaliter expressit, nullo modo stat cum determinatione Nicolai tertii supradicta, secundum quod in dialogo , de 195 quo prius mentio fit , et in aliis operibus diffuse probatur . Nam de hoc solummodo, an Christus eiusque Apostoli habuerint iure proprietatis seu dominii aliqua in speciali vel communi seu abdicarent omnia temporalia in speciali , fit concertatio inter scholasticos , de quibus loquitur, sicut alibi

179 aperte sec.text.const. BF V, 256 184 errorem : tenorem D 185 Quia scripsi: 186 vel: seu T quod r 186 habuisse Christum aliqua D 187 et ideo conieci: om.r 194 dictis et libellis trs.T 194 vocaliter om.T 197 habuerunt T 197 an: quod T 198-9 seu abdicarent . . . speciali om.T 188-9 Nicolaus III , Exiit qui seminat ( 15 August 1279 ), BF III ,407 = Sext.V, 12,3 , col.1112. 195 dialogo: see 194 aliis libellis : presumably John's constitution Quia vir reprobus. Introduction, p.275 , n.30 . 199 concertatio inter scholasticos : the controversies provoked at the University of Paris by Guillaume de Saint- Amour, with their aftermath in the debates between Gérard d'Abbeville and Bonaventura, 1269-71 ; see M.D. Lambert, Franciscan Poverty, London, 1961 , pp.134–46; M.-M. Dufeil , Guillaume de Saint- Amour et la polémique universitaire parisienne, 1250–1259, Paris, 1972, pp.355–63 . 199 alibi: perhaps in the second treatise of the second part of Dialogus as originally planned .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

333

200 aperte probatur. Ergo loquitur in serie praescripta de ' habere ' iure proprietatis et dominii , vel concertationi illorum scholasticorum finem non imponit . Nam nullus illorum scholasticorum dixit umquam quod nullo modo habuerint aliqua nec in speciali nec in communi , [ immo ] publice et aperte dixerunt quod habuerunt in speciali et in communi multa quoad 205 usum facti . Septimus error est : Quod Christus et eius Apostoli in omnibus rebus temporalibus , quas habuerunt quoad usum facti - quibus scilicet usi sunt vel fuerunt habuerunt ius utendi seu consumendi , vendendi , donandi [ et ] ex ipsis alia acquirendi , et quod aliter usus et gesta ipsorum non 210 fuissent iusta. Hic error ponitur in praedicta constitutione in haec verba: Rursus in posterum pertinaciter affirmare quod Redemptori nostro eiusque Apostolis in hiis, quae eos habuisse scriptura sacra testatur, nequaquam ius ipsis utendi seu consumendi competierit, nec illa vendendi seu donandi ius habuerint aut ex ipsis alia acquirendi, quae tamen ipsos de 215 praemissis fecisse scriptura sacra testatur, seu ipsos potuisse facere supponit aperte, cum talis assertio ipsorum usus et gesta evidenter includat in praemissis non iusta, quod utique de usu, gestis et factis Salvatoris nostri Dei et hominis sentire nefas est, scripturae sacrae contrarium et doctrinae catholicae inimicum: assertionem ipsam pertinacem de fratrum eorundem 220 consilio deinceps erroneam fore censendam merito ac haereticam declaramus . Ex quibus verbis clare liquet quod in praesenti errore non accipitur hoc verbum ' habere ' pro habere usum facti solummodo . Sed [ quia ] discutitur diffuse secundo libro secundi tractatus secundae partis dialogi saepedicti , solummodo per decretalem Nicolai tertii , quae 225 incipit Exiit qui seminat et ponitur Extra, de verborum significatione , c. Exiit, libro sexto , duxi improbandum. Qui ait: Condecens fuit perfectioni,

201 illorum scholasticorum : illi scolastice T 202 unquam dixit trs.T 203 immo supplevi: om.r 206 est om.T 208 habuerint T 209 et supplevi: om.r 209-10 fuissent non trs.T 211 rursus quia r 211 nostro praedicto const. 212 eos: ipsos const. 213 seu consumendi om.const. 213 competierit sec.const.: competebat r 214 seu: sive D 216 aperte: expresse 215 sacra scriptura trs.T 215 supponit sec.const.: disponit r 217 Salvatoris: const. 216 includit r 217 gestis et T: gestisque D; gestis seu const. 220 ac: et T Redemptoris const. 218 et hominis: filii const. 223 Sed quia scripsi: sed D; sicut T 223 secundo: 1ºT 224 saepedicti : supradicti T 225 qui seminat om.D 226 Qui: Que T 226 Condecens: indecens T 226 perfectioni : professioni decretal. 206-256 cf. CB i.6.186.11-36; also OND 82.7–16 ; CI 23.91.3-17 ; CE 2.20-46; OQ 223-4 secundo viii.7.98-111. 211-21 BF V,257–9 = Extrav.Ioann.XXII, 14,4, col.1230. 226-32 Sext. V, 12,3, col. 1113; libro ... dialogi saepedicti: see Introduction , pp.479–81 . cited CE 3.49-55.

334

OCKHAM : OPERA POLITICA

quae sponte devovit Christum pauperem in tanta paupertate sectari, omnium abdicare dominium, et rerum sibi concessarum necessario usu fore contentam. Nec per hoc, quod proprietatem usus et rei cuiuscumque dominium a se abdicasse videtur, simplici usui omnis rei renuntiatum esse convincitur, qui, 230 inquam, usus non iuris, sed facti tantummodo nomen habens ; quod facti est tantum in utendo praebet utentibus, nichil iuris . In quibus verbis duo patenter habentur. Primum est quod fratres Minores, de quorum professione dic*ntur verba praedicta, nichil iuris habent in utendo rebus sibi concessis ; secundum est quod in hoc Christum pauperem imitantur. Ex 235 quibus infertur quod Christus inquantum hom*o passibilis et mortalis in rebus, quibus utebatur, habuit simplicem facti usum, et nullum ius ; et ita non habuit ius utendi vel consumendi nec ius donandi vel vendendi nec ius ex rebus , quarum usum habebat, alia acquirendi ; et ita quando utebatur rebus, utebatur illis licentia aliorum, quorum scilicet fuerunt, sine iure 240 proprio, et quando dedit res aliquas , non dedit auctoritate propria inquantum erat hom*o, sed auctoritate aliorum. Quod autem vendid[ er] it res aliquas vel ex rebus alia acquisiverit aut emerit, nullatenus invenitur in scriptura sacra . Ex hiis concluditur quod vel Nicolaus tertius erraverit et fuerit haere- 245 ticus, et per consequens ex tunc fuit papatu privatus , ex quo infertur quod Ioannes XXII numquam fuit verus papa, quia electus fuit ab illis , qui errore Nicolai tertii exstiterunt infecti : vel idem Ioannes XXII erraverit et fuerit haereticus, et per consequens ex tunc fuit papatu privatus . Qualiter autem ista disiunctiva sequatur ex praemissis , ex hiis, quae disputative 250 discutiuntur in prima parte dialogi libro quarto , facile est videre . Ex eisdem etiam facile concluditur quod vel beatus Franciscus et omnes fratres Minores usque ad tempora Ioannis XXII erraverunt vel de haeretica pravitate debebant esse suspecti , vel errant et de haeretica pravitate sunt suspecti fratres omnes , qui hiis temporibus doctrinam Avinionicam 255 amplectuntur et favent etiam facto eidem.

228 dominii D 230 videtur sec.decretal.: nec r 234 in scripsi: de T; om.D 238 vel¹: nec D 238 vel2: nec ius D 242 vendiderit scripsi: vendidit r 243 aliquas res trs.T 243 alia: aliqua T 247 illis: aliis D 249 fuit: fuerit D 250 disputatiue (?) T: 253 errauerint r disputacione D 252 facile om.T 245-9 cf. CB 1.6.185.15-186.10; ib. v.7.271.7-272.2. 251 dialogi libro quarto: no developed discussion of this dilemma appears in I Dial.iv, for iv.12 is not really to the point; I Dial.v.2 seems more so. For early use of this argument by the Michaelists against John XXII , see Michael, App.I, pp.238-40; tr. Quoniam scriptura, ed. Dolcini, pp.132-3 . Ockham refers to it OND 9.143–92; ib. 93.893-9; CI 29.121.6–20; CB as at 27.245-9n.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

335

Octavus error fantasticus et insanus est: Quod ordo fratrum Minorum, et ratione consimili tam universalis ecclesia quam particularis ac quodlibet collegium vel communitas et omnis multitudo et universitas , non potest 260 aliquem actum realem habere et exercere . Nonus error: Quod ordo fratrum Minorum, et ratione consimili ecclesia tam universalis quam particularis ac quaelibet multitudo et omnis populus , est persona imaginaria et repraesentata. Decimus error: Quod persona imaginaria et repraesentata potest habere 265 ius utendi , sed non usum facti. Hii tres errores fantastici et irrationabiliores sompniis, magis derisione quam improbatione digni , ponuntur in libello bullato , qui incipit [ Quia quorundam] , in haec verba: Cum enim dicatur in declarationibus supradictis quod ordo usum habeat rerum praemissarum, ad usum iuris necesse est 270 hoc referri. Facta quidem, quae singulorum sunt, personam veram exigunt et requirunt; ordo autem vera [persona ] non est, sed repraesentata et imaginaria potius est censenda ; quare quae facti sunt, sibi vere convenire nequeunt, licet ei possint congruere quae sunt iuris. Quae verba non ut improbentur, praesertim exquisite, sed ut insipientia vel protervitas seu 275 malitia tenentium et approbantium ipsa sit omnibus manifesta, et ut etiam parum intelligentibus appareat quod scriptura continens et asserens tam fantasticos errores et stultos est ab omnibus usum rationis habentibus contempnenda, etiam si non essent divinae scripturae contraria , duxi praesentibus inserenda . 280

Quae, quamvis sint ridiculosa , tamen et sacris litteris adversantur. Legitur enim i Regum xviiº David dixisse: Noverit universa ecclesia haec, quia non in gladio, nec in hasta salvat Dominus etc .; et [ iii ] Regum viiiº dicitur: Omnis ecclesia stabat etc; et i Corinth. x° dicit Apostolus : Sedit populus manducare et bibere etc. Ex quibus innumerisque aliis scripturae

285 verbis patet quod ecclesia, populus ac multitudo, ac ratione consimili ordo ,

259 vel: et D 261 consimili ratione trs.T 263 representatiua T 264 representatiua T 266 irrationabiliores scripsi: irracionabiles r 267-8 Quia quorundam supplevi: om.r 273 sunt: sint 270 Facti quedam que singularum T 271 persona sec.const.: om.r 281 i correxi: ii r const. 280 tamen et scripsi: et tamen D; et om.T 281 enim om.D 282 nec: non T 282 iii supplevi: om.r 283 i Corinth.x° correxi: 2 Corinth.9 T; cor.9 D 284 et bibere om.D 285 ac²: et T 257-94 Mostly verbatim as CB i.8.189.26-190.27 , 191.14-29; cf. CI 24.102.27-103.12: CE 3.56-74; OQ viii.7.112–25. 268-73 BF V,274 = Extrav.loann.XXII , 14,5 , col. 1232. 281-2 I Reg . 17,47. 282-3 III Reg.8,14 . 283-4 I Cor. 10,7 ; cited from Exod.32,6 by CE 3.69-70. 284-8 cf. OND 6.446–55.

336

OCKHAM : OPERA POLITICA

fratrum scilicet Minorum , potest habere actum realem , et quod non sit persona imaginaria et repraesentata, sed est verae personae, quamvis non sit una persona sola. Unde Apostolus ait ad Romanos xiiº : Multi unum corpus sumus in Christo , quod corpus est domus et ecclesia Dei. Hinc dicit beatus Cyprianus , et habetur xxiv, q.i : Puto me non temere dicere, alios ita 290 esse in domo Dei, ut ipsi sint etiam eadem domus Dei, quae dicitur aedificari supra petram ; supra quam non aedificatur persona imaginaria et repraesentata , sed ecclesia , quae verae est personae , de qua dixit Christus ad Petrum : Super hanc petram aedificabo ecclesiam meam. Undecimus error est : Quod habere aliqua temporalia in communi iure 295 proprietatis seu dominii non diminuit de paupertate . Hic undecimus error ponitur in praedicta constitutione Quia quorundam in haec verba: Nec hoc, scilicet habere in communi et quoad proprietatem [aliqua], derogat iuxta dictum Gregorii [ noni] praedicti altissimae paupertati. Qui in quadam sua decretali dicit expresse, Extra, de excessibus praelatorum, [c. Nimis prava], 300 fratres Praedicatores [et Minores] in altissima paupertate Christo pauperi famulantur; et tamen constat ipsos Praedicatores habere in communi etiam quoad proprietatem aliqua, quod etiam eorum regulae et statui non repugnat. Hoc etiam Alexander praedecessor noster in condempnatione libelli contra praedictorum et Praedicatorum et Minorum ordines editi 305 videtur sensisse, in qua loquendo de dictis fratribus adiunxit quae sequuntur: 'Cum insuper iidem fratres omnia reliquerint propter Deum, exilia vitae subsidia mendicantes, ipsumque pauperem Christum imitentur, perfectionem evangelicam amplexando, propter quod evidenter apparet ipsos non solum in statu salvandorum exsistere, sed etiam perfectorum, et per suae 310

286 scilicet om.T 287 vere persona D 289 dicit om.D 293 est om.D 296 seu: vel T 296 post paupertate : Alius 296 de paupertate scripsi: a paupertate D ; paupertatem T 298 aliqua sec.const.: om.r error est quod apostoli etc. r; cf. praefat., pp.474–5,477 299 predicte T 299 noni sec.const.: om.r 300 Extra ... 299 dictum : decretum D 301 et Minores sec.const.: om.r prava om.const. 300 c. Nimis prava supplevi: om.r 302 famulari const. 303 quod etiam om.D; etiam 303 quoad sec.const.: ad r om.const. 305 contra statum Praedicatorum et Minorum editi const. 305 ordinem D 306 subiunxit const. 307 reliquerint sec.const: reliquerunt r 306 qua: quo r 309 ipsos: eos const. 308 ipsumque om.const. 290-2 c.20, C.24 , q . 1 , col.973; attributed by Gratian to Jerome (and 288-9 Rom. 12,5 . 294 Matth . 16,18. so CB 1.8.191.26 ), but rectius Augustinus, de Bapt.vii.51 , CSEL 51,370. 295-339 cf. CB 1.9.192.14–193.22 ; also CI 23.91.28–92.19 ; CE 3.130–5 ; OQ viii.7.126-8. 299-302 Gregory IX's 297-323 BF V,275-6 = Extrav.loann.XXII, 14,5 , coll . 1233-4 . 307-13 cf. Alexander IV, Non words in X V, 31,17 , col.842 are : in arctissima paupertate. sine multa ( 19 October 1256) , Chart.Univ.Paris.i , no.290 , p.336.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

337

religionis observantiam, quae quidem [ipsius] perfectionis evangelicae tenet formam, in aeternae retributionis praemio praecellentem gloriam promereri. ' Ubi quidem expresse dicit Praedicatores pauperem Christum imitari, ipsosque perfectionem evangelicam amplexari et in statu exsistere perfec315 torum, quodque ipsorum religionis observantia perfectionis evangelicae tenet formam; et tamen constat ipsos habere posse etiam quoad proprietatem aliqua iuxta [eorum ] regulam in communi. Nec obstat quod dic*nt Innocentium quintum praedecessorem nostrum dixisse altam paupertatem [esse] pauca propria habere propter Deum; altiorem, quae nulla habet in proprio, 320 habet tamen in communi; altissimam, quae nichil habet in hoc mundo, nec in proprio nec in communi. Dicimus quidem quod hoc dixit non ut papa, sed ut frater Petrus de Tarentasia, in quadam postilla sua ; quare dicta praemissorum summorum pontificum sunt ei merito praeferenda . Et infra: Rursus, impugnatores huiusmodi constitutionum asserere publice perhiben325 tur, quod libellum et dicta magistrorum asserentium dictam paupertatem et vitam ipsorum fratrum non esse evangelicam et apostolicam, summi pontifices dampnaverunt, districtius per apostolicas litteras inhibentes ne quisquam praemissa vel aliquod praemissorum contumaciter astruere seu quomodolibet praesumeret defensare, statuentes quod praesumens contra330 rium tamquam contumax ecclesiae Romanae et rebellis [ atque haereticus haberetur. Ad quod dicimus, assertionem huiusmodi falsam esse. Non enim continetur in sententia supradicta quod contra faciens ut haereticus habeatur. Quae [quidem] quoad hoc continet quae sequuntur: 'Nos enim nichilominus auctoritate praesentium districtius inhibemus, ne quisquam praemissa 335 vel aliquod praemissorum pertinaciter asserere vel quomodolibet defensare praesumat. Quicumque vero hoc praesumpserit, tamquam contumax et ecclesiae Romanae rebellis] ab omnibus fidelibus habeatur. ' Non autem fuit

311 ipsius sec.const.: om.r 313 pauperem om .T 315 religionis ipsorum trs.D 317 eorum sec.const.: om.r 317-8 dicit Innocentius quintus r 318 dixisse om.T 318 esse sec.const.: om.r 319 in proprio: propria const. 321 Dicimus sec.const.: Diximus r 323 praemissorum om .T 323 summorum om.D 326 ipsorum: dictorum const. 328 aliquod: aliquid const. 328 seu: vel D 329 praesumeret sec.const.: presumere D; presument T 329 defensare audeat D 330-7 atque ... rebellis : ex textu 332-3 haberetur const. tr. CB i.9.193.14-21 supplevi; om.r 330 atque: ac ut const. 333 quidem sec.const. 337 Christi fidelibus T 317-21 Petrus de Tarantasia ( Innocentius papa V), Postill. super II Cor.8, 2 , in Postillae in epp. Pauli reverendi patris fratris Nicolai de Gorran, Hagenau , 1503 , no pagination. 324-39 BF V.277 = Extrav.loann .XXII, 14,5 , col.1234. 333-7 cf. Alexander IV, Romanus Pontifex (5 October 1256 ), Chart. Univ.Paris.i , no.288 , p.333 .

338

OCKHAM : OPERA POLITICA

adiectum quod [ ut] haereticus haberetur, ut patet in serie condempnationis praedictae. Iste error sicut quamplures alii asserti in libello praedicto Quia quorundam, qui hic causa brevitatis non inseruntur, diffuse discutiuntur in 340 tertio tractatu [ secundae partis ] dialogi saepefati, in quo plures allegationes demonstrative , ut puto , adduc*ntur, [quae ] verba praescripta tamquam sapientia errorem praefatum convinc*nt; ideo hic breviter duxi transeundum . Quod igitur habere aliqua temporalia in communi quoad proprietatem 345 de paupertate diminuat, probatur. Primo , quia saepe illa , quae sic habentur, care vendi possunt , quando scilicet sunt pretiosa , nec carius venderentur , si haberentur in speciali quoad proprietatem . Non enim carius aliquis emeret praedium vel possessionem aut dominium aut librum seu pannum aureum vel aliquam rem venalem a mercatore vel alio habente 350 proprietatem huius rei in speciali , quam ab abbatia monachorum vel canonicorum aut a communitate fratrum Praedicatorum vel aliorum habentium aliqua in communi . Secundo , quia [ sicut ] habere aliqua in speciali aliquo modo spectat ad divitias et diminuit de paupertate , ita etiam habere aliqua in communi aliquo modo spectat ad divitias et diminuit de 355 paupertate . Aliter enim fratres Praedicatores et alii religiosi mendicantes nullo modo essent pauperiores quibuscumque regularibus monachis et canonicis, qui nichil habent in speciali , sed tantummodo in communi . Et ita habere aliqua quantumcumque parva in communi diminuit de paupertate

360

evangelica. Quod ex verbis constat praescriptis aperte . Nam in eis continetur expresse quod paupertas fratrum Minorum est paupertas evangelica , sicut et paupertas fratrum Praedicatorum . Sed constat quod non est eadem paupertas Praedicatorum et Minorum ; ergo est alia; et per consequens una

altior alia. Sed paupertas fratrum Praedicatorum non est altior paupertate 365 fratrum Minorum, quia paupertas Praedicatorum includitur in paupertate Minorum, sicut nichil habere in speciali includitur in non habere aliquid

338 ut sec.const.: om.r 338 condempnationis : damnacionis D; sententiae 341 secundae condemnationis const. 339-40 Quia quorundam: Queritur quondam T 343 sapientia conieci: simpliciter r 342 quae supplevi: om.r partis conieci: om.r 346 primo 343 errorem praefatum : erronea T 346 diminuat om.D lacunam exhibens 347-8 carius vendi possunt si probatur trs.D 347 vendi possunt: possent vendi D habentur T 348 enim: tamen T 350 aureum om.T 351 huius rei om.T 351 ab abbatia: a conventu T 353 sicut supplevi: om.r 364 ergo: sed T 361 praescriptis: predictis T 366 fratrum om.T 341 dialogi: see Introduction, pp.274-7.

353-81 cf. CB i.9.194.5-195.3.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

339

nec in speciali nec in communi ; habere enim in communi, nisi inquantum includeret non habere in speciali , non pertinet ad paupertatem , quia 370 ditissimi possunt habere aliqua in communi . Ergo paupertas fratrum Minorum est maior paupertate fratrum Praedicatorum , et utraque est evangelica, secundum verba praescripta. Ergo habere aliqua in communi non solum de paupertate , sed etiam de perfectione evangelicae paupertatis diminuit . In evangelica enim paupertate, in illa scilicet, quae evangelice 375 suadetur, sunt gradus . Quorum unus est, nichil habere in speciali iure proprietatis indictae per legem humanam . Secundus est, nichil habere sic in speciali et non habere possessiones et praedia nec in speciali nec in communi tali iure. Tertius est, nichil tali iure habere nec in communi nec in speciali. Quoad primum gradum monachi et canonici evangelicam pauper380 tatem imitantur ; quoad secundum, fratres Praedicatores ; quoad tertium, fratres Minores . Omnes errores praescripti et quamplures alii assertive scripti in tribus libellis bullatis , de quibus facta est mentio , replicantur et sine omni expositione et declaratione , ut sonant immo cum exclusione expositio385 num, quae quamvis frivolae ad excusandum eos dari poterant – , asseruntur in quarto libello bullato, Quia [ vir reprobus ] , in quo plures alii errores sunt additi. Unde duodecimus error hic inserendus est : Quod domus , agri et omnia [im ]mobilia, quae credentes , de quibus Actuum iio et ivo fit mentio, 390 vendebant pro fidelibus sustentandis , priusquam venderentur fuerunt effecta totius communitatis credentium iure talis proprietatis seu dominii, qualem proprietatem seu dominium possessores eorum antea habuerant . Hic error ponitur in libello praedicto sub hiis verbis: 'Illis ', scilicet credentibus, ' omnia ' , quae possidebant, ' erant communia ' inter illos; et 395 quod illa communio quoad dominium et proprietatem intelligi debeat, ex eo patet, quod illud, quod prius ante conversionem Iudaeorum ipsis fuerat

371 maior 369 pertineret D 368 inquantum : quantum D 368 in² om.T 379-80 imitantur evangelicam 378 nichil scripsi: nec r paupertate: paupertas D 382 errores alii D paupertatem trs.T 380-81 quoad secundum . . . Minores om.D 385-6 asserentur T 386 vir reprobus supplevi: om.r 389 immobilia scripsi: mobilia r 391 seu: vel T 391 communitatis conieci: christianitatis r 390 fuerunt: erant T 392 habuerant scripsi: habuerunt r 393 error eorum D 393 scilicet om.D 394-5 inter ... communio om.T 394 illos: eos const. 395 communio sec.const.: omnia D 395 et: seu const. 382-7 cf. CB.i.10.196.30–5 . 388-437 Much of this verbally as CB i.10.197.7-198.36; cf. CI 23.93.6-37 ; CE 5.14–36; OQ viii.7.145–69. 389 Act.2,44-6; 4,32–6. 393-414 Ioannes XXII, Quia vir reprobus ( 16 November 1329) , BF V,411.

340

OCKHAM : OPERA POLITICA

proprium, postquam credentes effecti sunt, fuit inter illos communicatum. Constat autem quod illa, quae possidebant ante conversionem, erant illis quantum ad dominium propria; aliter enim illa communicare non poterant. Quare sequitur quod fuerunt quoad auctoritatem seu dominium inter eos 400 communicata. Quod de rebus [non] consumptibilibus usu scriptura praedicta Actuum ivo aperte dicit, nisi violentia sibi fiat. Cum enim dixisset: 'Nec quisquam eorum, quae possidebat, aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia ' , parum post sequitur: 'Nec quisquam egens erat inter illos ', et huiusmodi volens reddere rationem, subdidit: ' Quotquot [ enim] 405 erant possessores agrorum et domorum, [ vendentes ] afferebant pretia eorum, quae vendebant, et ponebant ante pedes Apostolorum ' etc. Cum autem prius dicat quod inter credentes erant omnia communia, et postea subiungat quod agri vendebantur et domus, evidenter apparet quod illa communia, antequam venderentur, erant effecta ; aliter enim sequitur quod 410 remansissent illorum, quorum prius fuerant propria, et per consequens quod ipsi post illorum venditionem remansissent proprietarii : cuius tamen contrarium dicit scriptura praedicta, cum dicit: 'Nec quisquam eorum, quae possidebat, [aliquid] suum esse dicebat. ' Sed iste error per textum Bibliae confutatur. Nam Actuum vº legitur sic: 415 Vir autem quidam , nomine Ananias, cum uxore sua Saphira vendidit agrum; et fraudavit de pretio agri, conscia uxore sua, et afferens partem quandam, ad pedes Apostolorum posuit. Dixit autem Petrus: [ ‘Anania, cur temptavit Sathanas cor tuum, mentiri te Spiritui sancto, et fraudare de pretio agri? Nonne manens tibi manebat, et venundatum in tua erat ] potestate?' 420 Ex quibus verbis liquet quod Ananias non vendidit agrum suum nomine communitatis , sed nomine proprio, et quod post venditionem pretium fuit suum antequam voveret illud Deo ; cuius postea partem posuit ante pedes

399 alias const. 397 illos: eos const. 399 illa: illis const. 400 auctoritatem : 402 nisi sec.const.: 401 non sec.const.: om. r; insumptibilibus T proprietatem const. 403 aliquod T nec r 404 sed parum r 405 illos: eos const. 405 huiusmodi : huius D 405 rationem: causam const. 405 subdit const. 405 enim sec.const. et Vulg.: om.r 406 vendentes sec.const. et Vulg.: om.r 406-7 afferebant ... Apostolorum etc r sec. Vulg.: pretia portabant ante pedes Apostolorum etc const. 408 autem : igitur const. 408 postea: post const. 410 effecta: facta D 410 alias const. 412 illorum 411 fuerant: erant D 412 post: ante const. 410 sequeretur const. 413 dicit: dicat sec.const.: aliorum r 412-3 scriptura contrarium dicit predicta trs.D 418-20 Anania ... 414 possidebant r const. 414 aliquid sec.const. et Vulg.: om.r 422 fuit: esset D tua erat ex Vulg.: Petrus etc usque potestate r 422 quod om.T 402-4 Act.4,32 . 404-5 Act.4,34. 405-7 Act.4,34-5. 415-37 cf. OND 4.407-43. 416-20 Act.5.1-4.

413-14 Act.4,32.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

341

Apostolorum mentiendo quod ibi erat totum pretium agri eiusdem, quod 425 voverat Domino antequam afferret illud ad Apostolos , teste beato Gregorio, qui, ut legitur xvii , q.i , ait : Ananias Deo pecuniam voverat non dicit ' agrum voverat vel dederat ' - quam post diaboli victus persuasione subtraxit. Sed qua morte mulctatus est, scitis . Quod ergo ille mortis periculo dignus fuerit, quia eos, quos [dederat], Deo abstulit nummos etc. Ex quibus 430 liquet quod ager Ananiae numquam fuit communitatis credentium ; et similiter ager loseph, quem vendidit , ut dicit [ ur Actuum ivº ] , etiam non fuit communitatis; et similiter fuit de aliis agris et domibus, quorum pretia assignabantur communitati, et non ipsi agri et alia immobilia. Prius igitur vendebant credentes nomine proprio domos et agros et pretia sponte 435 eorum deputabant sustentationi credentium ; et ideo , postquam sic fecerunt, nullus credentium de hiis, quae possidebat, custodiebat conservabatque, aliquid suum esse dicebat, sed erant illis omnia communia . Decimus tertius error est : Quod Apostoli post Spiritus sancti missionem pro aliquo tempore habuerunt praedia in Iudaea et quod licuisset eis 440 eadem retinere , si voluissent . [ Hic error ponitur ] in haec verba : Si quaeratur, quare Apostoli agros et domos non tenebant in Iudaea, sed potius illis venditis habebant [eorum] pretia in communi, respondet Melchiades papa [dicens]: ' futuram ', id est transituram, ‘ ecclesiam in gentibus ', id est ad gentes, 'Apostoli praevidebant; idcirco praedia in Iudaea minime 445 sunt adepti. ' Et si dicatur quod Melchiades videtur supponere quod credentes etiam ante venditionem praediorum illa nequaquam habuerunt in communi, cum dicat quod illa in Iudaea minime sunt adepti, dicimus quod Melchiades pro tanto dicit Apostolos in Iudaea praedia non fuisse adeptos, quia non sic adepti fuerunt ea, ut illa sibi intenderent retinere; et ideo non 450 videbantur illa fuisse adepti, cum is , qui sic rem adipiscitur, ut eam incontinenti abdicare debeat, adeptus proprie non dicatur. Ex praedictis

424 eiusdem agri trs.T 425 offeret T 425 Apostolos scripsi: apostolum r 426 pecunias 427 quas canon canon 428 Quod: Si canon 429 fuit canon 429 quia: qui canon 429 dederat sec.canon .: om.r 431 dicitur scripsi: dicit r 431 Actuum ivº supplevi: om.r 431 etiam scripsi: et D; om.T 433 et2: vel T 434 credentes vendebant trs.T 438 est om.T 442 eorum 440 Hic error ponitur conieci: om.r 441 tenebant: retinebant const. sec.const.: om.r 442 respondet sec.const.: respondit T; unde dicet D 443 dicens sec.const.: om.r 444 previderunt T 444 in Iudaea om.T 448 dicit: dixit const. 451 a se abdicare const. 450 illa: ea const. 450 is om.const. 449 ut: quod const.

431 Act.4,36–7. 426-9 c.3, C.17, q . 1 , coll.812–3 = Gregorius Magnus, Reg.i.33, CC 140,40. 436-7 Act.4.32 . 438-74 In large part verbally as CB i.11.199.19-200.21 ; see also OND 5.46-176; CI 23.93.38–94.17 ; CE 5.37–55 ; OQ viii.7.170–86. 440-55 BF V,412. 442-5 c.15 , C.12 , q. 1 , col.682 = Decret. de primitiva eccles. ix, Decretal. ps.- Isid. , p.247 .

342

OCKHAM : OPERA POLITICA

patet quod Apostolis fuit licitum in Iudaea, si voluissent, praedia retinere; nec voto compulsi sunt quod illa non retinerent, sed voluntate propria, quia se non contracturos moram in Iudaea, sed transituros praevidebant ad gentes.

455

Sed hic error convincitur manifeste non solum ex hoc, quod servaverunt evangelicam paupertatem , et non minus perfecte quam religiosi , qui perfectionis amore praedia nolunt habere etiam in communi, sed etiam ex illis, quae dicta sunt contra praecedentem errorem. Nam si Apostoli post missionem Spiritus sancti praedia habuerunt in Iudaea, aut habuerunt illa 460 ex collatione credentium, de quibus Actuum ivo fit mentio , aut aliunde , scilicet iure hereditario aut ex emptione aut aliquo alio modo. Secundum dici non potest, quia Apostoli ante passionem Christi omnia reliquerunt , nec habebant unde potuissent sibi praedia acquirere. Primum etiam dici non potest, quia, sicut probatum est prius, credentes non dederunt praedia 465 sua nec communitati credentium nec collegio Apostolorum nec alicui Apostolorum, sed vendiderunt ipsa et pretia assignaverunt pro sustentatione credentium . Decretum autem Melchiadis papae proprie non facit pro ipso, quia Melchiades non dixit quod Apostoli habuerunt praedia in Iudaea, sed dicit expresse oppositum , cum dicat haec verba: futuram 470 ecclesiam in gentibus etc. , ut supra habentur. Ex quibus verbis liquet aperte quod non praedia sed tantum pretia fuerunt data tunc ecclesiae , et ita Apostolis post missionem Spiritus sancti nulla praedia in Iudaea data fuerunt. Qualiter autem modo recitata ad illud decretum Melchiadis papae debeant reprobari , sicut et multa alia contingentia suprascripta, et in opere 475 speciali super constitutione praedicta Quia vir reprobus in quarto tractatu secundae partis dialogi , et etiam in quibusdam aliis opusculis, qui habuerit, clare perspiciet. Decimus quartus error est : Quod beatus Petrus et alii Apostoli post missionem Spiritus sancti fuerunt proprietarii habentes in speciali proprie- 480 tatem seu dominium pecuniarum et aliarum rerum temporalium eis post

454 in Iudaea: 453 quod ... retinerent: illa non retinere T; non om.D; retinuerunt const. ibi const. 460 in Iudaea ante praedia trs.T 462 aliquo om.T 463 reliquerunt: reliquerant scrips.mu 464 habuerunt T 466 nec³ ... Apostolorum om.T 468 credentium om.D 468 proprie om.T 470 dicit T 476-7 4º tractatu 2e partis T, in marg.D²: 1ª parte 2 tractatus D 477 habuerunt T 478 perspicient T 479 est om.T 480 in scripsi: ius r 480 specialem T 456-8 cf. OND 5.196–200. 461 Act.4,34-6. 463 cf. Matth. 19,27. 465 prius: 27.421-37. 471 supra: 27.442-5. 476-8 See Introduction , pp.274–7 ; cf. OND 5.44-135,308-41 . 479-82 Verbally as CB i.12.2.23–5 ; cf. OND 9.91-476; CI 23.94.18-95.30; OQ viii.7.187–9.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

343

divisionem communium, de qua fit mentio Actuum ivº, assignatarum . Decimus quintus error est: Quod res distributae credentibus ante distributionem propriae erant Apostolorum quoad dominium .

485

Decimus sextus error est: Quod in multitudine seu congregatione aliqua omnes sunt egentes et quilibet eorum fit proprietarius et dominus in speciali rerum sibi assignatarum . Isti tres errores xivus, xvus et xvius, [ qui ] repugnant inter se et aliis assignatis in eodem libello, asseruntur sub hiis verbis specialiter: Videtur

490 etiam quod probabiliter posset dici quod post distributionem bonorum usu consumptibilium, quae fiebat inter Apostolos et credentes [alios], ut dicitur Actuum ii et ivo capitulo, quilibet portionis sibi assignatae proprietarius et dominus posset dici. Et hoc scriptura [praedicta] Actuum ivo videtur expresse supponere, cum dicit: 'Nec [enim] quisquam egens erat inter ipsos '; 495 et quare hoc, reddit rationem subiungens : ' Quotquot enim possessores agrorum et domorum erant, vendentes afferebant pretia eorum , [quae vendebant, et ponebant ante pedes Apostolorum. Dividebant autem singulis, prout unicuique] opus erat. ' Cum ergo dicitur quod nullus egens erat', pro eo, quod ' unicuique dividebatur prout opus erat ' , supponit aperte quod 500 illud, quod unicuique dabatur divisum , cuiuscumque erat proprium. Dividere enim est divisim aliquibus diversas partes rei alicuius dare. Cum ergo daretur ab illis, qui dare poterant, scilicet Apostolis, et illis, qui recipere poterant ea, quae ad vitae humanae sustentationem pertinebant, videtur quod dominus fuerit quilibet portionis eius, quae sibi fuerat assignata; aliter 505 non videretur verum quod dicitur, quod egentes [ non] erant, nisi plus post divisionem haberent in assignata sibi portione quam ante. Praeterea, constat quod vestimenta cotidiana inter res usu consumptibiles computantur. Post communionem autem praedictam, de qua fit mentio in praeallegato capitulo

482 communium scripsi: communem r 482 post assignatarum: Videtur etiam ... eius essent add.r; ad lineas 489–514 infra transposui; videas praefat. , p.270 484 erant propriae trs .T 485-7 Quod in multitudine . . . assignatarum ex D f.10 et T f.268* supplevi (videas praefat. , p.270) : quod res ille distribute credentibus ante distribucionem quod in multitudine seu in (om.T) congregacione aliqua omnes sunt egentes etc sicut supra r 486 et: nec T 486 fit conieci: sit r 491 alios 488 qui supplevi: om.r 490 possit const. sec.const.: om.r 493 praedicta sec.const.: om.r 494 enim sec.const.: om.r 495 hoc: 495 subiungens: subdens T 496 et: vel T huius T 496-8 quae vendebant ... 498 dicat const. 499 prout cuique D unicuique sec.const.: eorum etc usque opus erat r 500 cuiuslibet const. 501 alicuius: alicui D 501 aliquibus sec.const.: aliquas r 504 alias const. 503-4 videtur quod om.D 505 non sec.const.: om.r 483-4 cf. OND 9.817-24 ; CE 5.66–85. 489-514 BF V,414-5. 494 Act.4,34.

485-7 cf. OND 9.835-50 ; CE 5.88–95. 495-8 Act.4,34-5.

344

OCKHAM : OPERA POLITICA

Actuum ivo, legitur quod angelus dixit Petro: 'Praecingere, et calcea te caligas tuas '; item, dixit ei: ' Circumda tibi vestimentum tuum ' : ubi clare 510 supponit angelus quod caligae et vestimentum assignata Petro propria quoad dominium erant Petro. Quare videtur quod pecunia, panis, vinum et aliae res usu consumptibiles sibi divisim pro sustentatione vitae assignata similiter eius essent. Istos errores persequi specialiter et detestari deberent omnes religiosi 515 voventes abdicationem proprietatis omnium temporalium in speciali , scilicet canonici regulares , monachi et alii mendicantes . Quia omnes asserunt , et in regulis continetur eorum , quod in huiusmodi imitantur vitam apostolicam et primorum credentium, de quibus fit mentio Actuum ivo, sicut patet de se etiam in regula beati Augustini, beati Basilii et beati 520 Benedicti; quod etiam aperte asseritur xii , q.i , c . [ Quia ] et c. Videntes in textu et in glossa . Sed si Apostoli et alii credentes fuerunt proprietarii et domini portionum sibi assignatarum , religiosi praedicti non imitarentur eos , quia illi non duxissent vitam communem, qualem duc*nt religiosi . Sicut ergo religiosi , quamvis eis res diversae assignentur ad utendum , non 525 sunt proprietarii et domini in speciali earundem rerum – non enim quando assignantur diversae cellae vel res aliae , quilibet eorum est dominus proprius cellae sibi assignatae vel alterius rei – , sic fuit de Apostolis et aliis credentibus , quia nullus eorum fuit proprietarius et dominus in speciali portionis sibi assignatae . Quia sicut patet ex textu Actuum , nulli eorum 530 assignabatur aliqua portio , nisi solummodo ad utendum et sustentandum se, non ad donandum , vendendum vel aliter alienandum illud . Ergo plus, quod quilibet habuit in portione sibi assignata post distributionem et non ante, non erat proprietas sive dominium , sed erat solummodo potestas licita ad utendum eadem portione . Sicut quando monacho assignatur cella 535

510 dixit sec.const.: dicit r 509 in Actibus legitur const. 511 presupponit T 511 assignantur T 511 vestimenta const. 511 cum caligae T 512 Petro om.D ; 513 similiter 513 assignatae const. Petri const. 512 vinum et vestimentum const. 514 essent: erant const. sec.const.: sicut D; sic T 515 detestari et persequi deberent 518 huiusmodi: hoc T 517 scilicet: sicut T specialiter trs.T 520 sicut om.D 521 Quia conieci: om.r 525 diuersi assignarentur T 527 quelibet 520 beati2 om.T 531-2 sustentandum se et utendum trs.T 530 eorum om.T 528 sic: sicut D earum T 534 sive: seu T 532 illud: sic codd. 509-10 Act. 12,8. 515-40 cf. CB i.12.201.14–202.33 ; OND 9.537-8,555-77,860-4. 519-20 Act.4,32. 519-20 cf.Reg.s.Augustini 1 (5) , ed . de Bruyne, RB xlii ( 1930),320; Basilus, Reg. a Rufino latine versa xxviiii, CSEL 86,76; Reg.s.Benedicti xxxiii CSEL 75,90-1 . 521 c.8 , C.12 . q. 1 , coll.678-9 ; c . 16, coll.682-3 with Gl.ord. s.v. ' Apostolorum' ; cited OND 9.413-4.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

345

vel alia res ad utendum, plus aliquo modo habet in eadem re quam antea ; non tamen habet proprietatem in ipsa seu dominium , sed solum habet in ipsa licentiam et licitam potestatem utendi eadem re quamdiu concedens voluerit, et ideo sine iure , sed non sine licentia, quam non habuit ante ; 540 quia antequam sibi assignaretur, non debuit ea uti. Decimus septimus error est: Quod votum vivendi sine proprio non se extendit ad illa, quibus necessario eget vita humana . Hic error ponitur in libello praefato Quia vir reprobus sub eisdem verbis . Qui repugnat tam patenter regulis religiosorum ab ecclesia approbatis et canonibus sacris ac 545 traditionibus sanctorum patrum et universali sententiae et observantiae religiosorum voventium vivere sine proprio [ quod ] improbare ipsum videtur superfluum . Et ideo ad praesens sufficiant pauca verba adducta ex regula beati Augustini , quibus asseritur quod secundum ipsam nullus vovens ipsam debet habere proprietatem eorum, quae spectant ad victum 550 vel vestitum; quibus tamen potissime necessario eget vita humana. Dicitur ergo sic in eadem regula: Sit vobis anima una et cor unum. Et non dicatis aliquid proprium, sed sint vobis omnia communia, et distribuatur unicuique vestrum a praeposito vestro victus et tegumentum, non aequaliter omnibus, quia aequaliter omnes non valetis, sed potius unicuique sicut cuique opus 555 fuerit. Sic enim legitur in Actibus Apostolorum: ' Quia erant illis omnia communia ' etc. In eadem regula sic scribitur : Vestes vestras in unum habeatis, sub uno custode vel duobus, vel quot sufficere possint ad eas excutiendas ne a tinea laedantur; et sicut pascimini ex uno cellario, sic induamini ex uno vestiario . Si fieri potest, ad vos non pertineat quod vobis 560 indumentum pro temporum congruentia proferatur, utrum hoc recipiat unusquisque quod deposuerat , an aliud, quod alter habuerat . Ex quibus verbis colligitur manifeste quod votum vivendi sine proprio secundum regulam beati Augustini ad victum et vestitum , quibus potissime eget necessario vita humana, se extendit, et per consequens ad domos et tecta , 565 cum huiusmodi necessario eget vita humana .

536 res alia trs.T 536 antea: ante T 537 seu: vel T 539 quam: quod T 545 et¹: ac T 546 quod supplevi: om.r 546 improbare itaque T 545 et² om.T 547 sufficiunt T 554 non valetis aequaliter omnes 547 adducta pauca verba trs.T 551 cor: corpus T trs.T 554 cuique om.T 555 legitis auct.laud. 557 possint: 556 eadem: ea T potuerint auct.laud. 564 tecta: cetera T 562 vivendi corr.D2: vovendi r 541-65 Much of this verbally as CB i.13.203.1–24; cf. OND 9.610–87 ; CI 23.95.31-7; CE 5.108-114; OQ viii.7.212-4. 541-3 BF V,415. 551-6 Reg.s.Augustini 1 (5 ) , ed . de 556-61 Reg.s. Bruyne, p.320; cited CB i.13.203.11-14. 555-6 Act.4,32 ; cf. Act.4,34. Augustini 8 ( 12 ), ed. de Bruyne, p.323 ; cited CB i.13.203.15-20 ; OND 9.634–9.

346

OCKHAM : OPERA POLITICA

Decimus octavus error est : Quod Christus inquantum hom*o viator, passibilis et mortalis non solum paucarum et parvarum ac vilium rerum, sed etiam regni temporalis et mundani ac universaliter omnium rerum temporalium habuit in speciali dominium et proprietatem. Decimus nonus error est: Quod totus ille psalmus Eructavit cor meum 570 verbum bonum intelligi debet de regno temporali tam quoad Christum quam quoad sponsam eius ecclesiam: ut Christus fuerat rex in temporalibus et sponsa eius ecclesia in temporalibus fuit regina dominans temporaliter in eodem regno temporali , in quo temporaliter et saeculariter dominabatur Christus inquantum hom*o passibilis et mortalis. Istum enim 575 errorem [ecclesia Avinionica ] callide introducit, ut omnia regna temporalia sibi subiiciat et in servitutem contra libertatem evangelicae legis redigat universos. XXus error est : Quod Christus fuit dominus omnium temporalium 580 inquantum crucifixus . XXIus error est: Quod regnum et universale dominium habuit dominus Ihesus inquantum Deus ab aeterno eo ipso , quod Deus pater genuit eum. XXIIus error est: Quod nichilominus habuit dominium aliquarum rerum temporalium non ab instanti suae conceptionis , sed postea successive 585 modis aliis , utpote ex collatione fidelium et emptione acquisitarum . XXIIIus error est : Quod Christus non potuit renuntiare regno et universali dominio temporalium, quia, si fecisset, contra ordinationem Patris fecisset. XXIVus error est: Quod non carentia dominii fecit Christum pauperem et egenum , sed potius carentia fructus et obventionis rerum , quarum 590 dominus erat.

566-9 inquantum ... proprietatem ex D f. 10 et T f.269 : quod Christus etc (om.T) sicut 567 sed et parvarum T 568 etiam: et T 568 ac mundani T 573 fuit: supra r fuerit T 574 quo ecclesia auinionica r 576 ecclesia Avinionica ex linea 576 supplevi: om.r 577 et om.T 583 error est om.D ut passim usque ad lineam 594 586-8 regno ... 589-91 dominii . . . erat ex fecisset ex D f.10 et T f.269 supplevi: renunciare ut supra r D f. 10 et T f.269′ supplevi: carencia ut supra r 566-9 Verbally as CB i.15.205.17-21 ; cf. OND cc.93–6; CI 23.96.34–97.17 ; OQ viii.7.215–9. 570-1 Ps.44. 570-8 Verbally as CB i. 16.208.23-33 ; cf. OND 93.1181-1201 ; CE 5.207-12. 581-2 Verbally 579-80 Verbally as CB i.16.209.8–9; cf. OND 93.1344–53; OQ viii.7.219–20. as CB i.16.209.15–17 ; cf. OND 93.1401-9 ; CI 23.97.18-22 ; CE 5.213–32 ; OQ viii.7.220–3. 583-5 Verbally as CB i.16.209.22–5; cf. OND 94.293–314 ; CI 23.97.23–98.9; OQ viii.7.223–6. 586-8 Verbally as CB i. 16.209.33–5 ; cf. OND 95.112-533 ; CI 23.98.9-31 ; CE 5.286–98; OQ viii.7.226-8. 589-91 Verbally as CB i. 16.210.10-12 ; cf. OND 96.49–153 ; CI 23.98.32–4 ; CE 5.293-308 ; OQ viii.7.228-30.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

347

XXVus error est : Quod nudum dominium separatum in perpetuum ab omni perceptione commodi rerum, habentem non facit divitem . XXVIus error est: Quod dominium rerum temporalium ab omni percep595 tione commodi reputandum .

temporalis

perpetuum

separatum

est

inutile

Isti novem errores affirmantur in saepedicto [ libello ] Quia vir reprobus in haec verba: Secundo quaeritur utrum Christus alicuius rei temporalis dominium habuerit, et quale. Quod autem dominium rerum temporalium 600 habuerit, sacra scriptura tam in Veteri Testamento quam in Novo in multis locis testatur. Multi enim prophetae eum regem futurum populi Israelitici et per consequens habere regni dominium prophetarunt. Isaias quidem sic de eo prophetavit xxxiiiº capitulo dicens: Ecce ' Dominus iudex noster ' etc. Et infra: Totus ille psalmus ' Eructavit cor meum ' etc. loquitur de rege illo et 605 sponsa eius, [scilicet] ecclesia. Et infra: Cum enim Pilatus illum interrogasset numquid rex esset Iudaeorum, respondit ei: 'Regnum meum non est hinc.' Non dixit: 'Non est hic ', sed: 'Non est hinc ' , quasi diceret: 'Regnum meum non habeo a mundo vel de mundo ' , sicut nec habebat, sed a Deo, sicut angelus eius genetrici praedixerat, dicens Lucae iº: 'Dabit ei 610 Dominus sedem David, patris sui . ' Et infra: Cum rex et dominus fuerit factus inquantum crucifixus, [et crucifixus fuerit inquantum] hom*o, sequitur quod regnum et dominium sibi tamquam homini Deus concessit. Et infra : Praemissa [autem, scilicet] regnum et universale dominium, habuit Ihesus inquantum Deus ab aeterno eo ipso, quod Deus Pater genuit eum, et 615 inquantum hom*o ex tempore, scilicet ab instanti conceptionis suae, ex Dei ordinatione. Et nichilominus habuit dominium aliquarum rerum tempo-

597 libello scripsi: om.r 597 errores novem trs.T 600 habuerit sec.const.: habuit r 601 enim: quidem const. 600-1 multis in locis trs.D 602 regni dominium : regnum T 603 xxxiii correxi: 34 r 603 noster sec.const.et 602-3 sic post capitulo trs.const. 604 illo: isto const. 605 scilicet sec.const.: om.r Vulg.: vester r 605 enim om.D 605 illum: eum T 605-6 interrogaret utrum const. 606-7 post non est: de hoc mundo. Ex quo Pilatus concludens dixit Ergo rex es tu ? Ihesus vero respondit Regnum meum non est hinc add. const.; sed cf. CB i.15.205.35 et OQ viii.7.246 608 vel de mundo 610 Dominus Deus const. om.const. 608 sed: immo const. 610 sui: eius 613 autem scilicet const.sec.Vulg. 611 et crucifixus . . . inquantum sec.const.: om.r sec.const.: om.r 613 universale regnum et dominium trs.D 614 quod: quo const. 616 ordinatione: datione const. 616 aliquarum: aliarum D 592-3 cf. CB i.16.210.25–6 ; also OND 96.154–92 ; CE 5.309–21 ; OQ viii.7.230–2 . 594-6 Verbally as CB i.16.211.7–9; cf. OND 96.193–212 ; CI 23.98.35-99.21 ; CE 5.322-30; 598-603 BF V,441. OQ viii.7.232-4. 603 cf. Is.33,22. 604 BF V,441 ; Ps.44. 610-12 BF V,442. 609-10 Luc.1.32. 605-10 BF V,441. 606-7 Ioann. 18,36. 613-22 ib.

348

OCKHAM : OPERA POLITICA

ralium non ab instanti suae conceptionis, sed postea successive modis aliis, utpote ex collatione fidelium et emptione acquisitarum; et quae sint illa, videamus. Nullus melius potest de hiis testimonium perhibere quam Apostoli et discipuli. Videamus ergo quid super hoc ipsi dicant, specialiter a 620 tempore, quo coepit miracula facere et praedicare. Certe narrant ipsum habuisse [aliqua, licet] pauca. [Habuit] itaque vestimenta. Et infra: Itaque beatus Ioannes Baptista videtur praesupponere quod habuit calceamenta . Et infra: Item, Ioannes supponit eum loculos habuisse . Et infra: Et etiam quod vinum interdum habuit, patet, quia ad minus in cella sua, in qua eucharis- 625 tiae ministrat sacramentum . Et infra: Ex quibus evidenter apparet ipsum regno et dominio non renuntiasse praedictis; immo videtur quod nec potuit renuntiare, et si fecisset, contra ordinationem Patris fecisset . Et infra : Dicendum quod non carentia dominii fecit eum pauperem et egenum, sed potius carentia perceptionis fructus et obventionis rerum, quarum dominus 630 erat. Nudum enim dominium, separatum in perpetuum ab omni perceptione commodi rerum, habentem non facit divitem, cum sit inutile reputandum; unde habens tale dominium potest merito egenus [et pauper] reputari. Quod patet ad sensum. Si enim rex Franciae non renuntiando regno absentaret se a regno et post lapsum alicuius temporis incognitus rediret ad illud, si se pro 635 rege non gereret nec aliqua emolumenta perciperet dicti regni, sed in domo regia perciperet ut unus mendicus ex gratia necessaria vitae suae, talis utique, licet rex esset et dominus, posset mendicus et pauper merito reputari. Hinc est quod Apostolus ad Galatas ivo dicit quod heres, quamdiu est parvulus, non differt a servo, cum [ tamen] sit dominus omnium . Sic 640 Christus, 'Rex regum et Dominus dominantium ' , quoad perceptionem fructuum regni et rerum temporalium, nisi in valde paucis, pro rege vel

620 discipuli 618 et : vel const. 619 Nullus autem add.const.; Nullus alius add.T 622 aliqua licet sec.const.: om.r eius const. 621 coepit: incepit T 620 ergo: igitur T 622 Itaque om.T; Item const. 622 Habuit sec.const.: om.r 623 praesupponere: 624 eum: illum const. presumere D; supponere const. 624-5 Et etiam quod vinum : Et 625 cella sua: om.T; Quod autem vinum const. 625 habuerit const. 625 quia: quod const. 627 nec potuit: non potuerit const. 626 ministrat: instituit const. coena illa const. 632 rei const. 633 et pauper 628 Patris ordinationem trs.D 628 illud renuntiare D 638 utique sec.const.: om.r 637 perciperet post gratia trs.D 637 mendicus: alius const. licet sec.const.: enim cum r 638 et pauper: pauperque D 639-40 parvulus est trs.D 642 fructuum sec.const.: fructus r 640 tamen sec.const.: om.r 622-3 ib.; cf. Matth.3,11. 624 ib.; cf. Ioann . 13.29 ; c . 17 , C. 12, q.1 , col.683 = Augustinus, in Ioann . Evang. tr.lxii.5 , CC 36,485 . 624-6 ib.; cf. Matth.26,27; 628-45 ib. 639-40 cf. Gal.4,1 . Marc . 14,23-4 ; Luc.22.17. 626-8 BF V,443. 641 Apoc.19.16.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

349

domino se non gessit; propter quod merito pauper dici potuit voluntarius et egenus, non propter dominii carentiam sive regni, sed propterea, quia se 645 eorum fructibus sive proventibus non iuvabat. In hiis verbis novem praescripti continentur errores . Qualiter autem quidam illorum sint inter se contrarii et qualiter singuli reprobantur, in opere prolixo super eodem libello Quia vir reprobus etiam in quarto tractatu [ secundae ] partis dialogi videri poterit. Ad praesens autem causa 650 brevitatis solummodo improbo ipsos quoad hoc , quod dicitur quod Christus fuit dominus et rex in temporalibus et habuit universale dominium omnium temporalium rerum in speciali . Quod non solum per illa, quae dicta sunt supra, ivº capitulo , sed etiam per alia plurima patet esse falsum . De quibus ad praesens adducam pauca.

655

Ait enim ipse Christus Matthaei viiiº : Vulpes foveas habent, [ et volucres caeli nidos; Filius autem hominis non habet ubi caput suum reclinet] . Ex quibus verbis patenter habetur quod Christus tempore illo non habebat hospitium . [ Aut ergo non habebat hospitium ] quoad usum facti , aut non habebat quoad dominium et proprietatem . Primum non potest dari , quia

660 Christus manebat in hospitio, id est secundum usum facti habebat hospitium ; non enim cotidie comedebat et bibebat, et dormiebat extra omnem domum. Est ergo intelligendum quod non habebat hospitium proprium tamquam suum quoad dominium et proprietatem, ubi caput suum reclinaret.

665

Amplius, Christus non fuit constitutus a Deo vel ab homine iudex in temporalibus vel hereditatum divisor. Nam cum quidam , sicut legitur Lucae xii , diceret sibi : Magister, dic fratri meo, ut dividat mecum hereditatem, respondit: O hom*o, quis me constituit iudicem et divisorem super vos ? quasi dicat ' Nullus ' . Non ergo fuit rex in temporalibus, cum ad

670 regem temporalem pertineat de temporalibus iudicare et hereditates inter contendentes super ipsis dividere .

644-5 se ante iuvabat trs.D 646 predicti T 648 etiam: 645 sive: seu T; et const. et iam mu 649 partis om.T 649 secundae conieci: om.r 650 quoad: quod 655 habent etc 655 enim: ergo Ꭰ 655 ipse om.D ad D 654 ad praesens om.D add.T 655-6 et volucres ... reclinet sec. Vulg. supplevi (cf. CB i.15.207.5–6): om.r 658 Aut... hospitium ex CB i.15.207.8 supplevi: om.r 659 habebat hospitium D 660 id est 665-9 iudex . . . super ex D f.10 665 vel : aut D 662 Est ergo: Igitur est T om.D 668 et: aut Vulg. et T f.269 (iudex temporalium T) : ab homine etc ut alibi usque ad vos r 670 inter: super T 671 ipsis: ipsa T 669 Non om.D 647-8 in opere prolixo: perhaps OND cc.93-6. 649 dialogi: see Introduction , pp.274–6. 655-64 cf. OND 653 supra: 4.12-29. 655-95 In large part verbally as CB i.15.207.2-208.14. 93.797-843. 655-6 Matth.8,20. 665-71 cf. OND 93.483–94. 667-9 Luc.12,13–14.

350

OCKHAM : OPERA POLITICA

Rursus , Christus recusavit regnum temporale sibi oblatum, ut patet Ioannis viº , et de seipso dicit Ioannis xviiiº : Regnum meum non est de hoc mundo , dansque intelligere quod, quamvis concederet se esse regem , non tamen concessit se esse regem temporalem, subiunxit: Si ex hoc mundo 675 esset regnum meum [ministri mei utique decertarent ut non traderer Iudaeis]. Nunc autem regnum meum non est hinc , id est ' Regnum non habeo temporale contra voluntatem Caesaris , sed spirituale . ' Quod Pilatus quamvis infidelis intelligens , pronuntiavit post quod non invenit causam mortis in eo; quod tamen non fecisset, si Christus coram eo dixisset se esse 680 regem temporalem , cum non esset rex constitutus a Caesare . Christus ergo non fuit rex in temporalibus, quia non rexit temporaliter seu saeculariter, sed solummodo spiritualiter et in spiritualibus , non quidem dominative seu despotice sed ministrative , ipso teste et dicente : Non veni ministrari, sed ministrare . Nec regnum Christi inquantum hom*o 685 passibilis et mortalis erat temporale comprehendens aliquam regionem magnam sicut Iudaeam vel aliam consimilem . Sed regnum eius spirituale erat, ad quod solummodo pertinebant credentes in ipsum, teste Augustino, qui super Ioannem ait: Fideles Christiani sunt regnum eius ; et iterum dicit: Quid est regnum eius, nisi credentes in eum ? Cui concordat beatus 690 Gregorius dicens : Saepe in sacro eloquio praesentis temporis ecclesia dicitur regnum caelorum . Omnes itaque auctoritates dicentes Christum esse regem et universalem dominum omnium intelligendae sunt de Christo secundum deitatem vel humanitatem post Passionem vel de regno spirituali . Per quem modum omnes sacerdotes et clerici et praesertim praelati , 695 etiam religiosorum mendicantium , dic*ntur reges a regendo , xii , q.i , c . Duo sunt, sicut etiam sacerdotium novae legis dicitur sacerdotium regale [ab] Apostolo primo, et tamen sacerdotes novae legis non dic*ntur reges

672-6 sibi oblatum . . . regnum meum ex D f.10 et T f.269′ (ut patet: videlicet T): temporale etc illa racio ponitur superius usque nunc r 676 ministri . . . Iudaeis sec.Vulg.: 680-1 dixisset post 679 post quod: post quam T regnum meum etc D f. 10 et T f.269r temporalem trs.T 682-94 temporaliter seu saeculariter . . . vel humanitatem ex D f. 10 et T f.269 supplevi (despotice: dispositiue D; Iudaeam : Indiam D) : non rexit ut supra ponitur 698 Apostolo ibidem usque post passionem r 690 Quod auct.laud. 698 ab conieci: om.r 699 itaque: quoque T primo T: sicut dicitur Apoc . 12 D 673-4 Ioann. 18,36. 672-3 cf. Ioann.6,15. 675-7 ib. 672-81 cf. OND 93.214-360. 687 Iudaeam: cf. OND 93.419–25 . 679-80 cf. Ioann . 18,38. 685 cf. Matth.20,28 . 689 Cat.aur in Ioann.6 2; cf. Augustinus, in Ioann .Evang . tr.xxv.2 , CC 36,248. Cited OND 93.364. 691-2 Gregorius 690 Augustinus, in Ioann. Evang. tr.cxv.2, CC 36,644 ; cited OND 93.387. Magnus, in Evang. hom.i.12, PL 76,1118 ; cited OND 93.413-4. 696-7 c.7, C.12, q . 1 , col.678; 697 I Petr.2,9. but for rex a regendo see Isidorus Hispal. , Etymol.ix.3,4.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

351

temporales . Vicarius itaque Christi non aestimet se habere regnum et 700 universale dominium omnium rerum temporalium , cum vicarius non sit maior illo, cuius est vicarius . XXVIIus error est : Quod Ihesus Christus dominus noster nec ante Passionem et missionem Spiritus sancti nec [ post ] dedit aliam legem vivendi Apostolis quam quibuscumque aliis discipulis, scilicet Christianis. 705 viris et mulieribus. Hic error asseritur in saepedicto libello bullato Quia vir reprobus sub hiis verbis : Beatus Clemens in quadam epistola, cuius pars recitatur xii, q.i, c. 'Dilectissimis ', expresse supponit quod eadem erat Apostolorum et discipulorum vita, dicens: ' Communis vita omnibus necessaria est, et maxime [hiis], qui vitam Apostolorum eorumque discipulorum 710 imitari volunt. ' [ Et supra : De discipulis autem constat quod habuerunt aliqui multa. De loseph ab Arimathia legitur ] Ioannis xixº quod erat discipulus Ihesu; [Matthaei autem] xxvii dicitur quod erat dives hom*o et discipulus Ihesu . Item, constat quod Symon leprosus erat de discipulis Ihesu; et tamen legitur Matthaei xxviº quod [Ihesus ] erat in Bethania in 715 domo eius. Item, Lazarus, Martha et Maria, qui erant discipuli eius, erant multa bona habentes. Unde legitur de eis Ioannis xiº quod castrum erat in Bethania Mariae et Marthae [ et quod in Bethania fecerunt ei coenam ' magnam, in qua 'Martha ministrabat, Lazarus autem erat unus ex discumbentibus cum eo. Maria vero, accepta libra unguenti nardi pistici pretiosi, 720 unxit pedes Ihesu, et extersit capellis suis] pedes eius. ' De Tabitha quoque, quae interpretatur Dorcas, quam Petrus suscitavit a mortuis, legitur Actuum ixo quod erat discipula et plena operibus bonis, et eleemosynis, quas faciebat ', et quod ' omnes viduae flentes ostenderunt Petro tunicas [et vestes],

699-701 habere regnum ...illo ex D f. 10-11 ' et T f.269 : estimet se etc. Sicut ibidem (ibi T) usque cuius est vicarius r 703-5 et missionem . . . viris et ex D f. 11 et T 269г: passionem etc usque mulieribus r 703 nec post scripsi: non T; om.D 703 aliam scripsi: aliquam r 706 epistola sua const. 708 Vita communis trs.D 709 hiis sec.const.: om.r 710-11 De discipulis ... legitur 710 Et supra conieci: om.r sec.const.: om.r 711 xix° scripsi: 12 D; om.T 712 Matthaei autem sec.const.: etc et T; 713 Iterum const. 714 Ihesus sec.const.: om.r om.D 715 Maria et Martha trs.D 715 Maria Magdalene const. 716 erat in: dictum const. 717 erat Mariae Magdalene const. 717-20 et quod ... capellis suis sec.const .: marthe sicut (sic D) habetur in textu 722 bonis etc (om.T) usque pedes eius (scilicet lesu add.T) r 721 quam: quoniam T om.T 723 ostendebant D 723 et vestes const.sec .Vulg.: om.r 702-5 cf. CB 1.17.211.8-212.3 ; OND 1.60–91 ; CI 23.99.22–35 ; CE 5.360–419 ; OQ 705-10 BF V,444. 708-10 c.2, C. 12 , q . 1 , col.676 = [Clemens papa I] , viii.7.269-71 . Ep.iv.82, Decretal.ps. -Isid. , p.65. 710-27 BF V,444 . 711 Ioann. 19,38. 712 Matth.27,57. 716-7 loann. 11,1. 717-20 cf. Ioann . 12,2-3. 721-3 Act.9,36. 713-15 Matth.26,6. 723-4 Act.9,39 .

352

OCKHAM : OPERA POLITICA

quas faciebat Dorcas eis ' : ex quo patet quod illa, non obstante discipulatu, temporalia habebat, de quibus faciebat eleemosynas praedictas. Nec reperi- 725 mus quod [Thesus Dominus noster] aliam legem [vivendi ] discipulis dedit [et] aliam Apostolis [ suis]. Ex quibus liquet aperte quod secundum actorem eorum Christus nullo tempore aliam legem dedit vivendi Apostolis quam quibuscumque Christianis viris et mulieribus , quos omnes per discipulos intelligit.

730

Sed iste error scripturae sacrae et rationi repugnat. Nam Christus dixit Apostolis ne possiderent aurum vel argentum vel pecuniam, Matthaei xº , quod tamen non iniunxit omnibus Christianis . Amplius, status Apostolorum non erat imperfectior statu religiosorum et sacerdotum et diaconorum sequentium eos . Religiosi autem, sacerdotes et 735 diaconi ad legem vivendi specialem artantur, ad quam Christiani alii non artantur nisi seipsos voluerint obligare ; religiosi paupertatem specialem servare tenentur et sacerdotibus et diaconibus bigamia noscitur interdicta. Apostolis ergo specialis lex vivendi erat indicta, quam multi alii Christiani 740 servare non tenentur. Haec de erroribus ecclesiae Avinionicae assertis in quattuor libellis bullatis , quorum primus incipit Ad conditorem canonum , secundus Cum inter nonnullos , tertius Quia quorundam , quartus Quia vir reprobus, abbreviationis causa [ sufficiant] . Et praeter praedictos inseruntur eis alii circiter xviii . Numquam enim scripturam legi nec catholici nec haeretici nec 745 pagani, in qua ita pauca vera falsis miscerentur. Vix enim in omnibus illis verbis est unum verbum verum praeter verba aliorum, quae recitantur in eis . Quam fantastica enim sint multa de eis , illitterati et rustici valent aperte discernere ; et quantum experientia certificatus puto quod memoria praecellentissimi ipsa valeant opinari , tamen puto quod nullus vigens 750

724 illa: ista const. 726 Ihesus . . . noster 724 ex quo: exemplo T; ex quibus const. sec.const.: om.r 726 vivendi sec.const.: om.r 726 dederit const. 727 et sec.const.: om.r 727 suis sec. const.: om. r 732 apostolis Nichil tuleritis in via add. et del.D 732 x° scripsi: 16 r 733 tamen om.T 735 et sequentium D 736-7 ad quam ... artantur om.T 737 voluerunt T 738 servare: obseruare T 738 diaconis T 740 servare non: nullatenus seruare T 742-4 primus . . . sufficiant: principia supra notata sunt T 744 abbreviationis causa sufficiant conieci: abrenunciacionis causa D 744 inseruntur scripsi: asseruntur r 745 xviii: 10 T 746 ita: tam T 747 verbis om.T 746 miscentur T 747 aliorum : illorum T 749-52 et quantum . . . lapis om.T 727-40 Mostly verbatim as CB i.17.212.28-213.6 (where at 213.4 read bigamiam). 732-3 Matth . 10,9. 745-8 Close verbally to CB i.17.213.19-23 ; cf. Epist. 10.5-8 ; CI 24.103 . 14-23 ; OQ viii.7.298–305. 749-50 memoria praecellentissimi : cf. I Dial.i.8 ; AP 11.87-101 .

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

353

iudicio rationis multis de ipsis etiam opinando valeat adhaerere vel de ipsis aliqualiter dubitare, non plus quam posset credere quod equus esset lapis . XXVIIIus error ecclesiae Avinionicae, de superbia luciferina, immo plus quam luciferina, et antichristiana - quae non ut Lucifer desiderabit , scilicet 755 similis esse Altissimo , sed adversabitur et extolletur super omne, quod procedens , est: Quod si quaestio aliqua super aliquo dicitur Deus contingente fidem deducta fuerit ad apostolicam sedem, nullus debet ex tunc alterutram partem determinare , eligere vel approbare . Iste error ponitur inter constitutiones ecclesiae Avinionicae ordini fratrum Minorum 760 traditas ut servandas . Illius autem constitutionis haec sunt verba: Districtius etiam inhibemus ne, postquam super negotio fidei [ quaestio seu dubitatio aliqua, super qua sint opiniones adversae vel diversae, deducta fuerit ad apostolicae sedis examen, quisquam ex tunc alterutram partem determinare, eligere vel approbare praesumat; sed super ea sedis eiusdem 765 iudicium seu ] declaratio exspectetur. Ex qua evidenter perpenditur quod conditor illius non solum rebus et personis, sed etiam fidei Christianorum se reputat dominari , cum intendat quod tota fides ipsorum ex eius iudicio et declaratione dependeat , et ita perpaucis verbis tota vita Christiana. destruitur, ut nichil certum et solidum in ea consistat . Nullus est enim 770 articulus fidei , de quo non possit quaestio seu dubitatio suboriri et super quo non possunt opiniones diversae et adversae exortae ad examen sedis apostolicae deduci . Ergo si super quocumque articulo fidei huiusmodi quaestio seu dubitatio deducta fuerit ad examen praedictum, nullus frater Minor ex tunc debet alterutram partem determinare , eligere vel appro775 bare: quod non est aliud quam evacuare totam catholicam fidem . Istum autem errorem numquam aliquis haereticus explicite ausus fuit asserere , licet ecclesia Avinionica factis et gestis quamplurimis se tenere ipsum demonstret.

753 luciferiana T 754 luciferiana T 754 desiderabit scripsi: desiderabat D; desidabit T 754 scilicet D; se T 756 Deus procedens: Deo T 757 ex om.T 758 ad alterutram T 761-5 quaestio 758 determinare scripsi: declinare T; declarare D 760 ut: et D; ad T ... iudicium seu sec.const.: fidei sicut ibidem habetur usque declaracio expectetur r 767 reputat scripsi: reputant D ; reprobat T 766 etiam om.D 767 eius : illius T 768 perpaucis: paucis T 768 vita T: via Dmu 769 solidum et certum trs.T 769 enim 770 seu: et D 770 de: sed D est trs.T 771 exortae om.D 772 deduci: adduci D 777 quampluribus T 778 demonstrat T 777 licet eciam T 755-6 cf. II 753-804 cf. CB lib.iv per totum; CE 7.272-82n. 755 cf. Is . 14,14. Thess. 2,4. 760-5 Benedictus XII , Redemptor noster (28 November 1336 ) , ed. M. Bil, AFH xxx ( 1937), 354.

354

OCKHAM : OPERA POLITICA

Sed forte dicet aliquis quod constitutio praedicta non debet intelligi de articulis fidei et de illis, quae certa sunt et quae non possunt in dubium 780 revocari . Iste faciliter duobus modis repellitur. Uno modo sic: Leges fiunt de illis , quae accidunt, et de illis debent intelligi . Tempore autem conditoris constitutionis praedictae , ipso in Avinione tunc exsistente , quaestiones de certis in fide ad illam curiam . deductae sunt , scilicet : An mundus fuit ab aeterno ? An quilibet hom*o 785 iustus sit Deus ? An quilibet hom*o iustus creavit stellas ? An sine tali homine iusto Deus sciret quicquam facere? An, sicut substantia panis in sacramento altaris convertitur in corpus Christi, sic quilibet hom*o iustus convertitur in Deum ? An creaturae sint purum nichil? An beati in caelo sint inferiores Deo? et plures aliae, de quibus nulla vetula , nullus 790 rusticus dubitat . Ergo de talibus quaestionibus debet praedicta constitutio intelligi . Secundo modo repellitur: Quia etiam de nullo dubio debet praedicta constitutio intelligi. Nam licet praesumendum sit de diffinitione papae, non tamen sic , quin sibi revelatio divina, scriptura sacra et ratio evidens 795 praeferatur. Et ideo quandocumque aliquis de quocumque contingente fidem est certus per revelationem , scripturam sacram vel rationem evidentem , quantumcumque quaestio vel dubitatio super hoc deducatur ad apostolicam sedem, ipse debet esse firmus in scientia sua et in illo , quod novit aliquo praedictorum modorum ; et ita non debet exspectare deter- 800 minationem apostolicae sedis , sed si sedes quaecumque iudicaverit contra illud, quod est sibi certum aliquo praedictorum modorum, debet ipsam pro loco et tempore reprobare et ei nullatenus neque verbo vel facto consentire, ne inter fautores haereticorum vel haereticae pravitatis computetur.

785 scilicet An: sicut enim D 785 hom*o om. D 786-7 An sine . . . facere post Deum (linea 789) trs.T 787 iusto om.T 788 altaris in marg.add.T 788 hom*o om.T 795 sacra om.T 798 quantumcumque 793 modo om.T 793 nullo T: verbo D 799 et: eciam D 801 quaecumque : corr.D2: quantum D 798 deducatur super hoc trs.D quicunque T 802 ipsam scripsi: ipsum r 803 vel: neque T 804 vel: et T 804 pravitatis haereticae trs.T 804 post computetur desinit T 782-3 cf. Dig . 1.3.5 ; CB iv.5.254.22-4 , which refers to Gl.ord.ad c.13 , di.28 s.v. ‘ solet'. 783-4 Jacques Fournier, the future Pope Benedict XII , had been created cardinal priest on 18 December 1327. 784 quaestiones: all these, except the last, echo propositions ofMaster Eckhart condemned as heretical or suspect in the bull In agro dominico (27 March 1329 ) , ed. H. Denifle, ALKM ii ( 1886 ), 637–9 ; cf. Denzinger, Enchir. nos.952-76 . For the last, see G. Théry, AHDLMA i ( 1926) , 240–1 . Cf. supra , 27.103–8 ; CB iv.4.251.20–252.2; IIusIIIae Dial.ii.8. 794 praesumendum sit: cf. supra , 16.1-5 ; Brev.i.11.1-8n.

DE IMPERATORUM ET PONTIFICUM POTESTATE

355

[CAPITULUM XXVIII ]

Quod ecclesia Auin[i]onica et is qui gerit se pro papa a catholicis merito debet iudicari pro iniuriis et erroribus quibus christianitatem turbare ac impetere nititur et laborat.

BREVITER patefacto qualiter ecclesia praedicta cunctis iniuriatur fidelibus et quales errores ac haereses pertinaciter approbat et defendit, monstrandum est quod pro illis merito debet accusari a fidelibus, iudicari et dampnari .

Quod ergo de haeresi valet accusari et per consequens iudicari , quia accusatio debet fieri coram iudice , expresse patet dist . xl . Quod etiam ratione patet. Nam ille , qui minor est omni catholico, [est omni dignitate privatus . Sed papa minor est omni catholico] , si incidit in canonem latae sententiae, teste glossa , xxiv, q.i, in principio , super illo verbo [ ' haere-

10 sim' ] : Hic est casus, in quo papa papam ligare potest, in quo papa incidit in canonem latae sententiae. Nec obviat illa regula ' quia par parem [solvere et] ligare non potest ', quia si papa haereticus est, in eo quod haereticus, minor est omni catholico, quia lex factum notat et sine sententia . Ergo papa vel 15

gerens se pro papa effectus haereticus est omni dignitate privatus . Quod tali ratione breviter ostenditur: Qui non est numero [ vel merito ] de [congregatione ] fidelium , non est caput fidelium . Papa autem vel gerens se pro papa effectus haereticus non est de [ congregatione ] fidelium numero nec merito. Ergo non est caput fidelium, et per consequens non est verus [papa]. Et per consequens potest ab homine accusari et iudicari .

Capitulum XXVIII supplevi; non exhibet D Titulus ex D 6 dist.xl correxi: d.4 D 7-8 est omni ... catholico conieci: om.D 9-10 haeresim ... casus om.D: ut hic est casus in marg.D2 11 inparem D 11 solvere et sec.glossam: om.D 15 de numero D 13 et: etiam glossa 15 vel merito conieci: om.D 16 de congregatione conieci: om.D 19 post 17 congregatione conieci: om.D 19 papa supplevi: om.D iudicari: Finis colore rubro scrips.D XXVIII.5-7 cf. c.6, di.40, col.146, with Gl.ord.s.v. ‘ a fide devius' ; tr. ' Quoniam omnis ' , P, 10-13 Gl.ord. ad c.1 , C.24 , q.1 f.274 ; OND 1.58–60; OQ i . 17.4-126 ; ib. iii. 12.139-42. s.v. 'in haeresim ' ; see CE 7. 75-9n. 15-19 For this argument, cf. tr. ‘ Quoniam omnis ' , P, ff.275-276'; I Dial.vi.66 (ratio 12) ; CB vii.1.303.24-304.19 ; OQ i.17.18–22; ib.iii. 12.237-40. It is based on the discussion of the parable of the tares (Matth . 13,24–30) , cited as by Gregory in I Dial. but by Augustine in CB; cf.Augustinus, Quaest.Evangel., app.xi.1 , CC 44B, 125.

IV ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

INTRODUCTION

The imperial manifesto Fidem catholicam was published at Frankfort on Main on 6 August 1338 in the name of Lewis the Bavarian . It proclaimed the nullity of the papal processes against the excommunicated emperor and stipulated penalties against those heeding them. In the protracted genesis of this document the dissident Franciscans still adhering to Michael of Cesena in his German exile had played the leading role . During the months of constitutional debate and definition in Germany between the spring and autumn of 1338 the Michaelists had been no less active in propaganda on Lewis's behalf than on their own. The ideological basis of the papal proceedings against Lewis, Fidem catholicam objected , was intolerably false .

Avowedly to support that objection the Michaelists ,

among much other literary activity, put together a treatise for which in 1914 Richard Scholz invented the title Allegationes de potestate imperiali. The treatise claimed to comprise a series of proven propositions assented to by a number of professional theologians ; it did not name any author or authors . Nevertheless , headings in three of the surviving manuscripts attribute this work to Ockham, and over the years Scholz's originally tentative opinion that in fact Ockham was at least partly responsible for it became much more definite and less cautious . On the other hand, by no means all later scholars have been willing to admit the treatise into the canon of Ockham's political writings or feel confident about using it as direct evidence for his ideas . The first detailed investigation of the authorship of the Allegationes , recently published elsewhere , 3 suggests that their doubts are justified . Only a summary of the results of that enquiry is needed here . Rather than

Fidem catholicam, ed . H-J. Becker, DA xxvi ( 1970) , 497 : contra nos et imperialem auctoritatem, potestatem et ius imperii allegatur et obicitur, quod potestas et auctoritas imperialis est a papa, et quod electus in regem Romanorum ex sola electione non est nec dici potest verus imperator, nec habet potestatem , iurisdictionem et auctoritatem , antequam inungatur, consecretur et coronetur a papa, qui , ut dic*nt, tam in temporalibus quam in spiritualibus habet plenitudinem potestatis. 2 Alleg. pr. 1-2 : Inferius describuntur allegationes per plures magistros in sacra pagina approbatae.... 3 H.S. Offler, ' Zum Verfasser der "Allegaciones de potestate imperiali " ( 1338 )' , DA xlii (1987), 555-619.

359

360

OCKHAM : OPERA POLITICA

being produced wholly or mainly by Ockham, it now appears that the Allegationes were a cooperative enterprise by the Michaelist dissidents, as had been accepted by such near- contemporaries as Conrad of Megenberg in 1354 and whoever was responsible for confecting the so-called ' Chronicle of Nicholas the Minorite ' ; the specific attribution of authorship to Ockham and Francis of Ascoli made by a Bavarian monastic chronicler in the 1370s fails to carry conviction.4 It seems almost certain that the six distinct sections or articuli which had gone to make up the original form of the Allegationes by the autumn of 1338 were contributed by more than one author, though it is probable that as a whole this first form reflects the coordinating efforts of a single editor. These six original articuli depend for their lines of argument and their authorities on the pre- existing mass of polemical literature produced by the Michaelists since their schism with the papacy in 1328. In particular, the various appeals made in Michael of Cesena's name against John XXII and works confidently to be attributed to Bonagratia of Bergamo were drawn upon extensively and at times reproduced verbally. It is indeed Bonagratia who seems to have exercised most influence over the content and the tendency of this first version of the Allegationes (henceforward called G) , though it would be unsafe to burden him with the sole responsibility for it. Ockham , of course , often discussed the same themes as the Allegationes with the aid of much the same materials ; two or three years later he certainly made considerable use of this work when writing his Breviloquium de principatu tyrannico . But, in clear contrast to the case of Bonagratia, close comparison between Ockham's authenticated writings and G fails to reveal evidence in the latter of characteristic Ockhamist traits on any significant scale ;

while subject matter and underpinning by

authorities frequently coincide , Ockham's arguments and those produced in G do not . Only in a second and later redaction of the Allegationes, which rehandled and expanded G for insertion into the tendentious Michaelist compilation known as the ' Chronicle of Nicholas the Minorite ' , does a genuinely ' Ockhamist' influence become unmistakable . This later redaction (henceforward Z) , made at the earliest in February 1339 and possibly quite

4 'Zum Verfasser' , pp.558-9 , 616–17. 5 'Zum Verfasser ' , pp.575-6, 619. 6 See Introduction to Breviloquium , p.87 n.14. 7 The only exception seems to be at Alleg.iv.111-22, which appears to be taken verbally from Ockham, CB vi.4 , pp.275-6. But it was not necessarily Ockham who transferred the passage to G; cf. ' Zum Verfasser' , pp.602-3 .

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

361

considerably after that date , adds to the original six sections in G a seventh articulus. This addition is the only complete section of the Allegationes of which the authorship can be identified with certainty. For it was taken verbally from the treatise in which Ockham had attacked Pope Benedict XII in 1337/8.9 Whether Ockham himself attached this articulus to G and subjected G's text throughout to the alterations which help to give the resulting Z version a somewhat Ockhamist flavour lacking in the original remains in doubt. 10 Even though we cannot wholly exclude a revisory function for Ockham in regard to the Allegationes, traces of it are confined to the second and later redaction of that work. He cannot be identified positively among its original authors, though it is hardly conceivable that he did not share in the deliberations from which the Allegationes resulted . The distinction between the original and rehandled versions of the Allegationes, G and Z respectively, is manifest in the manuscript tradition . !! G has been found complete in four manuscripts :

Kassel , Murhardsche Bibliothek und Landesbibliothek , cod.2° iurid. 25 , paper, saec. XIV, ff.95-107'.

Vatican City, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod.Pal.lat.679 , paper, saec.XV, ff. 117-156r.

Munich, Bayerische Staatsbibliothek, Clm 17833 , paper, saec .XV, ff.152-174v.

Vienna, Österreichische Nationalbibliothek , Clv 4613 ( formerly Univ.687) , paper, saec. XV, ff.242-263 ".

A fairly full summary and paraphrase of G is preserved in:

Vatican City, Biblioteca Apostolica Vaticana , cod . Pal.lat.606 , paper, saec. XV, ff.94–104г.

K is by far the earliest of these manuscripts . The volume containing it forms part of the collectanea of Rudolf Losse , who entered the service of Archbishop Baldwin of Trier in 1332 and became his official principal ; he died in 1364. K is in the hand of a scribe known to have served Losse

8 9 10 11

'Zum Verfasser' , pp.573-5. Ockham, CB vi.3-4 , pp.274-5. Z's long insertion based on St Bernard at Alleg.iii.198 may be specially significant in this respect. For further details about the manuscripts, see ' Zum Verfasser' , pp . 563-8 .

362

OCKHAM : OPERA POLITICA

between 1338 and 1340.12 Carefully corrected by at least two other hands , K offers a reasonably good text of G and must be the basis of any edition of it . Nevertheless, it still exhibits a number of minor scribal slips and a few omissions. Closer textually to K than are the other manuscripts , A is much K's junior and, generally speaking, its inferior. Though A shows more than thirty distinctive errors in common with K , it does not descend from K directly; presumably A and K derived independently from a common ancestor which was itself younger than the original of G. The late and careless witnesses M and Vi bring more than a hundred variants in common. They share a number of variants , both individual and common , with the manuscripts of the Z redaction ; possibly they both derive ultimately from a source going back to a distant ancestor shared with Z rather than with K and A. The later redaction Z has been found in only two of the surviving manuscripts of the ' Chronicle of Nicholas the Minorite ' : Р

Paris , Bibliothèque nationale , cod . lat.5154 , parchment, saec . XIV exeunt., ff.344-370г.

Vatican City, Biblioteca Apostolica Vaticana , cod . Vat.lat.48 , parchment, saec .XIV, ff.2-211 .

P and N, both from late in the fourteenth century, offer closely related texts ; for the most part P, though probably somewhat younger than N , is the more accurate . Possibly both were copied from the same exemplar, P carefully throughout, while a heedless scribe was responsible for most of N and a more attentive one for its last folio . The Z version which they exhibit amounts to an extensive , pervasive and purposeful rehandling of the original G form of the Allegationes. G's concern had been limited to denying that papal fullness of power extended to temporals . Articles i and ii had both , though by different routes , maintained the proposition that iure divino the pope's fullness of power was confined to spiritual matters . Article iii had replied to objections against this proposition by refuting in turn fifteen of the stock hierocratic arguments in favour of supreme papal power in temporal affairs . Article iv had proceeded to argue on the basis of canon and civil law that the pope did

E.E. Stengel and K. Schäfer, NA ii.2, p.lxxvii and pl.4 . For Losse, see the contributions by Friedhelm Burgard , J. Mötsch and H.-G. Langer to Balduin von Luxemburg, Erzbischof von Trier, Kurfürst des Reiches, edd . F.-J. Heyen & J. Mötsch, Mainz, 1985 , esp . pp.230 sqq., 253-4, 263-4.

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

363

not possess universal dominion over temporals iure humano . After arguments for such a universal papal dominion drawn from the translation of the Empire, the deposition of Childerich and the Donation of Constantine had been rebutted in Article v, Article vi had presented a balanced dualistic conclusion . Papal and imperial power, each deriving directly from God , are distinct, with separate spheres of operation : the pope's concern is with spirituals , the emperor's with temporals . While for the most part abiding by the structure and verbally by the text of G, from its beginning Z proposes for itself a much wider programme . Papal plenitudo potestatis in spirituals as well as in temporals is to be brought within the scope of the discussion . With that purpose always in view, Z not only added to G the extra articulus taken from Ockham's Contra Benedictum, but also throughout the course of the work reshaped details of the original text, in order to prepare the way for its rejection of the pope's unlimited fullness of power in spiritual matters . To bring out adequately this fundamental difference between the G and Z redactions of the Allegationes , it has seemed necessary to record in the apparatus to the text the numerous divergences of P and N from K. Only thus does it become clear that elements in the Allegationes with any substantial claim to be called Ockhamist are preserved only in the later redaction , Z.13 After describing G in 1911 , three years later Richard Scholz printed rather less than a third of its text, using only the manuscript here called A.¹4 Except for a few lines from its opening passage, published by Karl Müller in 1884 , Z has never been printed , though of course its additional articulus, taken verbally from Ockham's Contra Benedictum, appeared in the 1956 edition of that work . 15 The sources used by the Allegationes are mostly already familiar from repeated former use by the Michaelists . The Allegationes laid earlier Michaelist works under contribution without giving notice that this was being done . It has been possible to identify long passages reproduced verbally or adapted from three of the appeals issued in the name of Michael of Cesena: the short and long versions of the Pisan appeal dated 18 September 1328 and the Munich appeal of 26 March 1330 against Quia vir

13 14 15

But see n.7 above for the discussion in Alleg . of the canon Non liceat. US 1,161-7; ii.417-31 . Using the same manuscript Marc Dykmans, S.J. , printed Alleg. art.v.114-34 in RHE Ixviii ( 1973 ), 54 n.2. K. Müller, ' Einige Aktenstücke und Schriften zur Geschichte der Streitigkeiten unter den Minoriten in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts ' , ZKG vi ( 1884 ) , 102-3; Ockham, CB vi.3-4, OP iii, 274–8.

364

OCKHAM : OPERA POLITICA

reprobus. Fidem catholicam was used in this way too , as seemingly was Ockham's discussion of the canon Non liceat in his Contra Benedictum . Perhaps we ought not to go beyond suspecting that many of the canonistic catenae which the Allegationes have in common with other Michaelist treatises such as Ut in composicione ( 1331 ) and Inferius describuntur articuli ( 1338 ) betray the hand of Bonagratia . But a long passage in art.v of the Allegationes was taken verbally from his Responsio ad oppositionem fratris Gisalberti de Pergamo, while the form of an appeal which he drafted in 1333 with an eye on Archbishop Baldwin of Trier has exerted patent influence in art.vi. For the rest, the Allegationes draw copiously from the hoard of patristic authorities accumulated by the Michaelists to nourish their inveterate polemics in the cause of Christ's absolute poverty and His rejection of temporal lordship: there are long excerpts from works both genuine and supposititious by Chrysostom, Ambrose , Augustine and Jerome , Gregory the Great, Bede and Leo I. Among more recent theologians , appeal to Bernard of Clairvaux far outweighs claims to support from Anselm of Canterbury and Hugh of St Victor. In contrast, little call is made on the historians: Rufinus , Otto of Freising and Chronica Martiniana are quoted on no more than a single occasion apiece . The process of constitutional definition about the making of the emperor, busily in progress in Germany while the Allegationes were being composed, has left its mark on them. Their assertion that the elected candidate is truly emperor and immediately empowered to administer the empire , though of course it had much older antecedents , comes near to the language of the imperial decree Licet iuris of 6 August 1338 . The Allegationes attracted some notice in their own time. From within the Michaelist circle Ockham, as has been indicated , soon exploited them when writing his Breviloquium . In 1354 the three concluding chapters of Conrad of Megenberg's treatise De translatione Romani imperii took issue systematically with the arguments presented in Alleg. arts . i -iii , often quoting their text, which Conrad may have known in a version rather more complete than that offered by K.16 Some two decades later the author of the Chronica de ducibus Bavariae , perhaps a monk from Oberaltaich, quoted verbally a few lines from the beginning of Alleg . art. vi, attributing the work to Ockham and Francis of Ascoli . 17 But though the Allegationes were being

16 De transl. cc.23-5 , US ii, 322-45; cf. ‘ Zum Verfasser' , p.566 n.51 . 17 Ed . by G. Leidinger, Chronicae Bavaricae saec.XIV, MGH SS rer.Germ. in us.schol. , 1918 , pp.164-5.

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

365

copied in manuscript for another hundred years, after the fourteenth century use of them by other authors has not yet been identified . Reading the Z version in the 1880s , Karl Müller dismissed it contemptuously ; 18 not until Scholz published his description of G and excerpts from it did access to one version of the Allegationes become available in print .

He judged the treatise ' sachlich ganz interresselos' , ' Einige Aktenstücke ' , p.77 .

SIGLA

Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod.Pal.lat.679 Kassel , Murhardsche Bibliothek und Landesbibliothek, cod.2° iurid.25

Second hand in K

Third hand in K

Munich, Bayerische Staatsbibliothek , Clm 17833 Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod . Vat . lat.48

Paris, Bibliothèque nationale , cod.lat.5154 Vienna, Österreichische Nationalbibliothek, Clv.4613

5000

Consensus of MVi Consensus of NP (= the Z version, above p . 362)

Città del Vaticano , Biblioteca Apostolica Vaticana, cod.Pal . lat.606

Extracts from Allegationes edited by Richard Scholz, 1914

(summary and paraphrase of Allegationes)

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

INFERIUS describuntur allegationes per plures magistros in sacra pagina approbatae, per quas ostenditur evidenter quod processus factus et sententia lata in Franckfort per dominum Ludewicum quartum Dei gratia Romanorum imperatorem contra illa , quae a quibusdam obiciuntur et 5 allegantur contra imperialem auctoritatem, potestatem et ius imperii, fuerunt et sunt rationabiles atque iusti .

1-1.7 Versionem variatam exhibet o; cf. K. Müller, ZKG vi ( 1884) , 102-3 : Quia ex dictis superius satis liquet prefatum dominum Johannem xxii se ostendere ac habere in temporalibus et spiritualibus plenitudinem potestatis , bona et dominia temporalia ab uno in alio (sic o) transferendo , euellendo et destruendo, plantando et edificando ac uniendo (viuendo N) et imperio ac regno Francie certos terminos limitando et plura alia faciendo , que nosc*ntur ad plenitudinem vniuersalis iurisdictionis in temporalibus pertinere, nonnulli viri literati seculares et clerici non irracionabiliter dubitauerunt et dubitant quo iure , diuino videlicet uel humano, summus pontifex sibi usurpat talem et tantam potestatis plenitudinem a seculis inauditam . Propter quod nonnulli in sacra pagina magistri et alii in utroque iure periti, super hiis a prefato domino Ludouico et nonnullis aliis cum instancia requisiti , ad supradictorum clariorem euidenciam cunctis fidelibus intimandam composuerunt et fecerunt allegaciones et raciones efficaces et veritate plenas in diuino et humano iure fundatas ostendentes aperte quod nec iure diuino nec humano summus pontifex habet (om.N) talem plenitudinem potestatis . Quarum tenor noscitur esse talis: Quoniam a nonnullis viris nobilibus et aliis literatis sumus cum instancia requisiti quid de potestate summi pontificis tam in spiritualibus quam in temporalibus sentiremus et in scriptis redigere curaremus , visis et examinatis racionibus et allegacionibus, que pro et contra fiunt, ac diligenti et matura deliberacione digestis, dicimus quod summus pontifex nec iure diuino nec iure humano habet plenitudinem vniuersalis iurisdictionis in temporalibus et spiritualibus. Quod autem iure diuino talem plenitudinem potestatis in temporalibus non habeat, ostenditur racionibus infrascriptis . Et primo sic : Quoniam in mera et sola commissione etc. 3 Frankfurt M; 1 reperiuntur M 1 allegationes facte add.Vi 2 et approbate add.Vi Franckenfort Vi 3 Ludouicum M ; Ludowicum Vi 6 fuerint et sint s 2-3 processus ... sententia: the imperial mandate Fidem catholicam published at Frankfurt am Main on 6 August 1338 , d. H -J. Becker, DA xxvi ( 1970) , 496-512 ; for the date of publication see Becker, ib . pp.461,463.

367

368

OCKHAM : OPERA POLITICA I

ET primo quantum ad primum articulum in dicto processu contentum , in quo dicitur quod summus pontifex habet plenitudinem potestatis et iurisdictionis solum in spiritualibus et non in temporalibus , ostenditur evidenter de iure divino quod plenitudo potestatis et iurisdictionis papalis est solum in spiritualibus et non in terrenis sive temporalibus.

Quod probatur primo ex eo , quod in sola et mera commissione regni caelorum non venit nec cadit commissio regni terrenorum, cum regnum caelorum et regnum terrenorum ex opposito dividantur sicut regnum carnale et regnum spirituale . Sed Christus promisit Petro et successoribus. eius in persona ipsius claves regni caelorum et non claves regni terre- 10 norum , prout patet Matthaei xviº capitulo, ubi legitur quod Christus dixit Petro: Et tibi dabo claves regni caelorum. Et quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis . ' Tibi dabo claves ' , inquit, ‘ regni caelorum ' , et non claves regni terrenorum . Ergo potestas papae non est in temporalibus sive in regno terrenorum . Nec usquam in scripturis evangelicis et 15 apostolicis reperitur quod Christus commiserit Petro aut eius successoribus claves regni terrenorum ; et quod non est scriptum , non est novis adinventionibus praesumendum , ii , q.v, c . Consuluisti . Nec valet quod obicitur, quod Christus dixit Petro : Quodcumque ligaveris super terram, erit ligatum et in caelis, et quodcumque solveris super 20 terram , erit solutum et in caelis ; qui autem ' quodcumque ' simpliciter dixerit, nichil penitus a Petri iurisdictione excepisse vel exemisse videtur. Et vere haec oppositio non valet, quoniam illud ' quodcumque ligaveris ' et ' quodcumque solveris ' intelligitur solum de spiritualibus , videlicet de peccatis atque delictis ligandis et solvendis , et non de terrenis sive 25 temporalibus negotiis atque causis decernendis et constituendis, sicut ipse Salvator Ioannis xx ° capitulo exposuit et declaravit dicens Apostolis : Accipite Spiritum sanctum : quorum remiseritis peccata, remittuntur eis: et

3 temporalibus : secularibus Vi 8 caelorum : 5 temporalibus seu (vel Vi ) terrenis trs.d terrenorum o 8 dividuntur s 8 terrenorum: celorum o 9 eius successoribus trs.do 12 quecumque AVis 13 celo A; celo etc o 13 Tibi dabo om.o 14 pape potestas trs.o 16 commisit As 16 aut ex nec corr.A; nec Mo; sive Vi 18 consulistis do 21 solutum: solitum o 21 qui: quia P; quod N 22 dixit do 23 vere non obstat 23 non: nichil Vi ; neque o add.o 25 sive: sive de add.o ; atque M 26 dominiis negotiis add.Mo ; negotiis dominiis Vi et: atque o 27 Salvator Christus add. As 6-18 Cited, for the most part verbally, by Conrad of 1.1-4 cf. Fidem catholicam, pp.497-9 . 12-13 Matth . 16,19. Megenberg, De transl. , c.23 , ed . Scholz, US ii, 324; cf. ib . , c.25 , p.341 . 19-21 Matth. 16,19. 28-9 Ioann.20,22-3. 17-18 c.20 (Consuluisti), C.2 , q.5, col.463.

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

369

quorum retinueritis, retenta sunt. Unde Bernardus ad Eugenium papam 30 primo libro de Consideratione scribit sic dicens : Ergo in criminibus, non in possessionibus potestas vestra; propter illa siquidem, et non propter has, accepistis claves regni caelorum, praevaricatores utique exclusuri, non possessores . Haec Bernardus . Et xxiv, q.iii , c . Si habes , ubi dicitur sic: Spiritualis poena, qua fit quod scriptum est: ' Quaecumque ligaveris super 35 terram erunt ligata et in caelis ', animas alligat. Haec ibi , et sunt verba sancti Augustini . Ex quibus et aliis pluribus , quae brevitatis causa dimittuntur, patet quod illa verba Quodcumque ligaveris super terram etc. intelliguntur solum de spiritualibus et non de terrenis sive temporalibus . Secundo probatur ex eo, quod certum est Christi vicarium non habuisse 40 nec habere maiorem plenitudinem potestatis quam habuit ipse Christus , cuius est vicarius . Sed Christus inquantum hom*o viator non habuit nec habere voluit universalem potestatem et iurisdictionem in temporalibus neque regnum et dominium omnium rerum temporalium , ut probabitur. Ergo nec eius vicarius habuit nec habet universale dominium rerum 45 temporalium neque plenitudinem iurisdictionis et potestatis in temporalibus. Minor probatur multipliciter. Primo ex eo , quod legitur Lucae xiiº capitulo , ubi dicitur quod , cum quidam de turba dixisset Christo: 'Magister, dic fratri meo ut dividat mecum hereditatem ' , Christus sibi respondit : 50 'hom*o, quis me constituit iudicem, aut divisorem super vos ? ' , quasi diceret: 'Nullus; ergo de temporalibus disponendis et iudicandis ad me non pertinet. ' Secundo ex eo , quod legitur Ioannis viº capitulo, ubi dicitur : Ihesus ergo cum cognovisset quod venturi essent ut raperent eum, et facerent eum regem, 55 fugit iterum in montem ipse solus ; quod utique non fecisset si regnum et dominium temporalium quaesivisset. Unde sanctus Ioannes Chrysostomus super Ioannem praedicta verba Evangelii pertractans dicit sic : Et prophetia

31 ubi om.o 35 celo d 35 et om .Ad 31 non om.o 30 libro jº o; illo libro As 36 causa: gracia o 35 sancti: beati Vi; om.o 35 allegat os; obligat canon sec.auct. 43 rerum 40 habuerit Vi 38 sive temporalibus om.o; de temporalibus add.M 55 in montem om.o omnium trs.o 47 Et primo add.P; primo om.N 30-3 Bernardus Claraevall. , de Consid. i.6, LTR iii,402 ; cited by Conrad of Megenberg, c.23, p.325; cf. c.25 , p.342 . The passage was often used by Ockham ; see AP 3.53–5 ; Brev.ii. 12.4-7; OQ viii.6.92-4. 34-5 c.1 , C.24, q.3 , col.989 = Augustinus, Ep.ccl.1 , CSEL 57,594-5 . Cited by Conrad, c.23, p.325 ; cf. C.25, p.341 . 36-8 cf. Conrad, c.23 , p.325. 39-43 cf. Conrad, c.25, 47-50 Luc. 12,13-14; cited by Conrad, ut supra. p.342. 53-5 Ioann. 6,15 ; cited by Conrad, c.23, p.325 ; c.25, p.343. 57-61 Ioannes Chrysostomus, in Ioann . hom.xlii , PG 59,243 = Cat.aur. in loann.6 § 2 ; cited in part by Ockham, OND 93.515–18 . Cf. Conrad, ut supra.

370

OCKHAM : OPERA POLITICA

erat apud eos, et regem inthronizare debebant. Christus autem fugit, quasi utique, inquam, nos erudiens mundanas contempnere dignitates. Et parum post: Venit autem erudiens nos contempnere quae in hac vita sunt, et 60 deridere omnia haec et futura amare . Haec Ioannes Chrysostomus. Tertio ex hoc , quod legitur Ioannis xviiiº capitulo , ubi Christus coram Pilato constitutus respondit ei dicens : Regnum meum non est de hoc mundo. Si ex hoc mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertarent ut non traderer Iudaeis : nunc autem regnum meum non est hinc . Haec 65 ibi . Ex quibus clarissime patet quod Christus non habuit nec habere voluit regnum et dominium rerum temporalium huius mundi. Quarto ex eo, quod legitur Ioannis xixº capitulo ubi , cum Pilatus dixisset Christo: 'Nescis quia potestatem habeo crucifigere te, et potestatem habeo dimittere te?', Christus respondit sibi dicens: Non haberes potestatem 70 adversus me ullam, nisi tibi datum esset desuper . Quae verba beatus Augustinus pertractans in sermone de uno martyre dicit sic : Quis dedit desuper hanc potestatem? Deus. Qui est Deus ? Pater et Filius et Spiritus sanctus. Ut ergo esset homini potestas in Deum, ab ipso Deo accepit potestatem hom*o, ut iudicaret Deum occultum, hominem manifestum. Haec 75 Augustinus . Ex quibus patet quod Pilatus habuit potestatem temporalis iurisdictionis super Christum ; et per consequens Christus non habuit plenitudinem iurisdictionis temporalis , quia tunc Pilatus nullam potestatem habuisset super eum . Ergo nec Christi vicarius habet plenitudinem potesta80 tis et iurisdictionis in temporalibus . Quinto ex eo, quod legitur Matthaei xx° capitulo , ubi legitur Christum dixisse Apostolis : Scitis quia principes gentium dominantur eorum: et qui maiores sunt, potestatem exercent in eos. Non ita erit inter vos; sed quicumque voluerit inter vos maior fieri sit vester minister: et qui voluerit inter vos primus esse, erit vester servus. Sicut Filius hominis non venit 85 ministrari, sed ministrare, et dare animam suam, redemptionem pro multis. Et simile per omnia legitur Lucae xxiiº capitulo . Ex quibus patet quod Christus non venit temporaliter dominari sed subici, nec temporaliter iudicare sed iudicari , iuxta illud Psalmistae: Et vincas cum iudicaris. Ergo

61 Ioannes om.o 60 autem om.o 65-6 Haec ibi 64 ex: de Vio 65 hinc: hic Ao om.o 66 clare o 73 Deus supra lineam K; 69 potestatem ullam trs. Vi ; nullam K deo Vi 84-5 et qui 75 Deum repet.o sec.auct.laud. 77 iurisdictionis et potestatis add.o vester om .K

... 63-5 Ioann . 18,36; cited by Conrad, ut supra. 69-71 Ioann. 19,10; cited by Conrad, ut supra . 72-5 [Augustinus ] , Sermo supposit.cccxv.2, PL 39,2349; cf. Conrad, ut supra. 82-6 Matth.20,25-8 ; Conrad, c.23, pp.325-6; c.25 , p.344. 87 Luc.22,25-8. 89 Ps.50,6.

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

371

90 nec eius vicarius debet temporaliter dominari . Unde beatus Bernardus iiº libro de Consideratione ad Eugenium papam scribens dicit sic : Nam quid tibi aliud dimisit sanctus Apostolus ? Quod habeo, hoc tibi do. ' Quid illud? Unum scio: non est aurum neque argentum, cum ipse dicat : ' Aurum et argentum non est michi ' . Esto, ut alia quacumque ratione haec tibi vindices; 95 sed non apostolico iure. Nec enim ille tibi dare potuit, quod non habuit; sed quod habuit, hoc dedit: sollicitudinem, ut dixi, super ecclesias. Numquid dominationem ? Audi ipsum : 'Non dominantes ' , ait, ' in clero, sed forma facti gregis.' Et ne dictum sola humilitate putes, non etiam veritate, vox Domini est in Evangelio: ' Reges gentium dominantur eorum , et qui 100 potestatem habent super eos, benefici vocantur '; et infert: 'Vos autem non sic. ' Planum est: Apostolis interdicitur dominatus . Igitur tu et tibi usurpare audes aut dominans apostolatum, aut apostolatus dominatum ? Plane ab utroque prohiberis. Si utrumque simul habere voles, perdes utrumque. Alioquin non te exceptum illorum numero putes, de quibus queritur Deus 105 sic: 'Ipsi regnaverunt, et non ex me; principes exstiterunt, et ego non cognovi eos.' At si interdictum habemus, audiamus edictum: ' Qui maior est vestrum, fiat sicut minor, et qui praecessor est, sicut qui ministrat. ' Forma apostolica haec est: dominatio interdicitur, indicitur ministratio . Haec sanctus Bernardus . Ex quibus clare patet quod Christus non habuit nec habere voluit 110 regnum neque dominium rerum temporalium huius mundi , et quod tale dominium et regnum numquam concessit Petro nec eius successoribus . Sexto ex eo, quod legitur Lucae iº capitulo , ubi angelus dixit ad virginem Mariam : Et dabit illi, scilicet Christo, Dominus sedem David patris eius: et regnabit in domo Iacob in aeternum, et regni eius non erit finis . Haec ibi . 115 Sed manifestum est quod regnum quodlibet temporale non durat in aeternum , sed habet finem suae durationis et terminum . Ergo regnum Christi in hoc mundo non fuit de rebus temporalibus, sed fuit spirituale et aeternum .

90 iudicare nec dominari add.o 92 est illud add.o 94 argentum et aurum trs.o 102 aude auct. 94 haec: hoc Ao 97 ipsum: intencionem o 101 Igitur: I ergo auct.laud. 103 alterutroque auct. 102 apostolatus: apostolicus auct. 104 conqueritur Vio 108 sanctus 106 habeamus Vi ; tenemus o sec.auct. 107 minor: junior AVi sec.auct. om.o 113 Dominus Deus add.o sec.Vulg. 117 fuit2 om .Ao 91-108 Bernardus Claraevall. , de Consid.ii.6, LTR iii,417-8 ; cf. Conrad, c.23 , p.326; c.25 , p.344 . Ockham's citations of this passage in AP 3.56–72, Brev.ii.12.12-28 and OQ viii.6.94-110 93-4 ib. 97-8 I Petr.5,5. 99-100 come from the same textual tradition. 92 Act.3.6. 105-6 Osee 8.4. Luc.22,25. 106-7 cf. Luc.22,26. 113-4 Luc.1,32–3 ; cf. Conrad, c.23, p.326; c.25, p.344 . 115-18 cf. Michael, App . IV, f. 188′ ; Ockham, OND 93.1216–28.

372

OCKHAM : OPERA POLITICA

Septimo ex eo, quod ait Apostolus ad Hebraeos ix° capitulo dicens : Christus autem assistens pontifex futurorum bonorum, per amplius et 120 perfectius tabernaculum non manu factum, id est non huius creationis . ' Futurorum ' , inquit , ' bonorum pontifex ' , et non praesentium , sed caelestium et spiritualium , quae permanent in futuro saeculo , et non temporalium et carnalium , quae transeunt in praesenti, et ' per tabernaculum non huius creationis ' . Tale autem fuit Christi regnum et pontificium , quale fuit 125 eius tabernaculum . Christi autem tabernaculum non fuit huius creationis, secundum testimonium Apostoli ; ergo nec eius regnum et pontificium fuit huius creationis, id est temporale et terrenum, sed spirituale et caeleste. Quare sequitur quod summus pontifex sive papa eius vicarius non habet. plenitudinem universalis iurisdictionis in temporalibus a Christo.

130

Octavo ex eo, quod Christus requisitus a Iudaeis utrum de iure tenerentur dare tributum Caesari respondit dicens : ' Reddite quae sunt Caesaris, Caesari: et quae sunt Dei, Deo ', ut dicitur Matthaei xxiiº et Marci xiiº et Lucae xxº capitulo. Ex quibus verbis aperte patet quod Caesar erat verus rex et dominus in temporalibus, quia sibi Christus sicut regi tributum dari 135 iussit, quod nequaquam fecisset nisi ipsum pro vero rege in temporalibus habuisset: et per consequens patet quod Christus non fuit rex et dominus in temporalibus, cum duo in solidum in eodem regno reges et domini immediate esse nequeant, vii , q.i, c. 'In apibus ' . Quare sequitur quod papa Christi vicarius non habet plenitudinem potestatis in regno et dominio 140 rerum temporalium. Nono ex eo , quia certum est secundum doctrinam et mandatum Apostolorum quod omnes Christiani tenebantur obedire regibus et dominis rerum temporalium, sicut patet ad Romanos xiiio capitulo ibi: ' Omnis anima potestatibus sublimioribus subdita sit ' ; et infra : 'Necessitate subditi estote 145 non solum propter iram, sed etiam propter conscientiam ' ; et prima Petri iiº

122 futurorum bonorum inquit trs.o 123 permanent: manent etiam o 124 per om.o 124 non supra lineam K ; om.A 125 regnum Christi trs.o 130 universalem K; universalis ecclesie add.As 132 dicitur: habetur o 135 Christus sibi trs.Mo 135 regi in temporalibus add.o 139 immediati Mo 140 Christi vicarius om.o 140 habet iure diuino add.o 144 capitulo ibi om.o 146 etiam: et M; om.o 120-1 Hebr.9,11 ; cf. Conrad, ut supra. 131-9 Taken, with some omissions, from Michael, App.IV, f. 183. 132-3 Matth.22,21 ; Marc . 12,17 ; Luc.20,25 ; cf. Conrad, ut 138-9 For this argument from c.41 , C.7 , q . 1 , col.582 see art.ii.216-18 and supra. art.iii.511-12 below. Michael resorts to it again , App.IV, f.190′. It was also used by Franc.de Esc . , ff.69 and 70va ; by Ockham, OND 93.533-40; and by Bonagratia, Forma, f. 185 . 142-51 Adapted from Michael , App.IV, f. 184г. 144-5 Rom.13,1 ; cf. Conrad, c.23 , 145-6 Rom.13,5 ; Conrad, ut supra. p.326; c.25 , p.345 .

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

373

capitulo ibi: 'Subditi estote omni humanae creaturae propter Deum: sive regi tamquam praecellenti: sive ducibus tamquam ab eo missis ' . Ergo Christus et eius vicarius non fuit rex et dominus in temporalibus , quia tunc non fuisset 150 regibus et ducibus ac aliis dominis temporalibus obediendum propter conscientiam, et per consequens doctrina Apostolorum fuisset fallax et deceptoria: quod nefas est dicere . Ergo papa Christi vicarius non habet plenitudinem potestatis in temporalibus . Decimo ex eo , quod tale fuit regnum Christi pro hac vita mortali, quale 155 commisit seu recommendavit suis Apostolis primis principibus ecclesiae, sicut patet Lucae xxiiº capitulo, ubi legitur Christum Apostolis dixisse: 'Et ego dispono vobis regnum sicut disposuit michi pater ' etc. In quibus verbis Christus manifeste demonstrat quod ipse tale regnum recommendabat Apostolis, quale pater suus sibi commiserat ; et hoc non fuit temporale sed 160 spirituale, ut dictum est. Ergo Christus non commisit sive commendavit regnum et dominium rerum temporalium Apostolis , immo regnum et dominium rerum temporalium docuit eos relinquere et contempnere, quia, ut dicitur Matthaei xixº et Lucae xviiiº capitulo: 'Vade et vende omnia quae habes, et da pauperibus et sequere me ' ; et Petrus in persona omnium 165 Apostolorum ostendens se et Apostolos hoc Christi consilium adimplesse respondit: 'Ecce nos reliquimus omnia, et secuti sumus te. ' Ergo regnum Christi et Petri eius vicarii non fuit temporale sed spirituale ; et per consequens sequitur quod papa Christi vicarius non habet de iure divino plenitudinem potestatis in temporalibus .

147 ibi: ubi K; dicit M; om .Vio 147 Subditi : Subiecti Vulg. 148 tamquam ' : quasi Vulg. 155 ecclesie principibus trs.o 160 eciam commendavit add.Vi; recommendauit o 164 et ueni 164 me om.o et sequere add.o sec.Vulg. 168 in temporalibus plenitudinem potestatis trs.o 169 post temporalibus add.M : Quod euidenter probat sanctus Clemens papa in epistola sua per eum missa sancto Jacobo fratri domini in qua dicit sanctum Petrum apostolum quando ordinauit ipsum Clementem successorem suum dixisse in hec verba: ' Tu quidem irreprehensibiliter viuere et summo studio niti ut omnes vite huius occupaciones abicias: ne fideiussor existas, ne aduocatus litium fias neve illa prorsus occupacione inueniaris mundialis negocii occasione perplexus. Neque enim iudicem aut cognitorem secularium negociorum hodie te ordinare uult Christus, ne prefocatus presentibus honoribus et curis hominum non possis verbo dei vacare et in regulam veritatis secernere bonos a malis ' [ (Clemens papa I) , Ep.i = c.29, C.11 , q . 1 , col.634] . Hec verba sancti Petri dicta prefato sancto Clementi. Ex quo patet quod papa successor beati Petri non habet potestatem in temporalibus.

147-8 1 Petr.2,13-14; Conrad, ut supra. 154-67 Taken from Michael, App . IV, f. 185 ; 160 dictum est: see 156-7 Luc.22,29 ; Conrad, c.23 , p.327. cf. Franc.de Esc., f.71rb. 163-4 Matth. 19,21 ; Luc. 18,22 ; cf. Conrad , c.23 , p.327 ; c.25 , p.345 . lines 116-18. 166 Matth.19,27 ; Conrad, ut supra.

374

OCKHAM : OPERA POLITICA II

Ad cuius veritatis declarationem et confirmationem ac ad omnium eorum, quae in contrarium obiciuntur, solutionem , attendendum est et notandum quod , cum Christus fuerit et sit verus et perfectus Deus ac verus et perfectus hom*o, in ipso fuit et est duplex dominium potestatis , scilicet dominium increatum secundum increatam divinitatem et dominium crea- 5 tum secundum assumptam humanitatem . Secundum primum dominium increatum Christus fuit et est dominus omnium visibilium et invisibilium , corporalium et spiritualium, terrestrium et caelestium, quia omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nichil, ut dicitur Ioannis primo capitulo . Et de hoc potestatis dominio legitur 10 Ioannis primo capitulo, cum dicitur : In propria venit; omnia namque creata sunt propria Christi secundum dominium omnipotentiae maiestatis divinae . Unde beatus Augustinus super Ioannem prima parte in sermone tertio dicit sic : 'In propria venit ', quia omnia ista per ipsum facta sunt '. Haec Augustinus . Et hoc dominium Christus nulli purae creaturae commu- 15 nicavit. Dominium vero creatum in Christo fuit duplex : unum ante eius passionem et mortem, et aliud post eius resurrectionem et incorruptionem . De dominio eius post resurrectionem legitur Matthaei ultimo capitulo : Data est michi omnis potestas in caelo et in terra. Similiter de hoc dominio 20 legitur Apocalypsis xix ° capitulo , ubi dicitur : Et habebat scriptum in

1 cuius: huius o 1 consummationem s 1 ac ad omnium supra lineam K ; ad om.N 2 inferius in contrarium add.o 3 post quod add.o: quamuis res quecunque terrena non (a P; ad N) recte a quocunque possideri possit nisi iure diuino quo cuncta (cuncti N) sunt iustorum uel iure humano quod est in potestate regum terre ut ait Augustinus ad Vincencium rogatistam [Ep.xciii . 50, CSEL 34(ii) , 493 = c.1 , C.23 , q.7, col.950 ] , ideo si papa habet vniuersalem et plenam ac liberam in temporalibus et spiritualibus iurisdictionem uel habet eam immediate de iure diuino uel de iure humano. Propter quod primo videndum est utrum papa habeat plenitudinem iurisdictionis in temporalibus de iure diuino, secundo utrum habeat de iure humano, tercio obiecta in contrarium excludentur, ultimo utrum habeat in spiritualibus plenitudinem potestatis . Quantum ad primum articulum, cum potestas quam habet papa sit originata et deriuata a Christo, videndum est quale dominium iurisdictionis Christus habuerit. Ad quod dicendum quod 8-9 celestium et terrestrium trs.do 9 ipso: ipsum K 11 venit 13 beatus om.o et sui eum non receperunt add. Vi sec.Vulg. 21 legitur: scribitur o 21 sic dicitur add.o 21 habebant K; habet Vulg. II.4-6 Cited verbally by Conrad, c.24 , p.328 . The distinction is touched on by Ockham, AP 4.9-13; Brev.ii.9.18–24; OQ i. 13.5–9. 9 Ioann. 1,3. 11 loann.1,11. 14 Augustinus, in 17-18 Cited by Conrad, ut supra . On this distinction, see Ioann. Evang. tr.ii. 12 , CC 36,17. 21-2 Apoc.19,16. 20 Matth.28,18. Michael, App .IV, ff.188 , 189′, 189 .

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

375

vestimento et in femore suo 'Rex regum, et Dominus dominantium ' . Et quoad hoc dominium fuit et est dominus universorum corporalium et spiritualium , hominum et angelorum , secundum illud Apostoli ad Phi25 lippenses iiº capitulo , ibi : Humiliavit semetipsum factus obediens usque ad mortem, mortem autem crucis. Propter quod et Deus exaltavit illum et donavit illi nomen, quod est super omne nomen , ut in nomine Ihesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum, et omnis lingua confiteatur quia dominus Ihesus Christus in gloria est Dei patris . Unde beatus 30 Remigius super illud Apocalypsis: Vidi alterum angelum descendentem de caelo, habentem potestatem magnam dicit sic : Haec potestas ad utramque eius naturam potest referri, scilicet ad divinam et humanam. Fuit enim haec potestas in ipso per divinitatem sine tempore ante omnia saecula, quia sicut cum Patre et Spiritu sancto omnia creaverat, ita cum Patre et Spiritu sancto 35 omnia possidebat. Haec etiam potestas data est ei in tempore, quando post triduum resurrectionis data est ei omnis potestas in caelo et in terra, ‘ ut in nomine Ihesu omne genu flectatur caelestium, terrestrium et infernorum '. De hac enim ipse surgens a mortuis dicit: 'Data est michi omnis potestas in caelo, et in terra. ' De illa vero, quam ante tempora habet cum Patre, Daniel 40 dicit: 'Potestas eius, potestas aeterna ' . Haec sunt verba sancti Remigii . Et hoc dominium Christo datum post resurrectionem, quod fuit dominium potestatis universalis super omnem creaturam corpoream et incorpoream , Christus non commisit alicui successori, nec Petro Apostolo nec alicui alteri , quia nulli successori suo commisit dominium super angelos et 45 archangelos et animas beatorum cum ipso in caelo regnantium . De tali etiam Christi dominio loquitur propheta in psalmo dicens : Omnia subiecisti sub pedibus eius, oves et boves universas et cetera . Et quod propheta loquatur ibi de dominio Christi post resurrectionem, patet per

22 vestimento suo add.d; femore P; femore suo N 22 femore: vestimento o 25 ibi om.o 25-6 usque ad mortem ... Dei patris : etc. usque ad in gloria dei Vi 26 mortem autem 30 alium Vulg. crucis om .KA 26 et' supra lineam K; om.o 30 ascendentem o 32 ad om.o 32 referre o 33 ipso: Christo d 33 sine ... saecula: ante secula sine tempore Vi; saecula om.o 36 triduum codd.: triumphum auct.laud. 38 dicit ex dicens corr.K; dicit sic add.Vi 40 sunt ... Remigii : Remigius o 41 istud dominium 43 nec ... nec: neque ... . neque o 44 nulli: nichil K 45 ipso: Christo o potestatis o 46 dominio Christi trs.Mo 47 oves ... et cetera om.Vi ; et boves universas om.o 48 ibi loquitur As 25-9 Philipp.2,8-11 . 30-1 Apoc . 18,1. 31-40 Remigius: potius Haymo, Exposit.in Apoc.vi, 36-7 Philipp.2,10. PL 117,1156, cited by Michael, App.IV, f.186′ and by Franc.de Esc., f.71vb. 46-7 Ps.8,8. 40-3 Cited by Conrad, ut supra. 40 Dan.7,14 . 38-9 Matth.28,18.

376

OCKHAM : OPERA POLITICA

Apostolum ad Hebraeos iiº capitulo , ubi dicit sic : Non enim angelis subiecit orbem terrae futurum, de quo loquimur. Testatus est autem in quodam loco 50 quis dicens: ' Quid est hom*o quod memor es eius: aut filius hominis, quoniam visitas eum ? Minuisti eum paulo minus ab angelis, gloria et honore coronasti eum: et constituisti eum super opera manuum tuarum. Omnia subiecisti sub pedibus eius. ' In eo enim quod omnia ei subiecit, nichil dimisit non subiectum ei. Nunc autem necdum videmus omnia subiecta ei. 55 Eum autem, qui modico quam angeli minoratus est, videmus Ihesum propter passionem mortis gloria et honore coronatum, ut gratia Dei pro omnibus gustaret mortem. Haec verba Apostoli . Ex quibus aperte patet secundum Apostolum quod Psalmista in verbis praedictis loquitur de dominio Christi post resurrectionem ipsius . Patet etiam ex eo , quod dicit 60 Apostolus : Non enim subiecit Deus angelis orbem terrae futurum , et ex eo, quod subdit: Necdum videmus omnia ei subiecta . Unde tale dominium Christus non commisit alicui suo vicario . Aliud fuit dominium potestatis iuridicae creatum, quod Christus habuit ante suam passionem et mortem , quod quidem dominium commisit suo 65 vicario Petro et eius successoribus in persona ipsius . Sed illud non fuit universale dominium temporalis iurisdictionis , sed spiritualis, quoniam temporale dominium universalis iurisdictionis derogat et obviat Christi et apostolicae paupertati , humilitati , charitati ac etiam aequitati et honestati. Derogat, inquam, Christi et apostolicae paupertati . Quoniam paupertas 70 Christi et apostolica consistit in voluntaria renuntiatione et expropriatione regni et imperii temporalis ac cuiuslibet terreni dominii, secundum consilium Salvatoris Lucae xivº capitulo : Omnis ex vobis, qui non renuntiaverit omnibus, quae possidet, non potest meus esse discipulus . Et Matthaei xix° capitulo : Si vis esse perfectus , vade et vende omnia, quae habes, et da 75 pauperibus, et veni, sequere me; vendita autem et pauperibus data non remansissent amplius in potestate et dominio vendentis et dantis . Constat autem quod Christus implevit et perfecit praemissum consilium paupertatis , quod docuit et proposuit; alias ipse non fuisset perfectus nec de

58 Haec sunt add.Vi 58 verba Apostoli: apostolus o 49 subiecit Deus add.Vulg. 62 Unde: omne o 62 subdit: dicit o 62 ei omnia trs.Ao 66 vicario suo trs.d 66 personam s 67 temporalis om.o 69 ac etiam om.o 70 inquam om.o 70 apostolici KM 71 apostolici K 72-3 consilium om.K 73 renunciat Vulg. 74 esse meus trs.K 75 et om.Vulg. 75 omnia om.Vulg. 75 perfectus esse trs .Vio 79 ipse om.Ad 79 nec: vel M; et Vi

49-58 Hebr.2,5-9. 75-6 Matth. 19,21 .

51-4 Ps.8,5-8.

65-9 Cited by Conrad , ut supra.

73-4 Luc.14.33.

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

377

80 genere perfectorum: quod nefas est dicere et est contra illud, quod dicitur Actuum io capitulo : Coepit Ihesus facere, et docere . Praemissum autem consilium paupertatis includit voluntariam renuntiationem et abdicationem dominii omnium rerum temporalium. Potestas autem universalis regni et terreni imperii includit universale dominium rerum temporalium . Renun85 tiatio autem universalis dominii bonorum temporalium et retentio universalis dominii ipsorum directe adinvicem obviant et repugnant . Quare retentio universalis dominii regni vel imperii temporalis paupertati Christi et apostolicae obviat et repugnat. Item , illa, quae Apostoli ex summa perfectione virtutis semel reli90 querunt, stante illa virtutis perfectione amplius non resumpserunt . Sed sanctus Petrus in persona omnium Apostolorum ex summa perfectione ipsorum dixit: Domine , ecce nos reliquimus omnia, et secuti sumus te , ut dicitur Marci xº capitulo et Lucae xviii ° . Quae verba pertractans beatus Augustinus xviiº libro de Civitate Dei dicit sic: Dixerant enim illi potentes, 95 scilicet Apostoli : ' Ecce nos dimisimus omnia, et secuti sumus te. ' Hoc votum potentissime voverant. Sed unde hoc eis, nisi ab illo, de quo continuo dictum est: Dans votum voventi ? Haec Augustinus . Et ita secundum Augustinum Apostoli voverant omnia relinquere . Constat autem quod Apostoli post adventum Spiritus sancti non fuerunt imperfectiores quam 100 ante; quare Apostoli bona temporalia, quae prius reliquerant, ipsa postea stante voto non resumpserunt. Qui autem retinet sibi universale dominium regni vel imperii sive omnium temporalium nequaquam potest dici vere omnia perfecte reliquisse et dimisisse sicut Apostoli omnia perfecte reliquerant et dimiserant, prout de ipsis Apostolis scribit beatus Ieronymus

84 omnium rerum add.o 87 retractio M ; vniuersalis retencio 80 quod dicitur om.o 87 dominii om.o add.o 87 vel: et o 88 post repugnat add.o: Unde beatus Ylarius super Ps . (hiis N) lxviiiº [Ps.69.6 ] dicit sic : ' Egenus et pauper sum, dominus adiuvat me.' Neque regis dignitati neque regni opulencie paupertatis ac inopie professio congruit, sed eius qui ut nos ditesceremus pauperem se prestitit cui ne ad pasche quidem cenam nisi quesita et aliena domus fuerit. Adiuuari (-re o) se itaque rogat . In forma enim serui obediens usque ad 89-90 relinquerunt mortem crucis factus est. Hec Ylarius [ Tr.s.Ps.lxix . 5 , CSEL 22,344] . K; relinquerant Vi 90 perfectione virtutis trs.o; virtute perfectionis A 90 resupserunt K 93 capitulo om.o 92-5 ut dicitur . . . secuti sumus te om.K; in marg.add.K2 93 xviiio 96 continue o 94 dixerunt do 94 libro om.o 98 vouerunt Vio capitulo add.o 100 relinquerant KN 104 reliquerant ex relinquerunt corr.KN: reliquerunt AP 104 dimiserant ex dimiserunt corr.K: dimiserunt o

81 Act.1,1. 92 cf. Mc . 10,28 ; Luc . 18,28 (both dimisimus omnia) ; Matth. 19,27 (reliquimus). 94-7 Augustinus , de Civ.Dei xvii.4 , CC 48,559; cited more briefly by Michael, App.IV, f. 195 ; at greater length by Franc.de Esc . , f.40ra and Ockham , OND 17.257-63.

378

OCKHAM : OPERA POLITICA

ad Ebidiam sic inquiens : Vis esse perfectus, et stare in primo fastigio 105 dignitatis? Fac quod fecerunt Apostoli. Vende omnia, quae habes, et da pauperibus, et sequere Salvatorem, et nudam solamque crucem nuda sequaris . Haec Ieronymus . Ex quibus patet quod ex doctrina Christi Apostoli omnia temporalia perfecte reliquerunt et dimiserunt non solum quoad affectum voluntatis , sed etiam quoad dominium proprietatis . Qui 110 autem sibi retinet et reservat universale dominium cuiuslibet regni et terreni atque temporalis imperii , nullatenus potest dici veraciter omnia perfecte reliquisse et dimisisse , sicut Apostoli reliquerunt et dimiserunt. Ex quibus patet quod retentio dominii terreni regni atque imperii derogat apostolicae paupertati , et per consequens quod Petrus Christi vicarius nec 115 aliquis eius successor non habuit ex commissione Christi dominium temporalis regni vel imperii . Unde sanctus Ieronymus ad Nepotianum scribit dicens sic : Illud etiam dico, quod episcopi sciant se sacerdotes esse, non dominos . Haec Ieronymus . Secundo obviat et repugnat Christi et apostolicae humilitati , qua 120 Christus humilitatis summae fundator et provector omnem altitudinem et gloriam huius saeculi contempsit et funditus despexit atque derisit et contempnendam atque despiciendam exemplo et verbo docuit . Ideo ipse Salvator Matthaei viiio capitulo cupidos , avaros et tumidos et superbos huius saeculi deridens ait: Vulpes foveas habent, et volucres caeli nidos: 125 filius autem hominis non habet ubi caput suum reclinet. Quae verba beatus Ieronymus pertractans et glossa super eisdem verbis dicit sic : Quid me propter divitias et saeculi lucra cupis sequi, cum tantae sim paupertatis, ut nec hospitiolum quod meum sit habeam et tecto utar alieno ? Haec

107 nudus Vi 105 Ebediam AViP; Obediam N 105 perfectus Kd: perfecta Ao sec.auct.laud. 109 Apostoli ex apostolis corr.K 109 omnia reliquerunt temporalia perfecte trs.o 111 reservat ex corr.K 112 veraciter dici trs.o; veraciter om.Vi 113 dimiserunt et reliquerunt trs.K 116 non 114 atque: et o 114 regni terreni trs.o 114 derogat Christi et add.o om . AVi 117 temporalis post imperii trs.o 118 scribit dicens ex scribens dicit corr.K: scribens dicit o; scribit sic dicens Vi 118 sic om.A 120 qua: quia Vi; quoniam o 122 despexit: contempsit o 122 et funditus om.o ; et¹ om.M 124 timidos KVIN 129 non meo 124 et om.KAMO 126 suum om. Vulg. 129 quod meum sit: quidem auct.laud. utar tecto auct. 105-8 Hieronymus , Ep.cxx.1.12 (ad Hedibiam) , CSEL 55,477-8 . For use of this passage by Bonaventura and Thomas, see Ockham, OND 9.212-5n . Cited also by Michael, App.IV, 118-9 Hieronymus, Ep.lii.7 , CSEL f.194 ; Ockham, OND 23.225-7 ; ib. 114.46–7. 124-39 These citations appear in 54,427. Cited by Ockham, AP 3.21-2 ; Brev.ii.11.51-2. 127-9 Hieronymus , 125-6 Matth.8,20. the same order in Michael, App.IV, f. 183. 'Vulpes' . s.v. ord. ad Matth.8,20 ; cf. Glossa , CC 77,51 Comment.in Evang. Matth.i

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

379

130 Ieronymus . Et Chrysostomus super eisdem verbis Evangelii dicit sic: Aspice qualiter paupertatem, quam Dominus docuerat, per opera demonstrat. Non erat ei domus, non mensa , non candelabrum nec quicquam talium . Haec Chrysostomus . Et Anselmus in libro de Sacramentis dicit sic : Pauper ita fuit Christus , ut veniens in mundum non in sua, sed in aliena 135 domo nasceretur: et natus, propter inopiam loci in praesepio brutorum animalium poneretur, et vivens in mundo non haberet ubi caput suum reclinaret; nec moriens, unde nuditatem suam tegeret; nec mortuus, unde involveretur; nec sepulchrum aut locum ubi corpus suum locaretur. Haec sanctus Anselmus . Et si Dominus ex amore virtutis hospitiolum et talia 140 etiam modica, ut dictum est , habere noluit , quanto magis ex eiusdem virtutis amore et perfectione amplissimum regnum et imperium huius mundi habere recusavit. Si enim dominium unius domusculae distrahit et impedit a culmine et celsitudine perfectae virtutis, quanto magis universale dominium totius mundi distrahit et impedit ab apice et vertice summae 145 virtutis. Et propter hoc Christus , cum Iudaei vellent eum rapere et facere regem, ex humilitate fugit in montem , ne regnum terrenum omni humilitate vacuum suscipere cogeretur. Quod valde pulchre dicit sanctus Gregorius , primo libro sui Pastoralis inquiens sic: 'Nolite plures magistri fieri, fratres 150 mei. ' Hinc ipse ' Dei et hominum Mediator ' regnum percipere vitavit in terris, qui supernorum quoque spirituum scientiam transcendens ante saecula regnat in caelis. Scriptum quippe est: Hic , ' cum cognovisset quod venturi erant ut raperent eum, et facerent eum regem, fugit iterum in montem ipse solus. ' Quis enim melius principari hominibus sine culpa potuisset,

131 qualiter om.M; qualem Vi; quo modo auct.laud. 132 quicquam: quidquid d 134 Christus om.auct.laud. sec.auct. 133 Anshelmus Ad; Ancelmus o 137 unde 138 locaretur : poneretur o supra lineam K 138 suum : mortuum auct. 139 sanctus 144 summae om.o 139 Anshelmus Ad; Ancelmus o om.o 146 Iudaei om.AM 149 sic inquiens trs.o 150 mediator hominum trs.d 148 sanctus: beatus Vio; om.M 152 Hic o: hinc KAd; Jesus ergo auct. 151 scientiam sensumque transcendens add.auct.laud. 153 post regem: ex humilitate fugit in montem ne regnum terrenum omni humilitate vacuum suscipere cogeretur add.Vi 131-3 Ioannes Chrysostomus: cf. Cat.aur. in Luc.9 § 12. Cited by Bonagratia, De 134-8 Anselmus Cantuar., Ep. de paupertate, p.499; Ockham , OND 93.920-2. sacramentis ecclesiae iii.1 , in Opp.omnia ed . F.S. Schmitt , ii , 241 . Cited by Bonaventura, Apol.7 , p.274; Bonagratia, De paupertate, p.496 ; id. , Forma , f. 185 ; Ockham , OND 93. 932–7 . 149-62 Gregorius Magnus, Pastoral.i.3,4 , PL 77,16. Cited by Bonaventura, Apol.9, p.297 and, abbreviated more or less, by Michael, App.IV, f.191 '; Ockham, OND 95.67-75 ; 149-50 Iac.3,1. Brev.iv.8.27-29. 149-50 cf. I Tim.2.5. 152-4 Ioann.6,15.

380

OCKHAM : OPERA POLITICA

quam is, qui omnes nimirum regeret, quos ipse creaverat? Sed quia idcirco 155 apparuit in carne, ut non solum nos per passionem redimeret, verumetiam per conversationem doceret, exemplum se sequentibus praebens, rex fieri noluit. Ad crucis vero patibulum sponte pervenit, oblatam gloriam culminis fugit, poenam probrosae mortis petivit, ut membra eius discerent favores mundi fugere, terrores minime timere, pro veritate adversa diligere, pro- 160 spera formidanda declinare, quia et ista saepe per tumorem cor inquinant et illa per dolorem purgant. Haec sanctus Gregorius . Item, beatus Augustinus in epistola ad fratres Madaurenses scribit dicens sic : Itaque non Christus terreno regno decoratus , nec Christus terrenis opibus dives, nec Christus ulla terrena felicitate praefulgens ; sed 165 Christus crucifixus, per totum terrarum orbem praedicatur. Quod riserunt prius populi superborum et adhuc rident reliquiae . Haec Augustinus . Et sanctus Ioannes Chrysostomus in homeliario super Matthaeum homelia lxxxvia dicit sic : Igitur Christus confessus est se regem, sed

158 convenit auct. 159 petivit: expeciit 155 omnes: hos auct. 156 solum is add.o o; appetiit auct. 161 formidando o 160-1 et prospera add.d 160 timere: terrere d 161-2 et illa 161 inquiant K; evinquinat Vi 161 tumorem Vi sec.auct.: timorem KAMO 162 sanctus om.Vio 162 post Gregorius add.o: ... purgant om.K; in marg.add.K2 Item beatus Augustinus super psalmis exponens illum versiculum ' Et in cathedra pestilencie non sedit' [ Ps . 1,1 ] dicit sic: Regnum terrenum cum superbia noluit (voluit N) . Hec 163 in epistola 163 beatus: sanctus A; idem o Augustinus [ En . in Ps . 1,1 , CC 38,1 ]. om.o 163 Mandarenses K ; Mandurenses AVi; Manduranenses M ; Mandaurenses P; 166 orbem terrarum trs.o 167 rident: ridens 164 sic dicens trs.o Mandinenses N 167 post Augustinus add.o : Item idem Augustinus in libro de cathetizandis A; om .K rudibus sic ait: Omnia ergo bona terrena contempsit hom*o factus dominus Jhesus Christus ut contempnenda monstraret, et omnia mala terrena sustinuit que sustinenda precipiebat, ut neque in illis quereretur felicitas neque in istis infelicitas timeretur. Natus enim de matre que quamuis a viro intacta conceperit semperque intacta permanserit, virgo concipiens , virgo pariens, virgo moriens tamen fabro desponsata erat, omnem tipum carnalis nobilitatis extinxit. Natus in ciuitate Bethleem que inter omnes Iude ciuitates ita erat exigua ut hodie villa appelletur noluit (voluit N) quemquam de cuiusquam terrene ciuitatis sublimitate gloriari. Pauper eciam factus est cuius sunt omnia et per quem creata sunt omnia ne quisquam cum in eum crederet (credent N) de terrenis diuiciis extolli auderet. Noluit (voluit N) rex ab hominibus fieri, quia humilitatis ostendebat viam miseris quos ab eo superbia separauerat, quamuis sempiternum eius regnum vniuersa creatura testetur. Hec Augustinus [de 168 homeliario: 168 sanctus om.o 168 Et: Item o catechis.rud. 40, CC 46,164–5 ]. omelia o 169 Igitur Christus: hoc nimirum et Pilatus 168 Matthaeum om.AMo interrogauit Quid igitur, Christus Tu dixisti o 163-7 Augustinus, Ep.ccxxxii.6 , CSEL 57,516. Cited more briefly by Michael , App.IV, f.190 ; Ockham, OND 95.64–7 ; CE 5.332-4; Brev.iv.8.59–62. 169-75 Ioannes Chrysostomus, in Matth. hom.lxxxvi . 1 , PG 58,763 ; cited by Ockham , Brev.iv.8.30–7 .

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

381

170 caelestem. Quod alio loco manifestius dixit, ad Pilatum respondens : 'Regnum meum non est de hoc mundo ', ut neque illi neque hic excusationem habeant talibus accusantes. Et cogitationem irrefragabilem ponit dicens : 'Si de hoc mundo esset regnum meum, ministri mei utique decertassent, ut non traderer. ' Et propter hoc denique, ut hanc expelleret suspicionem, et vectigal 175 solvit et alios solvere iussit, et cum ipsum regem facere voluerunt, fugit. Haec sanctus Ioannes Chrysostomus. Ex quibus patet quod Christus ideo solvit tributum et alios solvere iussit, et ideo etiam fugit, cum eum regem facere voluerunt, ut tolleret omnem suspicionem hominibus et demonstraret quod regnum suum non fuit de hoc mundo , sed caeleste . 180

Item , sanctus leronymus super Marcum dicit sic : ' Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum. ' Regno terreno succedit paupertas; paupertati Christianorum tribuitur regnum sempiternum. Unde Dominus dicit: 'Regnum meum non est de hoc mundo . ' Omnis enim honor terrenus spumae, aquae glaciali vel fumo sive sompno comparatur. Haec sanctus

185 leronymus. Ex quibus evidenter patet quod regnum terrenum et temporale obviat Christi et apostolicae humilitati et quod Christus tale regnum non habuit nec commisit Apostolis nec eorum successoribus . Tertio ostenditur quod tale regnum et imperium temporale et terrenum obviat Christi et apostolicae charitati . Quoniam Christi et apostolicae 190 charitatis erat principes saeculi ad fidem catholicam attrahere et inducere , et non eos a fide avertere et retrahere . Si autem Christus et Apostoli regnum et imperium totius orbis sibi vindicassent, tunc ipsi a fide principes saeculi, qui sua regna et imperia non libenter dimittebant, avertissent et retraxissent, immo ad fidei persecutionem eos occasionaliter provocassent, 195 sicut Herodes timens propter Christum natum suum regnum perdere ad Christi et innocentium infantium persecutionem et necem conversus fuit . Et hoc est quod valde pulchre dicit beatus Augustinus super Ioannem parte secunda pertractans illa verba Christi : Regnum meum non est de hoc

173 decertarent o sec.Vulg. 170 et alio add.o 171 hic: hi AM 173 ut non: ne AVi 176 sanctus Ioannes om.o; sanctus om.Vi ; Ioannes om.A 176 secundum Crisostomum patet add.o 179 fuit: esset d 180 sanctus: beatus Vio 180 Marcum: Matheum A: Math.d 180 sic om.o 181 terreno: eterno o 182 tribuitur sec.auct.laud.: 184 sive: vel AM sec.auct. 184 somnio auct. tribuit codd. 184 glacialis d; graciali auct. 198 secunda parte trs.o 191 eos post fide trs.o 193 devertissent A; aduertissent N 180-84 leronymus: potius [ ps.171 Ioann . 18,36. 172-4 cf. Ioann . 18,36. Hieronymus] , Comment.in Evang.sec.Marc. , PL 30,615 ; cited by Ockham, Brev.iv.8.38-42 . 180-1 Matth.5.3. 183 loann . 18.36. 198-9 Ioann . 18,36.

382

OCKHAM: OPERA POLITICA

mundo sic inquiens : Hoc est quod bonus magister scire nos voluit. Audite ergo, Iudaei et gentes, audi, [circumcisio, audi, ] praeputium, audite, omnia 200 regna terrae . Non impedio dominationem vestram in hoc mundo , quia 'Regnum meum non est de hoc mundo. ' Nolite metuere metu vanissimo, quo Herodes ille maior, cum Christus natus nuntiaretur, expavit, et tot infantes, ut ad eum, scilicet Christum, mors perveniret, occidit, timendo [magis] quam irascendo crudelior. 'Regnum ', inquit, ' meum non est de hoc mundo. ' 205 Quid vultis amplius ? Venite ad regnum, quod non est de hoc mundo. Venite credendo, et nolite saevire metuendo . Dicitur quidem in prophetia de Deo patre: 'Ego autem constitutus sum rex ab eo super Syon montem sanctum eius. ' Sed Syon illa et mons ille non est de hoc mundo . Haec Augustinus . Quibus nichil clarius dici potest ad ostendendum quod Christus non habuit 210 nec habere voluit dominium regni et rerum temporalium huius mundi , quia regnum suum non fuit de hoc mundo . Si enim Christi regnum et imperium fuisset temporale sive terrenum, impedivisset dominationem et iurisdictionem aliorum regum et principum huius saeculi , quia in eodem regno sive imperio temporali plures reges et domini simul et in solidum esse non 215 possunt, ut supra dictum est. Unde et Roma condita duos fratres simul reges habere non potuit, prout beatus Ieronymus ad Rusticum monachum scribit. Item, sanctus Leo papa in sermone , qui legitur dominica infra octavam Epiphaniae , qui incipit Iustum et rationabile , loquens de principibus 220 Iudaeorum pro Christi tempore dicit sic : Sed apparet illos , scilicet principes, carnaliter cum Herode sapuisse , ut regnum Christi commune cum huius mundi potestatibus existimarent et temporalem isti sperarent ducem et

199 nos scire trs.Mo 200 et gentes om.AM 200 circumcisio , audi sec.auct.laud.: om.codd. 200 post praeputium: audi circumcisio add.o 201 quia 201 terrena auct. om.auct. 204 eum: deum K 204 scilicet Christum : Christi o 204 magis sec.auct.: om.codd. 206 Quid ... mundo om.AM 207 quidem ex quidam corr.K 210 ostendendum ex hostendendum corr.K 213 et: sive K; corr.K² 214 sive: seu o 217 prout: ut o 219 sanctus post papa trs.Vi: b(eatus ) M 220 Epiphaniae qui incipit om.K; supra lineam add.K3 222 ut: et auct.laud. 223 aestimasse auct. 223 sperarent : 223 et' : ut et auct. separarunt K 199-209 Augustinus, in Ioann.Evang. tr.cxv. 1-2, CC 36,643–4 . The passage is cited at varying lengths by Michael, App.IV, f. 190'; Franc.de Esc . , f.69b; Ockham, OND 93.378-99 ; CE 5.198-203; Brev.ii.16.32-41 and iv.8.25-6; IPP 4.15–20. 208-9 Ps.2,6. 212-16 cf. Michael, 216-17 Hieronymus , App.IV, f. 190 ; Bonagratia, Forma, f. 185¹. 216 supra: art.i.137-9. 221-4 Leo papa Ep.cxxv. 15 , CSEL 56,133 = Gratianus, Decretum , c.41 , C.7 , q . 1 , col.582. I, Tr.xxxiv.2 , CC 138,180 = Lect.iv in secundo Nocturno dominica infra octav. Epiph. Cited by Michael, App.IV, f. 190° ; Bonagratia, Forma, f. 185′; Ockham , OND 95.58-61 ; Brev.iv.8.78-81 .

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

383

terrenum metueret ille consortem . Haec sanctus Leo papa. Ex quibus clare 225 patet secundum beatum Leonem papam quod ponere et dogmatizare Christi regnum fuisse temporale et terrenum, sicut asseruit et dixit Ioannes XXIIus in quodam suo libello sive statuto , quod incipit Quia vir reprobus, sapit carnalem errorem Herodis et Iudaeorum et incidit in haeresim dampnatam, sicut plene ostenditur et probatur in appellatione contra 230 dictum errorem facta . Qui error carnalis multos adhuc habet sectatores et defensores. Item, beatus Ioannes Chrysostomus super Matthaeum in homeliario homelia sexta dicit sic : Quid autem et Magi a stella eius disc*nt ? Quod rex Iudaeorum fuerit? Et nimirum non huius fuit regni rex, quemadmodum et 235 Pilato dixit: 'Regnum meum non est ex hoc mundo . ' Nichil denique monstravit tale ; neque milites, neque principes , neque equos, neque mulorum iugum, neque aliud quid tale habebat circa semetipsum, sed humilem et inopem vitam pertransibat . Haec sanctus Ioannes Chrysostomus .

240

Item , in commentario super Matthaeum commento iii ° idem Ioannes Chrysostomus dicit sic : Si ergo regem terrenum quaerentes invenissent, magis confundendi fuerant quam gavisuri, quia tanti itineris laborem sine causa susceperant. Nunc autem, quia caelestem regem quaerebant, etsi nichil tale videbant in eo, tamen solius stellae testimonio contenti gaudebant.

245 Adhuc autem, si quasi terrenum regem eum quaesivissent, invenientes eum apud ipsum remansissent, sicut saepe fieri solet in saeculo, ut proprio rege relicto, conferant se ad alienum . Nunc autem et hunc adoraverunt, et ad

224 sanctus om.o 225 beatum : 225 patet quod add.Mo 224 papa om.o 226 regnum Christi trs.o sanctum Ao; om .Vi 227 XXIIus: XII K; 225 quod om.o corr.K2 227 suo statuto add.o 227 quodam ... sive om.o 227 quod: qui K; corr.K2 228-30 et incidit ... facta: propter quem errorem Christi necem et mortem machinati sunt o 232 beatus: sanctus o ; om.Vi 235 ex: de do sec.Vulg. 237 mulorum sec.auct.laud.: multorum codd. 238 sanctus Ioannes om.o 240 commento iiiº om.d 240-1 idem Ioannes Chrysostomus post Item (linea 240) trs.o 241 sic invenissent add.auct.laud. 241 invenissent: venissent KAVIº 243 susciperent K; suscepissent auct. 244 tale: regale auct. 245 autem om.o 245 si: non K 247 alienum : 246 ipsum: eum M sec.auct. 246 in saeculo om.K; in marg.add.K² alterum auct. 226-7 Ioannes papa XXII, Quia vir reprobus ( 16 November 1329), BF V,441–2. 229 appellatione: cf. Michael, App.IV, f. 192r-v. 233-41 Ioannes Chrysostomus, in Matth. hom.vi , PG 57,61-2 ; cited in part by Ockham , Brev.iv.8.63–67. 235 Ioann . 18.36. 241-9 Ioannes Chrysostomus : potius auctor incertus, Op.imperfect.in Matth. hom.ii, PG 56,642; cited by Ockham, Brev.iv.8.68-76.

384

OCKHAM : OPERA POLITICA

suum reversi sunt, ut et istum haberent regem caelestem animarum suarum, illum autem terrenum. Haec sanctus Ioannes Chrysostomus . Item, beatus Ambrosius super Lucam libro iiiº dicit sic : 'Et dabit illi 250 Dominus Deus sedem David patris eius : et regnabit in domo Iacob in aeternum, et regni eius non erit finis . ' Si angelo non credis, ipsi saltem Domino crede dicenti : 'Tu dicis, quia ego sum rex. ' Numquid ergo et ipse mentitus est, qui regnare se dixit, qui non regnavit in terris ? Quo modo scriptura solvitur, quae regnare eum dicit, et non regnare astruit ? In 255 abruptum disputationis venimus; haeremus in vado, et quodam veritatis naufragio fluctuamus . Excitemus igitur Christum; ipsum interrogemus; ipse respondeat. Interrogemus scripturas. Invenimus quod regnum Christi non est de hoc mundo. Ipse dixit: ' Regnum meum non est de hoc mundo. ' Qui dicit non esse de hoc mundo regnum suum, ostendit esse supra mundum. Et 260 ita erat regnum eius et non erat. Non erat in saeculo , sed supra saeculum. Erat ergo regnum aliud veri David, quod solus Christus accepit, et erat sem*n aliud David, quod in aeternum manet, de quo solus generatus est Christus, qui solus verus filius David, cuius etiam solus nomen accepit, iuxta quod scriptum est: 'Inveni David servum meum: oleo sancto meo unxi eum. ' 265 Quod utique non de propheta David, sed de domino Christo dici praemissa declarant: 'Posui adiutorium super potentem: et exaltavi electum de plebe mea. ' Solus enim potens, solus electus est Christus. Sanctorum enim maius in fide quam in generatione sem*n est. Et ideo Apostolus: 'Si enim hii qui ex 270 fide, hiifilii sunt Abrahae. ' Haec sanctus Ambrosius . Item , beatus Bernardus in libello de laudibus beatae virginis Mariae, homelia tertia , dicit sic: Quod de stirpe David originem duxerit dominus

249 sanctus Ioannes 248 et om.o 249 post illum autem: et hunc in marg.add.K2 254 qui: 254 mentitus est in marg.corr.K2 251 Deus om.AVi om.o; sanctus om . Vi 255 non post regnare trs. 254 Quo modo: quoniam K ; quando M quia auct.laud . 258 respondeat ex corr.K; 255 ante astruit: eum add.et del.K; astruitur o auct.laud. 258 Christi: Domini auct. 259 Ipse enim 258 quod: quia auct. responderat M 260 se 259-60 Qui dicit . . . mundo om.o add.auct. 259 Ipse ... mundo om .AVi 261 sed om.auct. esse add.o 260-1 Ita et trs.auct. 262 aliud: illud K; corr.K2 267 declarent o 266 Christo om.auct. 263 David om.o 267 super potentem: in 269 enim om.o 269 hii om.Vi sec.auct. 267-8 populo meo auct. potente Vulg. 270 sanctus om.o 272-3 dominus Ihesus originem duxerit (duxit N) trs.o 250-70 Ambrosius, Exposit.Evang.sec. Luc.iii.43-4 , CC 14, 99–100 ; cited in part by Ockham , Brev.iv.8.45-58. 250-2 Luc. 1,32-3. 253 Ioann . 18,37. 259 Ioann . 18,36. 272-93 Bernardus 265 Ps.88,21. 269-70 cf. Gal.3,7. 267-8 Ps.88,20. Claraevall. , Sermones de tempore: de laudibus Virginis matris hom.iv. 1 , LTR iv, 46-7; cited by Ockham, Brev.iv.8.92–114.

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

385

Ihesus, nemo dubitat. Quaero autem quo modo dederit ei ' Deus sedem David, patris eius ' , cum ipse in Ierusalem non regnaverit, quinimmo turbis 275 eum volentibus facere regem non acquieverit, sed et ante faciem Pilati protestatus sit: 'Regnum meum non est de hoc mundo ' ? Denique quid magnum promittitur ei, qui ' sedet super Cherubim ' , quem propheta vidit 'sedentem super solium excelsum et elevatum ', sedere in sede David, patris eius ? Sed novimus quandam aliam Ierusalem ab ea, quae nunc est, in qua 280 regnavit David: significatam, multo ista meliorem, multo ista ditiorem. Hanc igitur puto fuisse designatam, illo videlicet usu loquendi, quo saepius reperis in scripturis significans poni pro significato. Tunc sane dedit illi Deus 'sedem David patris sui ', quando constitutus est ' rex ab eo super Syon montem sanctum eius. ' Sed hic propheta de quo regno dixerit, suis verbis 285 aperuisse videtur, in eo, quod non ‘ in Syon ' [posuit], sed ' super Syon '. Nam ideo fortasse dictum est ' super ', quia in Syon quidem regnavit David, super Syon vero est regnum illius, de quo dictum est [ad David: 'De fructu ventris tui ponam super sedem tuam ' : de quo et dictum est] per alium prophetam: 'Super solium David, et super regnum eius sedebit. ' Vides quia ubique 290 reperis 'super ' : ' super Syon ' , ' super sedem ', 'super solium ', 'super regnum '. Dabit ergo ei Dominus Deus sedem David, patris eius, non typicam, sed veram, non temporalem, sed aeternam, non terrenam, sed caelestem. Quae idcirco memoratur fuisse David, quia haec, in qua temporaliter sedit David, aeternae illius gerebat imaginem. Haec beatus Bernardus . 295

Item, Beda, et ponitur in glossa Marci xiº capitulo, dicit sic : Secundum Ioannem, cum turbae Christum rapere vellent et regem facere, fugit, et

276 sit: fuit o 279 eius: sui auct. 275 facere: constituere auct.laud. 279 novimus: 280 ista om.auct. venimus K 280 significatum o; significacionem M 283 sui ex eius 284-5 Sed ... super Syon om.o 284 suis verbis : expressius auct. corr.K; eius Vio 285 posuit sec.auct.: om.codd. 287 illius: illud o 287-8 ad David . . . dictum est sec.auct.: om.codd.; cf. Brev.iv.8.115-6 290 super sedem super Syon trs.o; super Syon om.M 293 David² om.auct. 291 ei om.KAd 291 David om.KA 293 sedet Vio 294 beatus om .Vio 294 post Bernardus add.o : Item beatus Ylarius super psalmis dicit sic: Hic ergo rex super Syon montem sanctum dei constitutus est preceptum domini annuncians, non super illum terrene ciuitatis complorate scilicet et homicide et patricide Iherusalem sed eius Iherusalem que in celis est que est mater nostra que ciuitas regis magni est, cuius ut estimo hodie incole sunt in passione domini resurgentes. Hec Ylarius 296 facere regem trs.o [Tr.s. Ps.ii.26, CSEL 22,56-7]. 277 cf.Is.37,16. 283-4 Ps.2,6. 273-4 Luc.1,32. 276 Ioann. 18,36. 278 Is.6.1. 289 Is.9.7. 287-8 Ps . 131,11. 295-303 Gl.ord.ad Mc.11,10 s.v. ' Benedictus' = Beda, in Marc.Evang.Exposit. iii, CC 120,574 . Cited by Michael, App .IV, f.190 ; Franc.de Esc . , f.70rb-va; Ockham , Brev.iv.8.82-88. 295-6 cf. Ioann.6,15 .

386

OCKHAM : OPERA POLITICA

regnum adhuc victurus noluit. Nunc autem iam passurus non refugit se dici regem. Non hymnos filio Dei et rege dignos, non eos reprimit, qui regnum David in eo restaurandum et priscae benedictionis dona concinunt, quia scilicet non temporalis et terreni, sed aeterni in caelis rex esset imperii, ad 300 quod per contemptum mortis, gloriam resurrectionis et triumphum ascensionis perveniret. Unde discipulis post resurrectionem ait: 'Data est michi omnis potestas in caelo et in terra. ' Haec Beda et glossa similiter. Item , idem Beda super librum Proverbiorum Salomonis dicit sic : Parabolae graece, latine dic*ntur similitudines: quod vocabulum huic libro 305 Salomon imposuit ob id, ut sciremus altius, et non iuxta litteram, intelligere quae dicit. In quo Dominum turbis fuisse locuturum significat. Sicut etiam proprio nomine et pacifico regni sui statu , regnum Christi et ecclesiae perenne denuntiat, de quo scriptum est: 'Multiplicabitur eius imperium, et regni eius non erit finis. Super solium David et super regnum eius sedebit. ' 310 Sicut et templi constructione et dedicatione aedificationem sanctae ecclesiae, quae tempore Resurrectionis in aeternum dedicabitur, insinuat. Nam et ipse filius esse David et rex spiritualis Israel, etiam turbarum testimonio, quae ei lerosolymam venienti cum ramis palmarum et laudibus occurrere, declaratur. Haec Beda . Ex quibus clare patet quod temporale regnum et 315 terrenum imperium derogat et obviat ac repugnat Christi et apostolicae charitati et pietati. Quarto et ultimo ostenditur quod tale regnum et imperium temporale obviat et repugnat Christi et Apostolorum eius aequitati et honestati. Quoniam , ut patet Matthaei xxiiº et Marci xiiº et Lucae xx° capitulo et 320 supra tactum est, Christus interrogatus a Pharisaeis utrum liceret de iure dare tributum sive censum Caesari Romano imperatori, respondit dicens:

300 scilicet om .A 297 iam ex iamiam corr.K 299 concinnunt AP; eximunt M 300 in caelis om.o sec.auct.laud. 301 et gloriam add.auct.; per gloriam M 303 et ad K; 303 similiter om.o corr.K2 304 idem: ibidem K; corr.K²; om .Vi 304 Salamonis Mo 306 Salomonis K; corr.K2 307 quo dicit add. Vi 307 in quo Dominum significat per parabolas turbis fuisse locuturum auct.laud. 307 significat om.KAd et: in K 310 sedebit om.auct. 311 Sicut: sic do 310 regni eius: pacis auct.sec.Vulg. 311 et om.auct . 311 et2: ac auct. 313 esse: est o 314-5 declaratur sec.auct .: declarantur KAo; declarant M; declarabatur V 318 temporale om.K; temporale imperium trs.o 320 xxii capitulo add.dP 320 Lucae xxº et Marci xiiº trs.o 322 Romani imperii As

302-3 Matth.28,18 . 305-15 Beda, in Proverb. Salomonis i.1 , CC 119B,23 ; cited in part by Ockham, Brev.iv.8.89-91 . The version given by Gl.ord.ad init. libr. Proverb. is cited by Michael, App.IV, f. 191¹; Franc.de Esc ., ff.71vb- 72ra ; Ockham, OND 95.101–7. 305-10 Is.9,7 (et pacis non erit finis Vulg. ) ; cf. Luc . 1,33. 320 Matth.22,21 . Mc . 12,17. 320 Luc.20,25. 321 supra: art.i.131-41 .

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

387

Reddite quae sunt Caesaris, Caesari, et quae sunt Dei, Deo . Ex quibus apparent duo .

325

Primum quod ius temporalis imperii non dependet causaliter a pontificali dignitate, nec econtrario ius pontificalis sacerdotii dependet causaliter ab imperiali potestate . Quia iura imperialia et iura pontificalia Christus ex opposito abinvicem distinxit et divisit, neutrum ad alterum causaliter remittendo , in eo, quod dixit: Reddite quae sunt Caesaris, Caesari, et quae

330 sunt Dei, Deo ; ubi neutrum ius causaliter remisit ad alterum, sed utrumque ex opposito divisit. Secundum apparet quod Christus ipsum Caesarem Romanum principem pro rege vero et imperatore habuit et tenuit, quia sibi sicut regi et imperatori censum et tributum dari iussit . Et per consequens Christus se 335 ipsum non habuit nec tenuit nec gessit pro rege et imperatore temporali , cum in eodem regno et temporali imperio plures reges et imperatores in solidum esse nequeant, quorum neuter alium impediat, quia, ut scribitur Matthaei viº capitulo : Nemo potest duobus dominis servire, ut supra dictum est. 340

Ex quibus evidenter ostenditur quod summus pontifex sive papa non habet de iure divino universale dominium nec universalem potestatem regni vel imperii temporalis . Unde beatus Augustinus super Ioannem parte prima, sermone viiº, cuius sermonis verba ponuntur in decretis viii di . , c.i,

dicit sic: Quo iure defendis villas ecclesiae, divino an humano ? 345 Respondeant: 'Divinum ius in scripturis divinis habemus, humanum ius in legibus regum. ' Unde unusquisque possidet quod possidet ? Nonne iure humano? Nam iure divino ' Domini est terra et plenitudo eius. ' Pauperes et divites Deus de uno limo fecit, et divites et pauperes una terra supportat. Iure ergo humano dicitur: 'Haec villa mea est ', 'haec domus mea est ', ' hic servus 350 meus est'. Iura autem humana iura imperatorum sunt. Quare ? Quia ipsa iura humana per reges et imperatores saeculi Deus distribuit generi humano.

326 econtrario: e conuerso MP; conuerso N 327 imperiali: imperii o 328 adinvicem Kdo 329 renictendo K 332 apparet: autem s 333 quis: qui o 336 temporali om.o 338 ut: et AMo 342 beatus om.o 343 cuius ... decretis: et ponitur pro magna parte o 344 an: aut M; et Vi; vel o 348 pauperes et divites trs.M sec.auct.laud. 349-50 haec domus ... est om.o 350 post sunt: queritur in marg.add.K2 350 Quia del.K 351 humano generi trs.o 338 Matth.6,24. supra: art.i.137–9 ; art.ii.216. 325-31 cf. Michael , App.IV, f. 183. 344-63 Augustinus, in Ioann.Evang. tr.vi.25–6, CC 36,66–7 = c. 1 , di.8 , coll . 12-13. Cited by Ockham at this length AP 7.14-33 ; more briefly in CB vi.4.276.25–30; ib . vi.6.280.30–1 ; 347 Ps.23,1. Brev.ii.11.55-9.

388

OCKHAM : OPERA POLITICA

Sed dicis: 'Quid michi et imperatori ? ' Secundum ius ipsius possides terram. Tolle iura imperatorum, et quis audet dicere : 'Mea est ista villa ', aut 'meus est iste servus ' , aut ' mea est haec domus ' ? Si autem ut teneantur ista ab hominibus regum iura fecerunt, vultis ut recitemus leges ? Leguntur enim 355 leges manifestae ubi praeceperunt imperatores eos , qui praeter ecclesiae catholicae communionem usurpant sibi nomen Christianum nec volunt in pace colere pacis auctorem, nichil nomine ecclesiae audeant possidere. Sed quid nobis et imperatori ? Sed iam dixi, de iure humano agitur. Et tamen Apostolus voluit serviri regibus, voluit honorari reges, et dixit: 'Regem 360 reveremini '. Noli dicere: 'Quid michi et regi? ' Quid ergo tibi et possessioni? Dixisti: 'Quid michi et regi? ' Noli ergo dicere possessiones tuas, quia ipsa iura humana renuntiasti, quibus possidentur possessiones. Haec Augustini verba integre posita in dicto sermone super Ioannem et pro magna parte 365 posita in decretis in dicta distinctione viiia. Ex quibus clare patet secundum Augustinum quod pro tempore novae legis , per quam lex vetus exceptis moralibus praeceptis est abolita et evacuata, nullus possidet aliquid proprium iure divino , sed tantum iure humano. Quia postquam de caelo vox illa Evangelii sonuit: Omnis qui non renuntiaverit omnibus, quae possidet, non potest meus esse discipulus; et 370 vox illa: Si vis perfectus esse, vende omnia, quae habes, et da pauperibus ; et venit tempus , quo impleta est illa prophetia: Dispersit, dedit pauperibus : ex quo , inquam , ista de caelo sonuerunt et universum orbem intonuerunt , extunc nullus iure divino praecise absque omni iure humano potest dicere: 'Haec villa est mea vel haec domus ' aut ' iste servus est meus . ' Et per 375 consequens non potest dici quod papa de iure divino habeat universale dominium omnium regnorum terrae. Quod si quis dicat quod Augustinus in praedictis verbis loquitur contra haereticos, nichil valet ; quia licet Augustinus loquatur ibi contra haereticos, tamen illud quod ibi dicit : Nonne iure humano possidet quisque illud 380

352 dicis om.Vio sec.auct. 353 ista om.K; in marg.add.K²; 352 est imperator auct. 355 ut om.auct. 354 haec: ista MN 355 reticemus Vi hec o sec.auct.; illa M 358 actorem o 360 seruire AM 360 honorare A 360 reges K; corr.K² 361 reuereamini P; reueramini N 362 ergo om.auct. 363-5 Haec ... distinctione viiia: Hec Augustinus ubi supra o 367 abolita om.K; in marg.add.K2 366 pro: propter K ; corr.K²; om.o 372 tempus 371 vade et vende add.do 370 renunciat Vulg. 371 omnia om.Vulg. 373 ista inquam trs.d; ista om.o supra lineam K 373 intonuerunt ex corr.K²; intonuit Vi 375 aut: vel d 378 si dicat 375-6 Haec villa ... non potest dici om.K; in marg.add.K² aliquis o 360-1 cf. I Petr.2 , 17.

369-70 Luc . 14,33.

371 Matth. 19,21.

372 Ps.111,9 .

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

389

quod possidet, et illud: Tolle iura imperatorum , nemo audet dicere: 'Haec villa mea est ' vel ' haec domus mea est ' aut iste servus est meus ' , et alia quamplura, quae in dicto sermone dicit, magis intelliguntur et verificantur de catholicis quam de haereticis . Quia, ut ibi dicit Augustinus expresse , 385 haeretici nichil nomine ecclesiae possunt possidere iure humano , quia, ut dicit ibi , leges imperatorum praeceperunt eos, qui sunt extra ecclesiae catholicae communionem, nichil nomine ecclesiae debere possidere. Item , sanctus Ambrosius super Lucam libro quarto dicit sic : Magnum quidem et spirituale documentum est, quo Christiani viri sublimioribus 390 potestatibus docentur debere esse subiecti, ne quis constitutionem regis terreni putet esse solvendam. Si enim censum filius Dei solvit, quis tu tantus es, qui non putes esse solvendum ? Et ille quidem censum solvit, qui nichil possidebat: tu autem, qui saeculi lucrum sequeris, cur saeculi obsequium non recognoscas ? Haec Ambrosius . Et ita Christus secundum beatum 395 Ambrosium nichil iure temporali seu temporalis dominii possidebat, et per consequens terreni regni et imperii non erat rex et dominus secundum humanitatem assumptam. Item, idem Ambrosius libro viiº super Lucam dicit sic : ' Ait enim quidam de turba: Magister, dic fratri meo ut dividat mecum hereditatem. At ille dixit 400 ei: hom*o, quis me constituit iudicem, aut divisorem super vos ? ' Bene terrena declinat, qui propter divina descenderat; nec iudex dignatur esse litium et arbiter facultatum, vivorum habens mortuorumque iudicium arbitriumque meritorum. Non ergo quid petas, sed a quo postules intuendum est; nec maioribus intento animo parendum putes , minoribus 405 obstrependum. Unde non immerito refutatur hic frater, qui dispensatorem caelestium gestiebat corruptibilibus occupare; cum inter fratres patrimonium non iudex medius, sed pietas debeat sequestra dividere, quamquam immortalitatis patrimonium, non pecuniae sit hominibus expetendum . Haec Ambrosius .

382 est mea trs.o; est om .Vi 382 vel haec domus mea est om.K; in marg.add.K2 382 meus est trs.Ao 383-4 magis ... Augustinus om.K; in marg.add.K² 387 debere om.o 389 quo: quomodo o 390 constucionem K; corr.K2 390 regis supra lineam K; terreni regis trs.o 391-2 quis tu ... solvit om.o 394 non om.K; supra lineam 394 agnoscis o add.K2 394 beatum om.d 395 seu : 395 temporali seu om.o 396 non erat om.o vel AVi 397 assumptam humanitatem non erat o 398 sanctus Ambrosius add.d 404 parendum: pacendum K ; om.auct.laud. 388-94 Ambrosius, Exposit. 386-7 Augustinus, in Ioann.Evang. tr.vi.26, CC 36,66. 398-408 Ambrosius, Evang.sec.Luc.iv.73 , CC 14,133 ; cited by Ockham, Brev.ii. 16.45-50. Exposit.Evang.sec.Luc.vii . 122 , CC 14,254-5 ; cited more briefly by Ockham , OND 398-400 Luc . 12,13-14. 93.494-500.

390

OCKHAM : OPERA POLITICA

Item , nono libro super Lucam idem sanctus Ambrosius dicit sic : 410 Postulatus de didragma , scilicet Christus, quaerit de imagine. Alia enim est imago Dei, alia imago mundi. Unde et ille nos ammonet: ' Sicut portavimus imaginem terreni, portemus et imaginem caelestis . ' Imaginem Caesaris non habet Christus, quia imago Dei est. Imaginem Caesaris non habet Petrus, quia dixit: 'Reliquimus omnia, et secuti sumus te . ' Imago Caesaris non 415 reperitur in lacobo et loanne, quia ' Filii tonitrui ' sunt. Sed reperitur in mari, ubi dracones illi contritis capitibus super aquam, et ipse draco maior comminutus caput datus est in ' escam populis Aethiopum ' . Si ergo non habuit imaginem Caesaris Christus, cur dedit censum ? Non dedit de suo, sed reddidit mundo quod erat mundi. Et si tu non vis esse obnoxius Caesari, 420 noli habere quae mundi sunt. Si habes divitias, obnoxius es Caesari. Si vis nichil debere regi terreno, relinque omnia tua, et sequere Christum. Haec sanctus Ambrosius. Ex quibus clare patet quod Petrus et alii Apostoli non fuerunt obnoxii Caesari , quia omnia reliquerunt, et quod quicumque vult non esse obnoxius terreno regi, debet omnia cum Apostolis relinquere et 425 sequi Christum , et quod quicumque habet divitias huius saeculi est obnoxius Caesari . Et per consequens, si Petrus Apostolus habuisset pro aliquo tempore dominium terreni regni vel imperii temporalis , fuisset obnoxius Caesari : quod est directe contra praefatam sententiam sancti Ambrosii. 430 Item, sanctus Ioannes Chrysostomus super Matthaeum commento iiiº dicit sic: 'Audiens autem Herodes rex, turbatus est, et omnis lerosolyma cum illo ' , existimans id est Christum regem fore terrenum , quasi de successore regni turbatus est. Semper enim maior potestas maiori timori subiecta est. Et parum post : Puto quod non tantum Herodes a semetipso 435 turbabatur, quantum diabolus in Herode. Herodes enim timebat quod suspicabatur; diabolus autem timebat quod vere sciebat. Herodes hominem

411 Alia: aut d 410 Item idem Ambrosius add.o idem sanctus Ambrosius om. Vio 413 imaginem² huius add.auct. 413 terreni illius add.auct. 412 alia: aut M; aliter Vi 416 et: vel auct. 418 datus est: datum o; datur auct 414-5 Imaginem . . . dixit om.o 420 reddit Ad 423 sanctus 419 Christus om.auct. 420-1 Et si . . . sunt om.o 424-5 non vult trs. KM ; corr.K2 om.o 425 post obnoxius : Cesari add.et del.K; 431 sanctus om.o 433 estimans ViP; 426 quod om.AM obnoxius Cesari et add.Vi 433 Christum: illum auct. 434 maior: extimans N 433 id est K: om . Ado sec.auct.laud. 436 turbatus K; turbatur K2N grandis auct. 411-22 Ambrosius, Exposit.Evang.sec . Luc.ix.34-5 , CC 14,343-4 ; cited slightly more 412-13 I Cor. 15,49. briefly by Ockham, AP 3.12-20 ; Brev.ii.11.22–31 . 415 Matth . 19,27. 432-41 Ioannes Chrysostomus: potius 416 cf. Mc.3,17. 417-8 cf. Ps.73,13-14. 432-3 Matth.2,3. auctor incertus, Op.imperfect.in Matth. hom.ii.3 , PG 56,639.

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

391

existimabat, diabolus [Deum] cognoscebat. Unusquisque ergo eorum proprio zelo turbabatur, et secundum suam naturam sui regni successorem 440 timebat, Herodes terrenum, diabolus caelestem. Nam nec Herodes terreretur, si caelestem nasci regem suspicatus fuisset, nec diabolus, si terrenum. Haec sanctus Ioannes Chrysostomus. Item, idem sanctus Ioannes Chrysostomus super Ioannem homelia lxxxiiia dicit sic: ' Si de mundo hoc esset regnum meum, ministri mei utique 445 decertarent ut non traderer. ' Quod formidaverat iterum Pilatus, dissolvit tyrannidis suspicionem. Deinde non est ex mundo hoc regnum eius ? Quoniam desuper habet principatum, et non est humanus, sed multo maior et clarior. Sed quid ait ? ' Si de hoc mundo esset, ministri mei utique decertarent, ut non traderer Iudaeis . ' Ostendit regni, quod est apud nos, 450 imbecillitatem, quoniam in ministris habet fortitudinem; quod vero regnum suum superius est, sufficiens est sibi ipsi nullo indigens. Quid autem , cum dicit: 'Non sum de hoc mundo ' ? Sicut ergo 'Non sum de hoc mundo ', ita et regnum suum ait non esse hinc, non mundum privans a sua providentia et praesidentia, sed ostendens quod dixi, regnum suum non esse humanum 455 neque corruptibile. Haec sanctus Ioannes Chrysostomus. Ex quibus evidenter patet regnum Christi non fuisse humanum neque corruptibile . Constat autem quod omne regnum terrenum et temporale est humanum atque corruptibile, quia transitorium et caducum . Quare sequitur quod regnum Christi non fuerit terrenum et temporale, sed spirituale et caeleste .

460

Item, sanctus Leo papa in sermone Epiphaniae , qui legitur in ecclesia et incipit Celebrato, dicit sic : O caeca stultae aemulationis impietas, quae perturbandum putas divinum tuo furore consilium. Dominus mundi temporale non quaerit regnum, qui praestat aeternum . Haec sanctus Leo papa.

438 eorum : 438 estimabat Mo 438 Deum sec.auct.: om.codd. 438 ergo: autem o ipsorum K; corr.K2 440 diabolus autem add.auct. 442 sanctus Ioannes om.o 443 sanctus 444 de: ex Vulg. om.o 444 lxxxiiiª M; 74 Vi 445 traderer iudeis add.o sec.auct.et 446 hoc mundo trs.o 446 post eius: ymmo valde . Vulg. 446 ex: in K; corr.K2 448 esset regnum Qualiter igitur ait non est . Non quoniam non tenet et hic sed add.o 450 in om.o 450 quod: quot K meum add.o 451 Quid est add.o 451 nulli o 452 Sicut: Si o 453 esse: est Vio 453 hinc: hic AVi 455 corruptibilem K 455 sanctus Ioannes om.o 458 atque: et o 461 Celebrato : 459 fuerit: fuit AMo; est Vi 463 sanctus om .Vio celebratur K; corr.K²; celebrata Vi 444-55 Ioannes Chrysostomus, in loann . hom.lxxxiii.4 , PG 59,453. 444-5 Ioann. 18,36. 452 cf. Ioann . 17,14 . 452-3 cf. Ioann . 18,36. 453-4 Cited as a gloss in rather different words by Ockham, OND 93.372– 3. 461-3 Leo papa I, Tr.xxxi.2, CC 138,162 = Lect.iv in secundo Nocturno ivª die infra octav.Epiph . Cited by Michael , App.IV, f. 190°; Franc.de Esc . , f.70b; Bonagratia, App.II , f.212'; id. , Forma, f. 185′; Ockham, OND 93,470–3; Brev.iv.8.77-8; OQ ii.6.89–90; IlusIIIae Dial. iii.23 fragm.ed . Scholz, US ii, 394; IPP 4.20–5.

392

OCKHAM : OPERA POLITICA

Item , constat manifeste quod Petrus et alii Apostoli pro tempore ipsorum tenuerunt et habuerunt reges et principes huius saeculi etiam 465 adhuc infideles pro veris regibus et imperatoribus in temporalibus . Unde beatus Petrus caput Apostolorum scribit fidelibus in prima epistola sua secundo capitulo dicens : Deum timete : regem honorificate . Et iterum ibidem: Subiecti estote omni humanae creaturae propter Deum : sive regi quasi praecellenti: sive ducibus tamquam ab eo missis . Et Apostolus Paulus 470 ad Romanos de principibus saeculi loquens scribit dicens : Omnis anima sublimioribus potestatibus subdita sit. Non enim est potestas nisi a Deo: Quae autem a Deo sunt, ordinata sunt. Itaque qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit. Dei enim minister est: non enim sine causa gladium portat. Haec Apostolus . Ex quibus luce clarius constat quod Petrus 475 Apostolus et alii Apostoli etiam pro tempore illo , quo reges et principes saeculi erant adhuc infideles , ipsos pro veris regibus et imperatoribus in temporalibus habebant et tenebant et eos sicut veros reges et principes de iure honorari et obediri praecipiebant . Unde et Paulus Apostolus ad Caesarem Romanum imperatorem adhuc infidelem appellavit et suam 480 appellationem coram ipso prosecutus est, ut patet Actuum xxvº . Et si ipsi reges et principes saeculi adhuc infideles , qui sua regna et imperia temporalia ab Apostolis non recognoscebant nec tenebant, erant de iure reges et domini universales in temporalibus , sequitur necessario quod Petrus caput Apostolorum et alii Apostoli et successores eorum non 485 habuerunt a Christo nec a Petro nec ab aliis Apostolis temporale dominium sive plenitudinem potestatis in temporalibus regnis et imperiis , cum in eodem regno et temporali imperio nequeant esse de iure plures reges et domini, quorum neuter impediat alium . Unde beatus Bernardus iii libro. de Consideratione ad Eugenium papam scribens dicit sic : Erras si, ut 490 summam, ita et solam institutam a Deo vestram apostolicam potestatem existimas. Si hoc sentis, dissentis ab eo , qui ait: 'Non est potestas nisi a Deo '.

465 etiam: et o 466 in temporalibus om.o 468 sic dicens add.o 465 saeculi: mundi o 470 Paulus Apostolus trs.o 471 ad del.K; ad Romanos post saeculi trs.Vi 472 subdita: subiecta K; corr.K² 472 est enim trs.o sec. Vulg. 475 constat ex patet corr.K ; patet Vi 476 illo tempore trs.o 477 imperatoribus : principibus o 478 veros K: om .Ado 479 obedire KAd 479 precipiebat o 481 est prosecutus trs.o 485 eorum : ipsorum 489 beatus om.o KM ; corr.K2 488 de iure supra lineam K; om . Vi ; de iure esse trs.M 489 libro iiiº trs.o 490 Erras: Eras K; corr.K²

468 I Petr.2,17. 469-70 I Petr.2,13-14. 471-3 Rom . 13,1-2 (quae autem sunt, a 488-9 cf. supra Deo ordinatae sunt Vulg.) 481 cf. Act.25,11 sqq. 474-5 Rom. 13,4. art.i.138-9; art.ii.216 and 338-9. 490-6 Bernardus Claraevall. , de Consid.iii.4, LTR 492 Rom.13,1 . iii,444 . Cited by Ockham, AP 3.73–8 ; Brev.ii. 12.52–8; OQ viii.6.110–6.

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

393

Proinde quod sequitur: ' Qui potestati resistit, Dei ordinationi resistit', etsi principaliter pro te facit, non tamen singulariter. Denique idem ait: ' Omnis 495 anima sublimioribus potestatibus subdita sit. ' Non ait ' sublimiori ', tamquam in uno, sed 'sublimioribus ', tamquam in multis . Haec sanctus Bernardus . Legitur etiam iiio libro Ecclesiasticae Historiae quod Domitianus imperator, cuius tempore adhuc aliqui Apostoli vivebant , fecit quaeri omnes Iudaeos de genere et stirpe David. Ad quem cum fuissent adducti 500 aliqui Iudaei de cognatione Christi secundum carnem , inter cetera quaesivit ab eis quale sit Christi regnum vel quis sit ipse aut unde aut quando sit venturus. Qui responderunt quod Christo non huius mundi regnum neque huius terrae ei designetur imperium, sed quia caeleste ei regnum in consummatione saeculi praeparetur. Haec ibi . Et hoc quidem est rationa505 bile. Quia sicut sacerdotium carnale de animalibus veteris legis translatum fuit in Christo in sacerdotium sempiternum corporis et sanguinis sui , ita regnum terrenum et temporale veteris legis translatum fuit in Christo in regnum caeleste et aeternum ; quia, translato sacerdotio , necesse est ut regni fiat translatio. Quia sicut sacerdotium antiquae legis fuit figura novi 510 sacerdotii in Christo futuri, ita regnum antiquae legis fuit figura novi regni in Christo venturi , quia haec omnia in figura contingebant illis, ut habetur ia ad Corinthios xº capitulo . Et ideo , sicut adveniente novo Christi sacerdotio, sacerdotium Iudaeorum decidit, ita adveniente novo Christi regno regnum Iudaeorum decidit, ut impleatur quod dicit Apostolus iia ad 515 Corinthios vº capitulo : Vetera transierunt : et ecce facta sunt omnia nova. Item, in hymno, qui cantatur in Epiphania, dicitur: Hostis Herodes impie Christum venire quid times ? Non arripit mortalia, qui regna dat caelestia.

494 Omnis: omnibus K; corr.K2 495 potestatibus sublimioribus trs.A sec.Vulg. 497 etiam om.o 496 sanctus om.o 497 libro iii trs.o ; in tercio libro M; in libro Vi 497 istorie Eusebii Cesariensis episcopi add.o 498 aliqui Apostoli adhuc trs.o 501 aut unde от.о 502 ei quod add.o 503 ei supra lineam K 503 regnum per angelorum 504 hoc om.o 507 et temporale om.o ; et om.M 508 translatio ministeria add.auct.laud. fiat trs.o 509-10 novi sacerdotii ex nove legis corr.K: novi om.A ; regni sacerdotii add. Vi 512 ia codd.; rectius jª 512 sicut om.K; supra lineam K³ 512 Christi ex Christo corr.K 513 sacerdotio: sacerdocii K 513 sacerdotio ... Christi om.o 516 cantatur in ecclesia add.o 516 dicitur: domini K; corr.K2 517 arripit ex corr.K²

493 Rom.13,2. 494-5 Rom. 13,1. 497-504 Eusebius Caesar. , Hist.eccles.iii.20 (citing Hegesippus). Here partly paraphrased and partly quoted from the version of Rufinus, ed. Theodor Mommsen in GCS 9, Eusebius Werke ii. 1 , pp.233-5. 511 I Cor. 10,11. 515 II Cor.5,17. 516-17 Sedulius, Hymnus ii (ad Vesperas in Epiph. Dom. ) , CSEL 10,164-5. Cited as from Ambrose by Michael, App.IV, f.191 ′ and by Ockham , OND 95,98–9. Cited also by Bonagratia, Forma, f. 185 ; Ockham, OQ ii.6.91–2 ; Consult.22-3 ; IlusIllae Dial.iii.23 fragm.ed . Scholz, US ii , 394; IPP 4.26-7 ; Brev.iv.8.120.

394

OCKHAM : OPERA POLITICA

Item, dominus papa Bonifatius primus scribens ad Honorium imperatorem , prout legitur in decretis xcvii di. , c. Ecclesiae , dicit sic: Ecclesiae Romanae, cui Deus noster meum sacerdotium vobis res humanas regentibus 520 deputavit, nos cura constringit etc. Haec ibi. Et in decretis xcvi di . , c . Cum ad verum et c . Duo sunt et c . Si imperator dicitur et diffinitur in haec verba: Duo sunt quippe, quibus principaliter hic mundus regitur, scilicet auctoritas sacra pontificum, et regalis potestas. Habet quippe imperator privilegia potestatis suae , quam administrandis 525 legibus publicis divinitus consecutus est; nec imperator iura pontificatus, nec pontifex iura imperatoris sibi usurpat. Haec ibi, et sunt verba sanctorum pontificum . Ex quibus evidenter patet quod imperium est immediate a Deo, cum dicant ' divinitus consecutus est' , et quod ' principaliter mundus regitur' per dictas duas potestates, quarum una, scilicet imperialis, est in 530 temporalibus, et alia, scilicet pontificalis, est in spiritualibus . Et etiam glossae ordinariae ibi dic*nt quod iste potestates sunt distinctae, et quod neutra dependet ab altera. Et x di., c. Quoniam ' de potestate imperiali et pontificali diffinitur et dicitur in haec verba : 'Quoniam mediator Dei et hominum Ihesus Christus 535 sic actibus propriis et dignitatibus distinctis officia potestatis utriusque discrevit, ut Christiani imperatores pro aeterna vita pontificibus indigerent, et pontifices pro cursu temporalium rerum imperialibus legibus uterentur, quatenus spiritualis actio a carnalibus incursibus distaret, et 'Deo militans ', scilicet papa, 'minime se negotiis saecularibus implicaret ' , ac vicissim ille, 540 scilicet imperator, non videretur divinis rebus praesidere, qui esset saecularibus implicatus. ' Haec ibi. Ubi glossa ordinaria dicit quod ‘ istae potestates

520 Romane codd.: meae canon 518 dominus om.o 518 Bonifatius papa trs.o 521 Haec ibi om.o 522 in decretis om.o 525 quippe: 523 et diffinitur om.o 526 consecutus: quidem o; om.canon 525 quam: que canon 525 in administrandis add.o constitutus o 528 patet: apparet Mo 528-9 a Deo om .As 529 dicat Vi; dicatur o 533 altera: 529 consecutus: constitutus o 532 potestates distant ab invicem et add.A 534 diffinitur et om.o 540-2 ac vicissim . . . implicatus om.o 540 se: si K alia AM 542 dicit sic add.o 519-21 c.1 , di.97 , col.346 = Bonifatius papa I , Ep.vii, PL 20,766. 522-31 Based in large part on Fidem catholicam, ed . Becker, p.497 . 522 c.6, di.96, col.339 . c . 10, di.96 , 525-6 Si imperator, col.340. 522-3 c.11 , di.96, col.341 . 522-4 Duo sunt, col.340. 526-7 cf. Cum ad verum, col.339. col.341 . 532-57 Verbally from Fidem catholicam, ed. Becker, pp.497-9 ; cf. the Michaelist tr. Ut in comp . , pp.599-601 , cited by Becker, p.484 . 531-3 Gl.ord. ad c.6, di.96 s. v. ‘ usurpavit'; ad c . 10 , di.96 s.v. ‘ auctoritas ' ; ad. c.11 , di.96 s.v. 'divinitus' . 535-42 c.8, di. 10, col.21 (abbreviated). 539-40 II Tim.2,4. 542-8 Glord.ad c.8, di. 10 s.v. 'discrevit' .

ALLEGATIONES DE POTESTATE IMPERIALI

395

distinctae sunt, et quod imperium est a solo Deo , xxiii, q.iv, c. ‘Quaesitum ', et quod imperium non habetur a papa, et quod papa non habet utrumque 545 gladium. Si enim imperium haberetur a papa, tunc posset in temporalibus ad papam appellari, quod prohibet Alexander papa, dicens quod illa, scilicet temporalia, suam iurisdictionem non contingunt ut legitur Extra, de appellationibus, c. ‘ Si duobus ', et Qui filii sint legitimi, c. ' Causam '. ' Item, xciii di., c. 'Legimus ' in textu dicitur quod ' exercitus facit impera550 torem ' , et sunt verba sancti Ieronymi, et glossa ibi super verbo ' imperatorem' dicit sic: ' Ex sola enim electione principum dico eum verum imperatorem , etiam antequam coronetur a papa , ut dixi lxiii di., c. 'Quanto'.' Haec glossa.

Et lex dicit quod imperium et sacerdotium ab eodem principio processer555 unt, in authentico ' Quomodo oporteat episcopos et ceteros clericos ad ordinationem perduci ', in principio, collatione prima , et in authentico de fide instrumentorum et cautela, § i ; et omnia temporalia sunt imperatoris, C. de quadrienni praescriptione, 1. Bene a Zenone , et ff. ad legem Rhodiam de iactu, 1. Deprecatio, et xxiii, q.viii , c . Convenior, et viii di., c. Quo iure, 560 et in authentico de consulibus , in fine collationis ivae. Ex quibus et aliis pluribus, quae brevitatis causa dimittuntur, plura concluduntur aperte. Primo, quod secundum doctrinam Christi et Apostolorum et vitam ipsorum , ac etiam secundum doctrinam concordem sanctorum doctorum ecclesiae catholicae , Christus et Apostoli non habuerunt 565 nec habere voluerunt regnum et dominium temporale huius mundi , immo renuntiaverunt omni temporali regno et imperio; et quod papa ex successione Christi et Apostolorum non habuit nec habet universale dominium

543 sunt distincte trs.do 543 xxiiii M; 24 Vi 544 post papal : tunc possent in 547 Extra temporalibus ad papam appellari quod prohibet Alexander papa add.et del.K 548 sunt o qui filii add.o 552 etiam: et o 552 coronetur: confirmetur glossa 559 et¹ om.o 554 lex ciuilis add.o 556 ordinem o 556 produci Mo 560 in fine om.K; add.K2; nisi s 560 collacione o 561 quibus: quo Vi; predictis o 561 pluribus om.As; pluribus auctoritatibus add.o 561 causa: gracia o; causa brevitatis trs.Ad 561 plura: 562 Primo: primum o duo o 563 concordem doctrinam trs.o 565 huius mundi: huiusmodi K; corr.K2 547 cf. XII,28,7, col.412. 547-8 cf. XIV, 17,7, col.712. 543 cf. c.45, C.23, q.4, col.924. 549-50 cf. c.24, di.93 , col.328 = Hieronymus, Ep.cxlvi.1 (ad Evangelum), CSEL 56,310. 551-3 Gl.ord. ad can.cit. s.v. ' imperatorem' ; see below, art.v.159–61 . 552-3 cf. Gl.ord ad 556-60 This catena appears in c. 10, di.63 s.v. 'relatio'. 555-6 Nov.6 pr. (coll.i, tit.6). the same form in the tr. Inferius describuntur articuli, printed by Stengel , NA i , no.583 , p.391 . 557 Nov.73 pr. (Auth.lxxvi . coll.vi, tit.3 ) . 558 Cod.lust.7.37.3. 559 Dig.14.2.9 559-60 c.21 , C.23 , q.8 , col.959. 559 c.1 , di.8, col.13. 560 Nov.105.2.4 (Auth.xxxiv. coll.iv, tit.3). 561 Verbally from Fidem catholicam, ed.cit. , p.499.

396

OCKHAM : OPERA POLITICA

regni et imperii temporalis , nec habuit nec habet plenitudinem potestatis in temporalibus . Secundo concluditur quod etiam secundum iura et statuta sanctorum Romanorum pontificum et secundum leges per ecclesiam 570 approbatas plenitudo potestatis in temporalibus pertinet ad solum imperatorem, et quod ipsius imperatoris potestas est immediate a solo Deo et non a papa, et quod potestas papae est solum in spiritualibus, et quod papa non habet plenitudinem potestatis in temporalibus.

III

NUNC igitur respondendum est ad omnia illa et singula, quae contra praedicta obiciuntur. Et primo ad id, quod obicitur in contrarium , scilicet cum dicitur quod papa est generalis Christi vicarius in terris, cui Christus generaliter commisit oves suas dicens Ioannis xxiº capitulo : Simon Ioannis diligis me 5 plus hiis? Pasce oves meas . Quae verba pertractans beatus Bernardus secundo libro de Consideratione ad Eugenium papam dicit sic : ' Oves meas ', inquit. Cui non planum, non designasse aliquas, sed assignasse omnes ? Nichil enim exci

Opera politica [4] [PDF] - VDOC.TIPS (2024)

References